11.3 -rasm. Xalqaro fond bozorida yevroobligatsiyalarning shakllanish
mexanizmi.
281
Ikkinchidan, d ie t el obiigatsiyalari joylashtiriladigan m am -
lakatda ro'yxatga olinadi, uning nominal qiymatijoylashtiriladigan
m am lakat uchun milliy valutada bo'ladi, u faqat joylashtiriladigan
m amlakat fond bozorida muomalada bo'ladi. Yevroobligatsiyalar
esa, m a ’lum bir mamlakatga ro'yxatga olinm asdan joylashtirila-
di, bir vaqtning o'zida bir necha mam lakatlar fond bozorlarida
m uom alada bo'lishi m um kin, shuningdek, obligatsiya nominali
ko:rsatilgan milliy voki xalqaro valutaning xususiyati em itentining
milliy xususiyatlari mos kelmasligi lozim. Yevroobligatsiyalarni
dastlabki joylashtirish to'g'ridan to'g'ri emitent joylashgan m am -
lakatning milliy fond bozorlarida amalga oshirilm asdan, balki
xorijiy m am lakatlar milliy fond bozorlarida amalga oshiriladi va
ular orqali emitent joylashgan mamlakat milliy fond bozorlariga
kelib tushishi va muomalasi amalga oshirilishi m um kin.
Milliy fond bo/ori vositasi bo'lgan oddiy obligatsiyalar bilan
xalqaro fond bo/ori ning maxsus vositasi bo'lgan yevroobligatsiya
lar o'rtasidagi asosiy larqlar quyidagilarda namoyon bo'ladi:
— xalqaro
anderrayter
konsorsiumlari
yoki
investitsion
banklarni o '/ ichiga oluvchi oddiy sindikatlar to m onidan bir vaqt
ning o'zida bir necha mamlakatlarda yevroobligatsiyalar emissi-
yasi amalga oshiriladi;
— sindikat tom onidan ko'rsatilgan hududlarda joylashtiril-
gan yevroobligatsiyalar emissiyasi liech qaysi bir m am lakatdan
ro'yxatdan o'tmaydi. Yevroobligatsiyalar muomalasi m a ’lum bir
davlatning obligatsiyalar muomalasini tartibga solishning iqti-
sodiy-huquqiy m e ’yorlari orqali tashkil etilmaydi, balki yevro
obligatsiyalar asosati xalqaro huquqiy m e’yorlar bo'yicha tartibga
solinadi;
— yevroobligatsiyalar bir vaqtning o'zida bir necha m a m -
lakatlarga yoki turli mam lakatlar fond bozorlariga joylashtiriladi.
Xorijiy investorlar o'zlarining mahalliy birjalaridan yevroobli
gatsiyalarni sotib olishlari m um kin. Shuningdek, emitent m a m
lakat investorlari boshqa m am lakatlar orqali o'z fond bozorlariga
yetib kelgan yevroobligatsiyalarga egalik qilishadi;
282
—
oddiy obligatsiyalardan farqli ravishda yevroobligatsiya
nom inali bo‘yicba to ‘lanadigan foizdan «daromad manbai silali
da» soliq undirilm aydi. 0 ‘zining yuqori d aro m ad ini soliqqa torti-
lishidan olib qochib, u n i sir saqlaydigan o m o n atchin i Fransiyada
«belgiyalik dantist» deb h am atashadi.
Yevroobligatsiyalar bozori transm illiy korporatsiyalarning o ‘rta
va uzoq muddatli investitsiyalarini moliyalashtirishning m uhim
m an b alard an hisoblanadi. Davlatlar odatda budjet d arom adlari-
ni ko‘paytirish va davlat qarzlarini qayta moliyalashtirish uchun
yevroobligatsiyalardan foydalanishadi.
Yevroobligatsiyalarning oddiy konvertirlanadigan shakli ham
mavjud b o ‘lib, m a ’lum bir belgilangan m u d d atdan keyin, emitent
kompaniya aksiyalariga ularni almashtirish sharti bilan chiqarila-
di. Bunday yevroobligatsiyalar egasi emitent kompaniya faoliya-
tining foydalilik darajasi ortadi, degan tax m in bilan ularni sotib
oladi. C h u nk i odatd a, konvertatsiya davrigacha yevroobligatsiya
lar bo‘vicha foiz to ‘lovlari amalga oshirilmaydi.
Jahon yevroaksiyalar bozori 1983-yildan sinditsiyalashgan
kreditlash amaliyoti bilan birga rivojlana boshladi, biroq ularning
emissiyasi yevroobligatsiyalarga nisbatan ju d a kam. Yevroaksi-
yalarga konvertirlanadigan yevroobligatsiyalarning muom alaga
chiqarilishi ja h o n q im m atli qog‘ozlar bozorida m azk u r turdagi
segm entlarning o £zaro integratsiyasini kuchaytirdi.
Yevrotijorat veksellari — foiz stavkasi yevrodollar depozit ser-
tifikatlari b o ‘yicha olingan (odatda o ‘rtacha 0,25%), 3—6 oylik
m uddatga yevrovalutada rasmiylashtirilgan hujjatli veksellardir.
Yevroveksellar o ‘rta m uddatli qarz m unosabatini ifodalovchi q im
matli qog‘ozlar hisoblanadi.
U m u m a n olganda, yevroveksellar bozori hajm jih a td a n ju d a
kichik, 1981-yildan boshlab rivojlangan. Yevroveksellar 1984-yil-
d an emissiya qilib kelinmoqda.
Yevrovaluta depozit sertifikatlari — o m o n atch in in g depozitini
va unga tegishli foizlarni olish huquqini tasdiqlovchi, yevrovalu
ta d a q o ‘yilgan pul m ablag‘lari to ‘g‘risida b an klarn in g yozma
283
guvohnomalari. Yevrobozorda bu kabi sertifikatlar amaliyotda
keng qo'llaniladi. Bu kabi depozit sertifikatlarining muddati
30 ku n d an 3—5 yilgacha boMishi m um kin. Yevrobanklar no-
minali 25 rning AQSH do]lari va u ndan yuqori bo'lgan depozit
sertifikatlarini qimmatli qog‘ozlarning ikkilamchi bozorida so-
tish imkoniyatini taqdim etgan holda turli ban k lar va xususiy
korxona yoki tashkilotlar o'rtasida joylashtiradilar. Muomaladagi
muddatli depozit sertifikatlari, odatda brokerlarga sotiladi yoki
innossament bo'yicha boshqa shaxsga o'tkaziladi. Depozit sertifi
katlari yevrobanklarda om onatlarni ko'paytirgan holda, ularning
kreditlash imkoniyati oshiradi va yevrobozorning kengayishini
rag'batlantiradi. Yevrovalutadagi depozit sertifikatlari bo'yicha
foiz stavkasi yevrodollar depozitlariga nisbatan past boMsada,
ularni ikkilamchi bozorda oson sotish m um kin.
Yevronotalar — suzuvchi foiz stavkadagi qisqa muddatli maj-
buriyatlar hisoblanadi. 1980-yildan yevronotalar bilan operatsi-
yalar amalga oshirib kelinmoqda. Ular b a’zan yevrobank kafolati
bilan turli kreditlash vositalariga h am almashtirilishi m um kin.
Yevroobligatsiyalar va yevronotalar o ‘zaro bir-biridan farq
qiladi. Yevroobligatsiyalar taqdim etuvchiga ko‘rinishida, ya’ni
nomi yozilmasdan chiqariladigan qim matli qog‘oz hisoblanadi
va savdo tizim larining depozitariylarida saqlanadi. Bunday nomi
yozilmagan qimmatli qog‘ozlar odatda rivojlanayotgan m am -
lakatlarga joylashtiriladi. Yevroobligatsiyalarni chiqaradigan emi-
tentlarga qulaylik yaratish maqsadida ularning ta ’minoti uchun
zaxira shakllantirilmaydi.
Yevronotalar nomi yozilgan qimmatli qog‘ozlar hisoblanadi va
ular bozor iqtisodiyoti rivojlangan m am lakatlarda emissiya qili-
nadi. Yevroobligatsiyalardan farqli ravishda yevronotalar ta’minoti
uchun zaxira shakllantiriladi.
Yevropa ittifoqida bosqichma-bosqich yagona yevropa fond
bozori shakllangan bo‘lib, bunda Yevropa ittifoqida joriy etilgan
quyidagi tamoyillar asosiy rol o‘ynagan:
— b ank faoliyatini unifikatsiyalashga ruxsat berish;
284
— o ‘zaro axborot alm ashinishini va tadbirkorlik faoliyatini
erkinlashtirish;
— bozor ishtirokchilarini mamlakatlarga qarashliligi bo'yicha
nazorat qilish;
— birjalararo axborot almashishning yagona ti/.imi yaratilishi.
Yevropa ittifoqida yagona moliyaviy nuihilni shakllantirish
u ch u n m am lak a tla r moliya bozorlaridagi xususaii, milliy fond b o -
zorlariga xos bo‘lgan quyidagi asosiv I'arqlar bosqichm a-bosqich
b a r ta r a f etib borildi:
— birja operatsiyalarini milliy doirada tartibga solish (qim-
matli qog‘ozlarni birja savdolariga qo‘yishga ruxsat berish, ax-
borotlar oshkor etishga bo'lgan talahlar va h.k.);
— birjalarning operatsiyalar hajmi va milliy iqlisodiyotdagi roli;
— qim m atli qog‘ozlar bilan operatsiyalarni amalga oshiruvchi
institutsional investorlar, ya'ni sug'urta kompaniyalari, pensiya
fondlari, investitsiya fondlari, b an k larn in g loud bozoridagi roli va
o ‘rni bilan bog‘liq farqlar.
Yevropa ittifoqida yagona fond bozori tarkibi shakllantiril-
gan b o ‘lib, u o ‘z ichiga aksiyalar, obligatsiyalar, davlat q im m a t
li q og‘ozlari va hosila moliyaviy vositalar bilan operatsiyalarga
ixtisoslashgan, hamkorlikda yangi tashkil etilgan qo‘sh m a birjalar
(Yevropa birjasi, Xalqaro birja, L IF F I va boshq.) va qator seg-
m entlarni oladi.
Yevropada tashkil etilgan yagona ssuda kapitallari va qim m atli
qog‘ozlar bozorlari yevropa iqtisodiy integratsiyasini tashkil etish-
da asosiy rol o ‘ynagan.
H ozirda ja h o n fond bozorlari infratuzilm asida quyidagi asosiy
o ‘zgarishlar sodir b o lm o q d a :
Birinchidan, savdolarga xorijliklar ishtirok etishi uch u n ularga
alohida savdo maydonchalari tashkil etilmoqda. Xususan, L o n
don fond birjasida yuzlab xalqaro investitsiya institutlari, 500 d an
ortiq xorijiy ban k lar savdo qilishmoqda, 60 dan ortiq m am lakat
xalqaro kom paniyalarining aksiyalari birja listingi ro‘yxatida turib
sotilm oqda.
285
Ikkinchidan, jah o n q im m alli qog‘ozlar bozorida banklar-
ning roli boshqa moliyaviy vositachilar hisobiga qisqarayotgan
boMsada, ular birjalarning ish vaqtlari tugab, yopilganda sav-
dolar uzluksizligini t a ’minlovchi va an o n im ravishda qim m atli
qog‘ozlar kotirovkasini amalga oshiruvchi xususiy elektron bro-
kerlik tizimlarini h am d a moliyaviy vositalarning yangi turlarini
yaratishmoqda.
Dostları ilə paylaş: |