13 .3 . X alqaro moliya bozorini tartibga solish usullari va
mexanizmi
Xalqaro moliya bozorini tartibga solishdan ko‘zlangan asosiy
maqsad quyidagilardan iborat:
— moliya bozori barcha scktorlarini moliyaviy barqaror
bo lishiga ko"maklasliish (foiz stavkalarini, moliyaviy, investitsion
va sug'urta i'aolivatidagi risklarni tartibga solish);
— inflyatsiyasiz iqtisodiy o‘sishni ta'm inlash (targetirlangan
inflyatsiya, valuta kurslari va pul massasini tartibga solish);
— tarmoqlararo va davlatlararo kapital harakatini (pul oqim i-
ni) ta'm inlash (valuta kurslari va to‘lov balansini tartibga solish);
— moliya bozori barcha sektorlarida moliyaviy xavfsizlik tizi-
mini shakllantirish.
Bozor icjtisodiyoti sharoitida moliya bozorini rivojlanishiga
qarab, uning ishtirokchilari faoliyatini ikki xil tartibga solish
amaliyoti taraqqiy topgan, y a ’ni ular davlat va bozor munosabat-
lariga mos yoki bozor orqali tartibga solish shakllari hisoblanadi.
Moliya bozorini bozor orqali tartibga solish iqtisodiyotning qiy-
mat va ta la b -ta k lif qonuniga asoslanadi. Moliya bozorida ushbu
qonunlarning am al qilishi raqobat muhitida jahon iqtisodiyoti
ehtiyojlariga mos ravishda xalqaro moliyaviy oqim larni ta ’m inlab
beradi. Jqtisodiy agentlar alohida moliyaviy vositalar narxin ing
(kursi yoki foiz stavkasi) o‘zgarishi, shakllanishi orqali ularni so-
336
tib oluvchilarning talablarini va ularga b o lg a n taklifni aniqlay-
dilar. Bunda xalqaro moliya bozori o‘z in i- o ‘zi tartibga soluvchi
tizim sifatida namoyon bo‘ladi.
Iqtisodiyot sektorlaridagi turli bozorlarga o'xshab, moliya
bozori ham o‘z -o ‘zini tartibga solish im koniyatiga qaramasdan
mutlaq barqaror tizim sifatida namoyon bo‘lm aydi, turli sharoit-
larda tizim n in g turli k am ch iliklari oshkor bo‘ladi. Moliya bozori
ko‘plab subyektiv omiJlar, y a ’ni siyosiy, ijtimoiy, informatsion,
m ad an iy va boshqa om illar ta ’sirida har doim ham o‘z-o‘zini tar
tibga solish qobiliyatiga ega emas. Bunday holatda davlat ara-
lashuvi talab etiladi. Jahon tajribasi ko‘rsatishicha, xalqaro moliya
bozori rivojlanishining zamonaviy bosqichida ham monetarizm
va keynschilik tam oyillaridan birgalikda foydalanib, jarayonlarni
tartibga solish maqsadga muvofiqdir.
M oliya bozorini davlat va bozor orqali tartibga solinishi
o‘zaro bir-birini to‘ldirib boradi. B irin ch id an , raqobat asosida
bozorda rivojlanish uchun rag‘bat paydo bo4adi (m onelarchi-
la rlar g ‘oyasi), ik kinchidan m oliya bozorini bozor orqali ta r
tibga solishda yuzaga kelgan zid d iyatlarn i oldini olishda dav
lat turli chora-tadbirlari bilan ishtirok etadi (yangi kcynschilik
g ‘oyasi). Iqtisodiy inqirozlar, urushlar, siyosiy nizolar, iqtisodi-
y otning to‘laligicha bcqarorligi sharoitida davlat orqali tartibga
solish katta o‘rin tutsa, m oliyaviy-iqtiso diy holatni yaxshilash,
m odernizatsiyalash, innovatsiyalarni yaratish uchun m oliya bo
zorini erkinlashtirish, raqobatni kuc h ay tirish ga katta e ’tibor
b eriladi, bu esa tartibga so lishnin g bozor m exanizm i orqali
t a ’m in lan a d i. Bozor m exan izm i orqali m o liya tizim in i tartibga
solish bo‘yich a hukumat doimo o‘z n azoratini olib boradi, zarur
bo‘lgan da unga ko‘m ak beradi, sharoit yaratadi.
M oliya bozorini davlat va bozor m ex an izm i orqali ta rtib
ga solish u siillarini quyidagi m antiqiy ju ftlik la rg a birlashtirish
m um kin :
—
iqtisodiy tizim xususiyatiga ko‘ra: bevosita (m azkur bo-
zo rn in g barcha segm entlariga bir x ild a t a ’sir etuvchi huku-
337
mat, halqaro tash kilo tlar tomonidan qabul qilingan farmon,
farmoyish va qarorlar, qonuniv-huquqiy, m e’yoriy hujjatlar
qo‘rinishida) va bilvosita (xalqaro m oliya bozorida iqtisodiy
shart-sharoitlar qanchalik erkin bo‘lsa, shunchalik ushbu bo-
zorga bilvosita ta ’sir etish darajasi kengayib boraveradi, y a ’ni
iqtisodiy agentlar m an laatiga qaratilgan tartibga solish usullari
bozor qo m m iyailari orqali am alga oshiriladi. M asalan , M arka-
ziy b a n k la rn in g ochiq bozor, xorijiy valutalar bilan b o g iiq in-
tervcnsiya, svop op eratsiyalari, hisob (qayta m oliyalash) stavka-
sini o'zgarlirish , m ajburiy zaxira m e ’yorlarini o^zgartirish,
REPO va h.k. kabi) usullar;
.. bozor turi, koMami va lining scgmentlariga ko‘ra: um u
ni iy (bozom ing barcha segmentlariga birdek ta ’sir etuvchi) va
maxsus (bozorning alohida bir segmentiga ta ’sir etish uchun
qoMlaniladigan) usullar;
... amal qilish muddatiga ko‘ra: tarkibiy (o‘rta va uzoq mud-
datli, slralegik m aqsadlarni am alga oshirishga m o ljallan g an ) va
joriy (bozorga operativ (tezkor) ta ’sir etishga m o'ljallangan, tak-
lik) usullar.
Shuni ham t a ’kidlash lozimki, yuqoridagi barcha usullar m o li
ya bozorida sinxron tarzda, y a ’ni bir-biriga mos holda o‘zaro bir-
birini toMdirib ishlaydi.
Xalqaro m oliya bozoridagi investitsiyalar oqim ini tartibga
solishda xalqaro m oliya tashkilotlari, davlatlararo tashkilotlar
hamda nodavlat institutlari m uhim o‘rinni egallashadi. Bunday
tashkilollarga quyidagilarni kiritish mumkin:
-- BM Tning maxsus tashkilotlari (XVF, jahon banki guruhi,
YuNCTAD — B M Tning savdo va taraqqiyot bo‘yicha konferen-
siyasi, YuNIDO — sanoat rivojlanishi bo‘yicha tashkilot, xalqaro
savdo palatasi, xalqaro fond birjalar federatsiyasi);
— qim m atli qog‘ozlar komissiyasi bo‘yicha xalqaro tashkilot;
— moliya bozori ustidan nazorat organlarining xalqaro tash-
kiloti;
— kreditorlarning Parij va London klubiari;
338
— m intaqaviy moliyaviy tashkilotlar.
X alqaro m o liya bozorini tarlibga so lish d a huquqiy asos
bo‘lib xalqaro konvensiyalar va kodekslar, x alqaro investitsion
kelishuvlar h a m d a XVF, Jahon banki g u r u h i, Y uN CT A D huj-
ja t la r id a chet el investorlarining m a ’ lum bir faoliyat bilan
shug‘ u llan ish q o id alari belgilan gan turli xil yo 'riqn o m ala r hi-
soblanadi.
Shunday qilib, hozirgi davrda xalqaro moliya bozorini tartibga
solish usullarini mantiqiy izchil ti/imi am al qilmoqda. Xalqaro
m oliya bozorida asosiy tartibga soluvclii organlar si fat ida huku-
mat va xalqaro moliyaviy in stilu llam i, ya'ni XVI', jahon ban
ki guruh i, xalqaro qarzdorlik m asalalarini hal qiluvchi klublar,
m intaqaviy banklar, xalqaro, lunludiy, m ah alliy investitsion va
sug‘urta kom paniyalari, fond va valuta hirjalari, alohida m am -
lakatlarn in g m arkaziy banklari, davriy ravishda tashkil etiladi-
gan xalqaro moliyaviy-iqlisodiy an jm nan lar va konferensiyalarni
ko‘rsatish m um kin.
Xalqaro moliya bozorini tartibga soluvchi usulni joriy davr
uchun eng m aqbulini tanlab olish bozor segmenti va iqtisodiy
tizim turiga, iqtisodiyolning beqarorlik darajasiga bogliqdir. Bo-
zordagi holatni aniqlash uchun xalqaro m oliyaviy tashkilotlar
kundalik moliyaviy monitoring olib borishadi. Hozirda moliya
bozorini tartibga soluvchi u yoki bu usulni qo‘llash elektron alo-
qa vositalari yordamida o‘tkaziladigan m onitoring natijalariga
bog‘liq bo lm o qda.
M oliyaviy inqiroz davrida moliya bozoriga bo‘lgan ishonchni
tiklash va m ustahkam ligini oshirish uchun uni tartibga solish
m ex an izm larin in g samaradorligini oshirish zarurati ortib boradi.
Xalqaro m oliya bozorini tartibga solish m exanizm lari o‘z
taraqqiyot yo‘lida uch bosqichni bosib o‘tgan:
1) 1867—1944-yiIlar — xalqaro moliya bozori o ‘zini-o'zi tartib
ga solish rejimida faoliyat yuritgan;
2) 1944—1976-yillar — xalqaro m oliya bozori qat’iy tashqi
bevosita tartibga solish rejimida am al qilgan;
339
3)
J976-yildan hozirgi vaqtgacha — o‘z in i-o ‘zi Tartibga so-
1 ish va tashqi tartibga solish rejimlari uyg‘unligida faoliyat yurit-
moqda.
ßugungi kunda xalqaro moliya bozorini tartibga solish oltin-
ning rasman demonetizatsiyalanishi, bozorni tartibga solishning
bevosita va bilvosita usullarining qo‘llanishi, erkin suzib yuruvchi
kurslar rejiini orqali tarliblash, XVF va boshqa xalqaro tartibga
soluvchi organlar, katlalik davlatlari sammitlaridagi turli qarorlar
va kelishuvlarni o‘zida aks ettirmoqda.
Dostları ilə paylaş: |