n o t a la r
(rep ack ag ed notes); « N o l- b ir»
ta rkibli
( z e r o - o n e
s tru c tu re s)
n o t a la r
7
H osila m o li y a v i y v o s it a la r n in g b os h q a tu rl a r i
k o n v e r t i r la n a d i g a n ob lig a tsiya la r; d e p o z i t a r tilx a t la r ; R E P O
Jahon birjalarida 60 tadan ko‘p turli tovarlar fyuchers shart
nomalari orqali savdo qilinadi. Ushbu mahsulotlarni shartli ra-
vishda 4 guruhga b o lish m um kin, y a’ni birichi qishloq xo‘ja !ik
va metall m ahsulotlari, ikkinchi qim m atli qog‘ozlar (asosan ob-
ligatsiyalar), uchinchi xorijiy valutaiar ham da to‘rtinchi guruhi
birja indekslariga bazisida tuziladigan fyucherslar.
Opsion shartnom alari — shartnomaviy qim m atli qog‘oz bo‘lib,
uni sotib olgan xaridor opsion bazasidagi aktivlarni oldindan
belgilangan narx bo‘yicha m uayyan muddat davomida opsion-
ni sotuvchisiga sotish (put) yoki sotuvchisidan sotib olish (koll)
huquqiga opsionni sotuvchisiga oldingan to‘langan haq (mukofot)
evaziga ega bo‘ladi, shuningdek, opsionning sotuvchisi esa, x ari
dor tomonidan unga to la n g a n haq evaziga xaridorning opsionda
belgilangan shartlarini bajarishga majbur bo‘ladi.
Jahon bozorida opsionlarning belgilangan m uddatida ijro etish
bo‘yicha ikki, y a’ni am erik a va yevropacha turi keng tarqalgan.
A m erikacha opsionda opsion belgilangan muddat davomida ix-
tiyoriy kunda ijro etilishi mumkin. Yevropacha opsion oldindan
aniq belgitangan kun voki sanada ijro etiladi.
Odatda, opsion shartnomalari beshta turli guruhga mansub
tovarlar bilan tuziladi. Birinchi -- valuta, ikkinchi — qimmat-
li qog‘ozlar, uchinchi — foiz stavkalar (bank krediti va depoziti
bo'yicha), to‘rtinchi — birja indekslari, beshinchi guruh — hosila
moliyaviv vositalar.
Foiz stavkasi asosida tuzilgan opsionlar m azkur turdagi opsion
xaridoriga foiz stavkaiarini aniq belgilangan darajasidan pasayib
yoki ko‘tarilib ketmasligini kafolatlaydi.
Opsionlarning turli kombinatsion shakllari.
St redd 1 (stellaj bitim) — koll va put opsionlar kombinatsiya-
si b o lib , m a’lurn muddat davomida, bazis aktivlarining oldin
dan belgilangan bitta narx asosida, ikki barobar ko‘p mukofot
pulini toiash evaziga, opsion aktivlarini sotish yoki sotib olish
huquqiga ega boMishdir. Bunday opsonlar narxlar turg‘un hol-
atda, y a ’ni baholardagi o‘zgarishlar juda kam b o isa g in a moliya
bozorida ko‘p uchraydi. Chunki sotuvchi bunday opsionlarning
narxi o'zgarmaydi deb umid qiladi.
Strengl ham koll va put opsionlar kombinatsiyasi bo lib ,
m a iu m muddat davomida, bazis aktivlarining oldindan belgilan
gan m inim um va maksimum narxlari asosida, ikki barobar ko‘p
mukofot pulini toiash evaziga, opsion aktivlarini sotish yoki sotib
olish huquqiga ega bolishdir. Bunda opsion bazisidagi aktivlar
narxi m a’lum bir kichik tebranish v o la g i asosida o‘zgaradi, deb
umid qiladi.
Strep bu bitta put va ikkita koll opsion birlashmasidan tashkil
topgan opsion bo‘lib, ijro bahosi bitta yoki turlicha b o lis h i mum-
kin. Bu kabi opsionlar bazis aktivlar narxi pasayishi kutilayot-
ganda ko‘payib boradi.
Strip bu bitta koll va ikkita put opsion birlashmasidan tashkil
topgan opsion bo‘lib, bunda ham ijro bahosi bitta yoki turlicha
bo‘lishi m um kin. Bu kabi opsionlar bazis aktivlar narxi oshishi
kutilayotganda ko‘payib boradi.
354
Q im m atli qog'ozlar bo‘yicha opsionlarning bir turi varrant hi-
soblanadi. Varrant o‘z egasiga kom paniyaning nia’lum miqdordagi
qim m atli qog‘ozlarini oldindan belgilangan narx bo‘yicha egal-
lash huquqini taqdim etadi.
Hosila moliyaviy vositaiarga opsionlarning turli ko‘rinishlarini
am aliyotda uchratish m um kin . M asalan, lynchers sharlnom ala-
riga opsion, svop shartnom alariga opsion (svop opsion (svop-
sion)), bazasi opsion shartnom alari b o lgan opsion (ikkilarnchi
opsion va h.k.).
Svopsion (swaption) — svoplar bitimlariga tu/ilgan opsionlarni
bildiradi. Svopsion o‘z egasiga kelajakdagi m a’lnm bir sanaga fik
sirlangan (strayk) stavka bo‘yicha maxsus shartlar asosida foiz svop
bitim iga qo‘shilish huquqini (majburiyatini cmas) taqdim etadi.
Bozorda ko'plab svopsion turlari muomalada b o lad i. Asosiylari
quyidagi sharnomalar hisoblanadi:
— ikki, besh va o‘n yillik svoplarga uch oylik va y illik opsion-
lar;
— ikki va besh y illik svoplarga ikki va besh yillik opsionlar;
— o‘n yillik svoplarga o ‘n y illik opsionlar;
— o‘n besh yillik svoplarga o‘n besh yillik opsionlar.
Svopsionlarning qolgan turlari bozorda kam uchraydi. Odat-
da, svopsionda sotuvchi va sotib oluvchilar quyidagilarni kelishib
oladilar:
— svopsion premiyasi (mukofoti, narxi);
— stavkasi (svopsiondagi svop bitim ning fiksirlangan stavkasi);
— davotniyligi (odatda asosiy svop bitimi boshlanish sanasi
ikki ish kun oldin tugatiladi);
— asosiy svop sanasi;
— summasi;
— qo‘shimcha komission xarajatlar va chegirmalar;
— asosiy svop to‘lovlari bo‘yicha hisob-kitoblar chastotasi,
davri.
Agar svopsion svop bitimi bo‘yicha o‘rniga fiksirlangan
to‘lovlarni olish huquqini taqdim etsa «to‘lovlarni oluvchining
355
svopsioni» (svopsion put), aksincha esa, y a ’ni agar suzuvchi foiz
stavkalardagi to‘lovlarni olib, fiksirlangan foiz stavkalar bo‘yicha
tolovlarni am alga oshirish huquqini taqdim etsa «to‘lovchining
svopsioni» (svopsion koll) deb yuritiladi.
Svoplar — shartnomada belgilangan shartlar bo‘yicha kelajak-
dagi to'lovlarni yoki turii aktivlarni almashtirish to‘g ‘risidagi ikki
tomon o‘rtasidagi kelishuv. Odatda, bu kabi operatsiyalar bank
va inijoz o‘rlasida o‘zlarining qarz va kredit m ajburiyatlarini a l
mashtirish bo‘yicha tuziladi.
Svoplar ko‘p sonli ishtirokchilar orqali am alga oshiriladi.
Bunda banklar odatda oddiy vositachi yoki rnoliyaviy institut ro-
lini bajarishadi. Svoplarning shartlarini standartlashuvi ularning
ikkilam chi bozori shakllanishiga olib kelgan, xususan valutalar
bo‘yicha svoplar bozori. Biroq, svoplarning ikkilam chi bozori
jami bozorning atigi 5% ni tashkil etadi.
Qim matli qog‘ozlar bo‘yicha svoplar investitsiva institutlariga
nafaqat o‘zlarining fond aktivlarini optimallashtirish (diversifi-
katsiyalash), balki m a’lum bir emitentning aksiyadorlar umu-
miy y ig ‘ilishi o‘tkaziladigan sanada qimmatli qog‘ozlar paketini
vaqtinchalik egallab turish maqsadida ham am alga oshirilishi
mum kin.
Svoplarning yuzaga kelishi kompensatsion (qoplangan) yoki
parallel qarzlar taraqqiyoti bilan bogiiq. XX asrning 60—70-yii-
larida m azkur operatsiyalarni standartlashtirish boshlandi. Bu esa
1981-yilda svop qoidalari bo‘yicha standartlashgan IBM va Ja-
hon banki o‘rtasida dastlabki valuta bitimi tuzilishiga olib keldi.
Shundan bu kabi operatsiyalar rivojlana boshladi.
M oliya injiniringi mahsulotlari (rnoliyaviy innovatsiyalar).
Moliya injiniringi bu yangi (innovatsion) rnoliyaviy vositalar va
jarayon larnin g loyihasini tuzish, ishlab chiqish va ularni am alga
oshirish, shuningdek, moliya sohasidagi m uam m olarni yechish-
ning yangicha yo‘llarini izlab topishdir.
0 ‘rta qiymatli yoki osiyo svopsion (average rate swaptions or
asian swaptions). Bunday opsion asosidagi tovar (aktivlar)ning ba-
356
hosi m a ’lum muddat davomida o ‘rta qiymatda lusoblab boriladi.
Natijada, ushbu mahsulot o‘z mijozini shartnomadagi bazis ak-
tivlar n arxlarin in g keskin k u n lik o‘zgarislilaridan himoyalaydi.
A ktivlar bilan t a ’m inlangan qim m atli qog‘o/.lar (asset backed
securities). Hozirgi kunda aktivlar sekyiiriti/.aisivasiga asoslangan
q im m atli qog‘ozlarning ko‘plab turlari mavjud bo lib , ularning
ay rim la rin i quyida keltiramiz:
— CDO (collaterized debt obligation)
qar/li majburiyatlar
(obligatsiyalar va kreditlar) bilan ta 'm in la n i’an obligatsiyalar;
— CLO (collateralized loan obligation)
kredillar bilan
ta ’m in lan g an obligatsiyalar;
— CVO (collateralized bond obligations)
qa
1
/ qim matli
qog‘ozlari hisobiga ta ’m inlangan obligatsiyalar;
— A B S (asset-backed securities)
aktivlar bilan ta’m inlangan
qim m atli qog‘ozlar (avtokreditlar, iste’mol kreditlari, kredit kar-
tochkalar, lizing shartnom alari, kichik va o‘rta biznesga kredit
lar, kelajakda rejalashtirilgan tushum larni (m asalan, xizm atlar
to‘lovini olish bo‘yicha tilxatlar) ham qam rab oladi);
— M B S (mortage-backed securities) — uy-joy, ipotekaga,
ko‘chm as mulkka asoslangan q im m atli qog‘ozlar;
— CFO (collateralized fund obligations) — investitsiya fondlari
(xususiy aksiya va xedj fondlar) aktivlari bilan ta ’m inlangan q im
m atli qog‘ozlar;
— C D S (credit default swap) — investorni kredit qaytm asligi-
dan kafolatlovchi qim m atli qog‘ozlar.
Kredit derivativlari — kredit risklarini oldi-sotdi qilish orqali
m oliyaviy oqim lar qayta taqsimotini t a ’minlovchi bozor muno-
sabatlari tizimidir. Kredit riskidan him oyalanish maqsadida turli
m oliyaviy vositalar orqali oldi-sotdi operatsiyalarini yetakchi
m oliyaviy m arkazlarda am alga oshirilishi kredit derivativlari bo-
zorini o‘zida namoyon etadi.
Kredit derivativlari ko‘p funksiyali moliyaviy vosita hisobla-
nadi. U la r quyidagi vazifalarni bajarishadi;
— kredit risklaridan xedjirlash;
357
— risklarni deversifikatsiyalash;
— qarz olish shartlarini yaxshilash;
— darom adlilik darajasini oshirish;
— obligatsiyalarni qayta guruhlash;
~ trasaksion xarajallarni kamaytirish.
Kredit derivativlari oV.ining yetarlicha murakkabligi bilan
2008-yiIda bosh I angan jahon moliyaviy inqirozi chuqurlashishiga
harnda jadallashishiga olib kelgan asosiy sabablardan biri bo‘ldi.
Fikriniizcha, kredit derivativlar bozorida inqirozni yuzaga keli-
shiga asosiy sabab qnyidagilardan iborat.
Birinchidan, bcrilgan kreditlar hajmiga nisbatan kredit de
rivativlar orqali tu/ilgan bitimlar hajmi bir necha barobar ortiq
bo‘lgan.
Ikkinchidan, ushbu bozor shaffofligining mavjud emasligi,
natijada mavjud risklar va bunday vositalar hajm ini baholash im-
konining vo'qligi.
Uchinchidan, kredit derivativlar bilan bog‘liq operatsiyalar-
ga juda ko‘p sonli ishtirokchilar jalb etilganligi. Ko‘p bosqichli
o'/aro b o gliq operatsiyalar chizmasi lining ishtirokchilariga bun
day moliyaviy mahsulotni lo iiq anglab olish imkonini bermadi
va ularui solib oluvchilar to‘liq reyting agentliklari bahosiga isho-
nishga majbur boMdilar.
Hosila moliyaviy vositalarning boshqa turlari:
Konvertirlanadigan qimmatli qog'ozlar, obligatsiyalar. Kon-
vertirlanadigan qim m atli qog‘ozlar ularni chiqargan emitent-
ning oddiy aksiyalariga yoki boshqa qimmatli qog‘ozlarini av-
valdan belgilangan rna’lum miqdoriga hech qanday to‘lovlarsiz
almashtirish im konini beruvchi qim m atli qog‘ozlardir. Bu jara-
yonda konversiya koeffitsienti bitta konvertirlanadigan qim matli
qog‘ozga to‘g ‘ri keladigan oddiy aksiyalar miqdorini anglatadi.
Konversion kurs emitent qim matli qog‘ozlarini almashtirish pay-
lida foydalaniladigan oddiy aksiyalar yoki qim matli qog£ozlarning
oldindan belgilangan, e ’lon qilingan kursidir. Konversion qiymat
konvertirlanadigan qim matli qog‘ozlarni emitentning oddiy ak-
358
siyalariga yoki boshqa qim m atli qog‘ozlariga almashtirish yoki
oldi-sotdi qilish qiymati hisoblanadi. Konvertirlanadigan q im
matli qog‘ozlar jo riy kursining konvcrsion kursdan oshishi nati-
jasida konversion qiym atdan ko‘rilgan loyda konversion mukofot
(prem iya) deyiladi.
Depozitar tilxatlar. Global aksiva Iransm illiv kompaniyalar-
ning oddiy aksiyasi hisoblanib, bir vaqtning oV.ida bir qancha
m am lak atlar fond bozorlarida muomalada b o lad i.
Dostları ilə paylaş: |