J. X. Ataniyazov, E. D. Alimardonov xalqaro moliya munosabatlari

25 Moliyaviy farq bo‘yicha shartnoma (bitim) — bitimning bazis aktivini bo- 
zordagi ochilish va yopilish narxi bo'yicha shakllangan moliyaviy farqni ayir- 
boshlash imkonini beruvchi ikki tomon o‘rtasidagi kelishuvni ko'rsatuvchi 
hosila moliyaviy vositadir. Ushbu bitim orqali 1 0 0 0 0 AQSH dollarilik aksi­
yalarni 1000 AQSH dollari bilan sotib olish mumkin (ya’ni mazkur summani 
depozitga qo‘ygan holda). Aksiyalar bahosining o‘zgarishi natijasida 10% lik 
foyda, yoki zarar 1000 AQSH dollarini tashkil etadi. Mazkur vosita orqa­
li amalga oshirilgan operatsiyalar kreditga mahsulotlarni sotib olishga ham 
o'xshab ketadi.
347

---

— hosila 
m o liy a v iy
vositalar moliya bozori (ayniqsa, qimmatli 
qog‘ozlar, valuta va ssuda kapitaliari bozori) va mahsulotlar bozo­
ri bilan bevosita b o giiq . Chunki ushbu bozorlar bir xil tam oyillar 
asosida shakllanadi, naxlarning shakllanishi bir xil qonun asosida 
sodir b o iad i, ularda asosan bir xil ishtirokchilar savdo qilishadi.
Hosila moliyaviy vositalarning asosiy bazis aktivlari quyidagi- 
lar hisoblanadi:
— qim m atli qog‘ozlar va valuta kurslari;
— tovarlar va xomashyo mahsulotlari;
— foiz stavkalari va inflyatsiya darajasi;
— rasmiy statistik m aiu m o tiar;
— atrof-muhit holatining fizik, biologik va (yoki) kimyoviy 
ko‘rsatkichlari;
— bir yoki bir nechta yuridik shaxslar, davlat va munitsipial 
t a i i m orqali ijro etib bo im aydigan yoki etilm agan majburiyatlar 
to‘g ‘risida m aiu m o t beruvchi holatlar;
— hosila moliyaviy vosita hisoblanadigan shartnomalar;
— moliya bozorida ijro etiladigan, hukumat tomonidan ko‘rib 
chiqilgan qonun loyihalari yoki m e’yoriy-huquqiy hujjatlarning 
am alga kiritilishi yoki kiriti 1 maslik holatlari;
— bir yoki bir nechta iqtisodiy, ijtimoiy ko‘rsatkichlar asosida 
hisoblanadigan indikatorlar, boshqa moliyaviy vosita belgilariga 
asoslanuvchi shartlar va narxlar.
Derivativlarning rivojlanish bosqichlari:
Qadimgi davr. Kelajakda yetkazib berish sharti bilan tuzilgan 
kelishuvlar eram izdan avvalgi ber necha asrlardan oldin pay- 
do b o ig a n . Vavilonlik savdogarlar uzoq savdo safarlari uchun 
karvonlarga y u k la rn i joylashayotganda, m azkur y u k larn i sotib 
olish uchun vaqtinchalik m oliyaviy ta ’m inotga zarurat sezgan- 
lar. N atijada risk bilan b o g iiq bitim lar paydo b o ig a n , y a ’ni 
savdogarlarning tovarlarni belgilangan jo ylarga muvaffaqiyatli 
yetkazib berish bilan b o g iiq ularga kreditlar berilgan. Bunda, 
tovarlar y o ‘qotilishi (opsion bo‘yicha m ajburiyatlarni bajarol- 
m aslik) bilan b o g iiq zararlarni qoplash zarurati hisobiga foiz-
348

---

lar oddiy kreditlarga nisbatan ancha yuqori boMgan, R isklarni 
birlashtirish, yetarli darajad a opsion n a rx in i saqlasli im koniyati 
bo‘lgan ligi uchun bu kabi opsion shartn om alaridan ko‘p sav- 
dogarlar foydalanishgan.
0 ‘rta asrlar. Yevropa savdo am aliyoti tarixida dastlabki d e ­
rivativ sh akllarid an foydalanilgan. XII asrdagi iqtisodiy o‘sish 
va savdoning rivojlanishi «Yarm arka sudlari» orqali ijrosi 
t a ’m in lan g an savdo huquqlari sh ak llan ish iga zam in yaratdi. 
0 ‘rta asrlar y a n n a r k a la r in in g yangi hujjati sifatida «Lettre de 
faire» namoyon bo‘ladi, y a ’ni bu hujjat m ohiyatan aniq bir m ud- 
dat davomida tovarlarni yetkazib berish bo‘yicha forvard keli- 
shuvini anglatgan.
XVII asrning 30-yiIIari. Lola guli piyozi (ildizi) savdosiga 
ishqibozlik. XVII asrning 3 0 -yillari oxirida Gollandiva va An- 
gliyada lola guli piyozi (ildizi) savdosiga ishqibozlik barcha- 
ni o'ziga jalb etdi. Lola guli piyoziga opsionlar Am sterdam da 
XVII asr boshlarida savdo qilingan bo‘lsa, 30-yiIlarga kclib, 
A n g liyan in g Q irollik birjasida harn m avzur operatsiyalar am alga 
o shirila boshlandi. Lola guli piyozi bilan b o g liq savdoning va 
foydaning keskin ortishi 1636—1637-yillarda bozorlarda inqiroz- 
larni yuzaga keltirdi.
XVII asrning 50-yillari. G uruch kuponlari. Yaponiyadagi yer 
egalari turli ob-havo sharoitlarining o‘zgarishiga qaram asdan n a ­
tura ko‘rinishida (guruch hosildorligining bir qismi) renta olishga 
qanoatlanm asdan qo‘shim cha naqd pulni harn dehqonlardan ta- 
lab qilishgan. U lar shahar om borxonalarida guruchni saqlab, uni 
omborxona tilxati (guruch kuponlari) asosida sotganlar. M azkur 
kuponlar o‘z egasiga m a’lum miqdorlagi guruchni kelishilgan 
sifat va narx bo‘yicha kelajakda an iq bir muddat ichida olish 
huquqini bergan. Shunday qilib, yer egalari barqaror daromadga, 
sotuvchilar (dehqonlar, shuningdek, yer egalari) esa guruchni ka- 
folat asosida yetkazib berish va kuponlarni sotishdan foyda olish 
im koniyatiga ega bo'lishgan. X onm a avlodidan bo‘lgan savdogar 
M unexisa kelajakdagi narxlarni prognoz qilishga intilib, moliya
349

---

bozorlarini texnik tahlil qilishda keng qo‘llaniladigan, narxlar 
harakatirii ko‘rsatuvchi yapon shag‘am chalaridan am aliyotda foy- 
dalandi va texnik tahlilga asos soldi.
XIX asr 60-yillar. Birinchi zamonaviy fyuchers shartnomala- 
rining yuzaga kelishi. London fond birjasida «put» va «koll» op- 
sionlar bilan savdo amaliyoti XIX asr 30-yillarida am alga oshirila 
boshladi. Am erika birjalarida esa tovarlar va aksiyalarga opsionlar 
bilan savdo amaliyoti XIX asr 60-yillarda y o ig a qo‘yildi. C hik a- 
go savdo palatasi (Chicago Board of Trade (1848-yiIda ochil- 
gan)) tomonidan birinchi forvard shartnomasi 1851-yil 13-martda 
ro'yxatdan o‘tkazilgan. 1865-yilda rnazkur palata fyuchers shart­
nomasi bilan don savdosini shakllantirdi. M azkur shartnoma don 
ekinlarining sifatini, sonini, vaqti va yetkazib berish joyini stan- 
dartlashtirish imkonini berdi.
XX asr 70-yillar. Moliyaviy fyuchers shartnom alarining y u ­
zaga kelishi. 1972-vilda Chikago fond birjasi (Chicago Mercantile 
Exchange)da yangi «Xalqaro valuta bozori» (International M one­
ta ry Market) b o iim i tashkil etildi. Bu birjada valuta, y a ’ni m oli­
yaviy fyucherslar savdosi am alga oshiriladigan birinchi maxsus 
maydon sifatida qayd etildi. O'sha davrgacha fyuchers bitimlari- 
ning bazis aktivlari sifatida tovarlardan foydanilgan. 1973-yilda 
Chikago savdo palatasi (Chicago Board of Trade) Chikago opsion 
birjasi (Chicago Board Options Exchange)ni tashkil etdi. Ushbu 
yildan bosh lab Ipoteka krediti bo‘yicha davlat m illiy assotsiatsi- 
yasining depozitar tilxatlarga, AQSHning g'aznachilik majburi- 
yatlariga fyucherslar ham amaliyotda paydo b o id i. 70-yillar oxi- 
rida jahondagi birjalarda moliyaviy fyucherslar savdosi amalga 
oshirila boshlandi.
XX asr 80-yillar. Birjadan tashqari derivativlar bozorining 
rivojlanishi. Xalqaro hisob-kitoblar banki m aiu m o tlariga ko‘ra 
birjadan tashqari derivativlar (ko‘pincha spekulyativ kapital xu- 
susiyatiga ega aktivlar)ning o i i a c h a kunlik aylanm asi oxirgi
10 yilda qariyb 5 barobarga ortdi. M azkur davrda fond indekslari 
bo‘yicha hosila moliyaviy vositalar ham paydo b o id i.
350

---