J. X. Ataniyazov, E. D. Alimardonov xalqaro moliya munosabatlari

Iqtisodiyotdagi muvozanat va tebranish jarayonlarini tavsiflovchi
asosiy omillar
Omillar
Ko‘rsatkichlar
Iqtisodiy
o‘sish
Iqtisodiy
muvo-
zanat
Iqtisodiy
inqiroz
Ishlab chiqa- 
rish omillari
Mahsulot (Y) 
Xarajatlar (S)
Y>C
Y=C
YTalab va 
taklif
Talab (X) 
Taklif (Y)
X>Y
X=Y
XPul, kredit
Barcha to‘lovlar 
summasi (MV) 
Barcha tovarlar 
baholari sum­
masi (PQ)
MV>PQ
MV=PQ
MV< PQ
Investitsiyalar 
va jamg‘arma
Investitsiyalar
(I)
Jamg‘arma (S)
I>C
I=C
К С
Tadbir-
korlarning
kutishlari
Konyunktura 
holati borasidagi 
axborot
Konyunk­
tura 
borasidagi 
to iiq ax­
borot
Bozor
muvo-
zanati-
borasidagi
axborot
Konyunk­
tura borasi­
dagi ax- 
borotning 
yetarli 
emasligi
37

---

Endi moliyaviy inq irozning m ohiyati va xususiyatlarini yori- 
tishga harakat qilam iz. Moliyaviy inqiroz tizim li ravishda moliya 
bozorlari, moliya sektori m uassasalari, pul m uom alasi va kredit, 
xalqaro moliya, davlat, m unitsipal va korporativ moliyani qam - 
rab oluvchi inqiroz bo‘lib, m am lakatdagi iqtisodiy faollik va 
aholining tu rm u sh tarzi darajasiga salbiy ta ’sir ko‘rsatadi. U ning 
moliya sektori va moliya bozorlarida yuzaga kelishi foiz stavka- 
sining oshishi, bank va nobank m uassasalar to ‘lov qobiliyatining 
pasayishi, m uam m oli aktivlar salm og‘ining ortishi, iqtisodiyot 
va uy xo'jaliklariga beriladigan k reditlar hajm ining qisqarishi, 
ban kro llik ning zanjirli bog‘lanish kasb etishi, qim m atli qog‘ozlar 
baho larin ing keng koMamli pasayishi, to ‘lov tizim in in g ta n az- 
zulga uchrashi, notoMovlar hajm ining ortishi, hosilaviy qim m atli 
qog‘ozlar bozorida yirik hajm dagi zararlarning yuzaga kelishi, 
moliya bozori va moliya m uassasalari likvidliligining tushib keti- 
shi, dom ino efTekti orqali esa bank sarosim asining vujudga kelishi 
kabi oqibatlarga olib keladi.
X alqaro moliya sohasida moliyaviy inqirozning yuz berishi 
m illiy valuta alm aslniv ku rsining tartibga solib bo‘lm as darajada 
pasayishi, m am lakatdan k apitalning keng k o la m d a chiqib ketishi, 
davlat va tijorat tashkilotlari tashqi qarzi va ular b o ‘yicha m ud- 
dati o ‘tgan qarzdorlik hajm ining o rtishi, tizim li riskning xalqaro 
bozorlar va boshqa davlatlar moliya bozorlariga ko‘chishiga sabab 
bo‘ladi.
Pul m uom alasi sohasida moliyaviy inqiroz bah o larning kes- 
k in tarzda ko‘tarilishi va u ning su run kali inflyatsiyaga aylanishi, 
m illiy valutadan qochish va m am lak at ichkarisida xorijiy rezerv 
valutalardan foydalanish k o 'lam in in g ortishi («dollarlashuv» ja - 
rayoni va «dollar fetishizm i»ning ortishi) kabi salbiy oqibatlarga 
olib keladi.
Shuningdek, moliyaviy inqiroz davlat moliyasi sohasida m a m ­
lakat oltin-valuta zaxiralari va davlat barqarorlashtirish fondlari 
m ablag‘lari h ajm in in g keskin kam ayishi, davlat budjeti defitsiti- 
ning paydo b o 'lish i yoki defitsit hajm ining sezilarli darajada o rti-
38

---

shi, soliqlar yig‘iluvchanligining pasayishi, davlat ichki q arzining 
ortishiga sabab b o ‘ladi.
M oliya bo zo rin in g bir segm entida yuzaga kelgan tizim li risk- 
lar (xususiy holdagi inqiroz) u n in g boshqa segm entlariga tarqalar 
ekan, tizim li risk m exanizm i orqali b u tu n m oliya-kredit tizim in i 
tan azzu lg a boshlaydi.
X ususiy holdagi inqirozlarga quyidagilar taalluqlidir:
1. Q im m a tli q o g ‘o zlar bozo rid ag i 
in q iro z — q im m at- 
li q og‘o z la r b a h o sin in g keskin p asayish i, b o zo r likvidliligi- 
n in g tu s h ib ketishi, foiz stav k a larin in g b ird a n ig a osh ish i bilan 
yuz berib, in q iro z ja ra y o n la rin in g y an ad a ch u q u rlash ib , keng 
k o ‘lam d ag i m oliyaviy in qiro zg a ay la n ish ig a z a m in y aratadi. 
U shbu in q iro z «sovun ko‘piklari», q im m a tli q o g ‘o zlar b ah o si­
n in g o ‘sishi yoki pasayishiga q a ra tilg a n spekulyativ o ‘y in la r bi­
lan b o g ‘liq b o ‘lishi m u m k in . B u nday tu rd a g i inqirozlar, o d atd a, 
bazaviy va hosilaviy (derivativlar) m oliya in s tru m e n tla ri bozor- 
lariga p aralle l ravishda am alga o sh irilg a n spekulyativ h u ju m lar 
n atijasid a y u zag a keladi;
2. Q arz-m ajbu riy atlar bilan b og‘liq in q iro zlar — moliyaviy in- 
q iro zlarn in g dastlabki sabablaridan biri b o ‘lib, yirik qarz oluv- 
ch ilar g u ru h i, xususan, davlat (agar xalqaro qarz inqirozi b o ‘lsa) 
yoki y irik tijorat va investitsiya b an k lari olgan qarzlari b o ‘yicha 
to ‘lovlarni am alga oshirish im koniyatiga ega b o ‘lm ay qoladi va 
ularda defoltga yetaklovchi yirik m iqdordagi zararlar shaklla- 
nadi. Y irik xalqaro qarzdorlik inqirozi X X asrn in g 80-yillarida 
yuz bergan bo‘lib, qator rivojlanayotgan davlatlar yuqori daro - 
m adli sano at davlatlaridan jalb qilgan q arzlari b o ‘yicha to ‘lovlarni 
am alga o sh ira olm ay qolgan edi;
3. V aluta inqirozlari, m oliya b o zo rin in g boshqa segm entlarida 
inqiroz h o la tlarin in g ko‘payishini ta ’m inlab, b ir valutaning boshqa 
valutaga n isb atan alm ashuv k ursining keskin o ‘zgarishi xalqaro 
m oliya va ichki iqtisodiyotdagi iqtisodiy m a n fa atlar tizim in in g
sezilarli darajad a qayta tuzilishiga, to ‘lov balansi m u am m o lari- 
ning yuzaga kelishiga olib keladi;
39

---

4. B ank inqirozlari, d o m ino effektiga asoslangan bank sektori 
inqirozlari bo‘lib, qator ban k lard a m uam m oli aktivlarning ja m - 
lanishi va ular to ‘lov qobiliyatining pasayib ketishi ban k sarosi- 
masiga, om on atlarning keng ko‘lam da b an k tizim id an qaytarib 
olinishiga, b ank lararo kred itlar h ajm ining keskin kam ayishiga 
sabab bo‘ladi va banklarga nisbatan ishonchning pasayishi zam i- 
rida b anklar to m onidan to lo v la r h ajm in in g qisqarishiga va, nati- 
jad a, toMov tizim i ham da moliya bozori tanazzuliga olib keladi;
5. Likvidlilik inqirozi, likvidlilik riskining ortishi, moliyaviy 
holatning yom onlashuvi bilan bog‘liq tarzd a to ‘lovlarni am alga 
oshirish im koniyatini qisqa vaqt ichida yo‘qolishini anglatib, 
m akroiqtisodiy darajada toMov tizim idagi tanglik, u ning asosini 
tashkil etuvchi b ank larda likvidlilikning keskin pasayishi, xalq 
xo‘jaligidagi hisob-kiioblar uzluksizligini ta ’m inlash uchun iqti- 
sodiyotda pul m ablag‘larinin g sezilarli darajada yetishm asligidir.
Moliyaviy inqiroz, odatda, bozor iqtisodiyoti qaror topayotgan 
davlatlarda (em erging markets) quyidagi param etrlar bilan tavsif- 
lanadi:
— aksiyalar bozori kapitallashuvining 20% dan ortiqqa pasa­
yishi;
— obligatsiyalar hajm ining bozor qiym ati bo'yicha ichki va 
tashqi bozorlarda 15% d an ortiqqa qisqarishi;
— bozor foiz stavkasining 20% dan ortiqqa oshishi;
— yillik inflyatsiya s u r’atin in g 20% dan ortiqqa o'sishi;
— xorijga chiqib ketadigan kapital m iq d o rin in g 30% dan o r­
tiqqa ko‘payishi;
— milliy valuta alm ashuv kursining 15% dan ortiqqa pasayishi;
— M arkaziy bank oltin-valuta zax iralarin ing 20% dan ortiqqa 
kam ayishi;
— b an k sektori depozit bazasin in g 10% d an ortiqqa k am ayi­
shi;
— ichki k red itlar h ajm ining 10% d an ortiqqa qisqarishi.
Rivojlanayotgan 
davlatlarga 
moliyaviy 
inqirozning 
tez
s u r’atlarda ta rq alish in in g m u h im sabablaridan biri shundaki, bi-
40

---

ror bir rivojlanayotgan davlatning tan azzu lga yuz tutishi zanjirli 
reaksiya orqali investorlarni m azk u r m am lakatga o ‘xshagan (risk 
darajasi aynan bo ‘lgan) dav latlarn in g q im m atli qog‘ozlaridan voz 
kechishga undaydi.