J. X. Ataniyazov, E. D. Alimardonov xalqaro moliya munosabatlari
Лавруш ин И.О. Деньги, кредит, банки. — М осква, «Ф И Н А Н С Ы И
Yüklə 3,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
14 Лавруш ин И.О. Деньги, кредит, банки. — М осква, «Ф И Н А Н С Ы И
С ТА Т И С Т И К А » 2002, 2-изд. 82 lari m arkaziy b an k lari h am d a Yevropa M arkaziy b an k in i olgan, Yevropa M arkaziy ban k lari tizim i am al qila boshladi. X alqaro m oliya tash k ilo tlari ichida Bazeldagi X alqaro hisob- kitoblar b an k i (ing. B ank for In tern a tio n a l Settlem ents (BIS)) m u h im o ‘rin egallaydi (X H K B , 1930-yil, Bazel). X alqaro hisob- kitoblar b an k i 1930-yilda 6 davlatning (Belgiya, Buyuk B ritaniya, G e rm an iy a, Italiya, Fransiya, Yaponiya) h u k u m atlararo kelishuvi h am d a ushbu davlatlarning o ‘z h u d u dida faoliyat ko‘rsatadigan Shveysariya b ilan konvensiyasi asosida tuzilgan. H ozirda X alqa ro hiso b -kito b lar b anki 34 m a m lak a tn in g m arkaziy b an k larid an iborat. X alqaro h iso b -k ito b lar b an k i ularga kred itlar beradi va d ep o zitlarin i qabul qiladi h am d a u la rn in g ham korligiga yor- d am beradi. X alqaro hiso b-k itob lar b a n k in in g m uhim xususiyati b o ‘lib, xalqaro hisob-k ito blard a valuta klirin g i bo‘yicha h am da a ’zo m am lak atlarn in g boshqa h iso b -k ito b larid a bank-agent funk- siyasini bajarish hisoblanadi. Shuningdek, X alqaro hiso b-k itob lar b an k i yetakchi valuta kurs- larin i ushlab tu rish m aqsadida m arkaziy b an k larn in g jam oaviy valuta intervensiyasini tashk il etadi, h u k u m a tlararo kreditlarda vasiy b o ‘ladi ham da yevro bozor ho latin i n azorat qilib turadi. 1982-yildan boshlab X H K B X V F k red itlarin i kutayotgan ay- rim m a m lak atlarn in g xalqaro valuta likvidliligi inqiroziga yo‘l q o ‘ym aslik uchun m arkaziy b an k larn in g kafolati evaziga oraliq k red itlar berm oqda. Bunday k red itlarn i Vengriya, M eksika, Bra- ziliya, A rgentina va Yugoslaviya m a m lak atlari olgan. X H K B — yetakchi axborot-tadqiqot m arkazi h am bo‘lib h i soblanadi. U o ‘zining tadqiqotlari asosida davriy nashrlarn i chop etib boradi. N izom b o ‘yicha X H K B iga 2 asosiy funksiya yuklatilgan: 1) m arkaziy b an k lar o ‘rtasid a h am k orlikk a ko‘m ak berish, xalqa ro m oliya operatsiyalari uch u n qulay sh art-sh aroitlar yaratish; 2) o ‘z a ’zolarining xalqaro h iso b -k ito b larin i o ‘tkazish b o ‘yicha agent yoki ishonchli shaxs sifatida h arak a t qilish. B ulardan kelib chiqqan holda X H K B quyidagi op eratsiyalarni bajaradi: 83 — oltin oldi-sotdisi va saqlanishi; — m arkaziy b an k lar bilan depozit-ssuda operatsiyalari; — alohida b itim lar b o ‘yicha hu kum at ulushlarni qabul qilish; — valuta va qim m atbaho qog‘ozlar bilan (aksiyalardan tashqa- ri) operatsiyalar; — m arkaziy b an klarning m uxbiri yoki agenti sifatida jah o n (valuta, kredit, qim m atbaho qog‘ozlar, oltin) bozorlarida o pera tsiyalar; — o ‘zaro xalqaro hisob-kitoblarga ko‘m ak berish m aqsadida m arkaziy bank lar bilan b itim lar tuzish. X liK B resurslarining asosiy m anbai — m arkaziy b an k lar ning chet el valutasida yoki oltindagi qisqa m uddatli (3 oygacha) om onatlari. U lar bo‘yicha foizlar to ‘lash uchun bank ularn i bozor sharoitlarida boshqa m arkaziy banklarga, xalqaro tashkilotlarga joylashtiradi. X H K B in in g asosiy aktiv operatsiyasi b o ‘lib m a rk a ziy banklarga chet el valutasidagi kreditlar berishdir. Yevropa T ik lan ish va Taraqqiyot banki (Y T T B ) 1990-yil- da L o ndonda tash k il qilin gan . Y T T B n in g asosiy m aqsadi — M arkaziy va Sharqiy Y evropaning sobiq so tsialistik tu z u m d a b o ‘lgan m a m la k a tla rin i bozor iqtisodiyotiga o ‘tishiga yo rd am berish d an iborat. Y T T B faqatgina aniq d oiradagi lo y ih alarn i kreditlaydi. Y T T B resurslari X TTB ga o ‘x sh ash lik b o ‘yicha sh ak llan ad i. Y TTB ishlab ehiqarish ni (loyihalarni m oliyalashtirishni o ‘z ichiga olgan holda), in fratu zilm an i taraqqiy ettirish va qayta tik- lashga texnik yordam ko‘rsatishni (ekologik dastu rlarn i o ‘z ichi ga olgan holda), aksionerlik kapitaliga investitsiyalari, ayniqsa xususiylashtirilayotgan korxonalarni kreditlashga ixtisoslashgan. Shu bilan birgalikda Y T T B ning asosiy diqqati kichik biznesni qo'llab-quvvatlashga qaratilgan. Boshqa xalqaro moliya institut- lari singari Y TTB aniq m aqsadli investitsiyalarni rivojlantirish d astu rin i ishlab chiqishda m aslahat berish x izm atin i ko‘rsatadi. Y T T B ning bitta strategik vazifasi — davlat korxonalarini xususiy- lashtirishni q o ‘llab-quvvatlash, u larn i m odernizatsiyalash va 84 tuzilm aviy qayta qurish, shuningdek, ushbu m asalalar b o ‘yicha m aslah atlar berishd an iborat. B ank o £z a ’zolariga, tuzilm aviy va ta rm o q iqtisodini davlat ta sa rru fid a n chiqarish, xususiylashtirishni isloh qilish, bu bilan m a m la k a tla rn i ja h o n iqtisodiy ham jam iyatiga uyg‘unlashuviga ko‘m aklashadi. Y T T B n in g ta ’sischilari b o lib 40 m am lak at — A lbaniyadan tashqari h a m m a Yevropa m am lakatlari, A Q SH , K anada, M eksi- ka, M arokko, M isr, Isroil, Yaponiya, Yangi Z elandiya, Avstraliya, Janubiy K oreya, shuningdek, YelK va Yevropa Investitsiya Banki hisoblanadi. SSSR, Chexoslovakiya va Yugoslaviya parchalanga- n id an keyin paydo b o ‘lgan yangi davlatlar u n in g a ’zolari b o ‘lishdi. U n in g a ’zolari sifatida X V F a ’zosi b o ‘lgan h a r qanday m am lakat b o lis h i m u m k in . 2010-yil holatiga ko‘ra Y T T B aksionerlari bo‘lib 60 d an ortiq m am lak at hisoblanadi. Y T T B k re d itla rin in g m uddati o d a td a 5—10 y iln i, k red itn in g m in im a l m iq do ri esa 5 m ln yevroni ta sh k il etadi. A gar loyiha m a m la k a t u ch u n m u h im aham iyatg a ega b o ‘lsa, b an k k am roq m iq d o rd a h a m k red it berishi m um kin. K red itlash xohlagan erkin alm ash in u v ch i valu tad a am alga o sh irilad i, am ald a ko‘proq AQSH d o llari va Y evrodan foydalaniladi. L o y ih an i m oliyalashtirish u n in g q iy m atin i 35% dan k o ‘p b o ‘lm ag an m iq d o rin i tashkil etadi. Y T T B tijorat asosida faoliyat ko‘rsatadi va o ‘zining kredit- la rin i risklarni hisobga olgan holda b o zo r stavkalari bo'yicha beradi. Tartibga ko‘ra tijorat ko rx onalarini kreditlashda bank m ablag‘larn i qaytarishga doir h u k u m at kafolatini talab etm aydi, lekin bunday h ollarda o d atda loyiha aktivlari (m asalan, garovga oid asosiy fondlar, garovga oid m o l-m u lk va boshq.) bilan k red it n in g garov ta ’m in o ti qo‘llaniladi. K red itlar q a t’iy belgilangan yoki suzib yuruvchi stavkalar b o ‘yicha b o ‘lishi m u m k in , shuningdek, x edjirlashning turli in stru m en tlarid an h am foydalaniladi. Y uqorida aytib o ‘tganim izdek, Y T T B k red itlarin in g asosiy obyektlari b o ‘lib, xususiy firm alar yoki xususiylashtirilayotgan 85 davlat korxonalari va shuningdek, xorijiy investitsiyali qo‘shm a korxonalar kiritilgan yangidan tuzilayotgan kom paniyalar hiso b - lanadi. B ankning hozirgi davrdagi asosiy m aqsadi m in taq alard a investitsiyalarni rag‘batlantirishdir. Y TTB o ‘z faoliyati doirasida quyidagilarni am alga oshiradi: — rivojlangan m am lak atlard a qabul qilingan ban k ishi stan - dartlari asosida m oslanuvchan kreditlash uchun turli xil in stru - m entlardan foydalanadi; — xususiy sektor tashabbusini qo‘ 11 a b - quvvat 1 aydigan sektorlar b o ‘yicha ko‘zda tutilgan va tutilm agan operatsiyalar strategiya- sidagi vazifalarni am alga o sh irish n i o ‘zida m ujassam lashtiradi; — xususiy investorlar, u larn in g m aslahatchilari va tijorat banklari bilan ham korlik qiladi; — hukum at bilan rivojlanishning uzoq m uddatli rejalarini am alga oshirishda ham korlik qiladi; — xalqaro valuta-kredit va moliya tashkilotlari bilan o'zaro h arakatlarni bajaradi; — davlatlararo va m intaqaviy m anfaatlardan kelib chiqqan holda ishlaydi; — atrof-m uh itn i saqlashni va yaxshilashni ta ’m inlashga h ara- kat qiladi. YTTB faoliyatiga rahb arlikn i boshqaruvchilar K engashi, di- rektorlar K engashi va prezident am alga oshiradi. B oshqaruvchilar Kengashi — Y TTB oliy farm oyish beradigan organi — b an k n in g h ar bir qatnashuvchisidan 2 tad an vakil ni (boshqaruvchi va u n ing o ‘rinbosarini) o ‘z ichiga oladi (m am lakat yoki xalqaro tash k ilo t- ning). A’zo m am lak atn in g xohishiga qarab uning Y T T B dagi vakili (boshqaruvchi yoki u n in g o ‘rinbosari) xohlangan paytda chaqirib olinishi m um k in . 0 ‘rin b o sar ovoz berishda faqat boshqaruvchi b o ‘lm agan paytdagina ishtirok etishi m um kin. Y ilida bir m a rta b o ‘ladigan yig‘ilishda K engash boshqaruvchilardan birini keyingi rais saylangunga q ad ar rais sifatida saylaydi. B oshqaruvchilar K engashining vakolatlariga quyidagi m asa- lalarni hal qilish kiradi: 86 — Y T T B yangi a’zo larin i qabul qilish, u la rn i qabul qilish sh a rtla rin i aniqlash, b a n k a ’zoligini to ‘xtatish; — Y T T B prezidenti va d irek to rin i saylash, direk to rlar yoki u la rn in g o ‘rinb o sarlari haqi o‘lch am in i va shuningdek, prezident bilan sh artn o m an in g boshqa sh artlarin i belgilash; — Y T T B chiq arishga ruxsat etilgan nizo m k apitalini ko‘p ay tirish yoki kam aytirish; — boshqa xalqaro ta sh k ilo tlar bilan ham k orlik to ‘g‘risida bosh kelishuvlar (bitim lar) tu zish g a vakolatlar berish; — Y T T B foydasi va zararlari hisobini va um um iy balan sin i (auditorlar h iso b o tin i ko‘rib chiq q an dan keyin) tasdiqlash; rezerv- lar o ‘lc h am in i aniqlash, foydani taqsim lash , Y T T B faoliyatining b atam o m to ‘xtalishi va u n in g aktivlari taqsim oti haqida qaror q a bul qilish; — Y T T B ta ’sis etish to ‘g ‘risidagi Bitim ga o ‘zg artirish lar kiri- tish, B itim ni tu sh u n ish yoki direk to rlar K engashi to m o n id an u n in g q o ‘llanishi bilan bog‘liq apellyatsiyalar b o ‘yicha qarorlar qabul qilish. Y evropa ittifoqi, Yevropa investitsiya b an k i a ’zo m a m lak a t- lari va Yevropa ittifo q in in g o ‘zi Y T T B n iz o m k ap italid a 51% kvotasiga egadirlar, M arkaziy va Sharqiy Y evropa m am lak a tla ri — 13%, qolgan Yevropa m a m lak atla ri — 11%, noyevropa m a m lak atlari — 24%. K ap itald a ko‘proq hissa bilan A Q SH — 10%, Italiya, G F R , F ransiya, B uyuk B ritan iy a va Y aponiya — 8,5% d a n . N iz o m k a p ita lin in g o ‘lcham i h a r 5 yilda b ir m a rta ko‘rib c h iq ila d i15. Y T T B o ‘z faoliyati davom ida xo‘ja lik y u ritish n in g bozor usul- lariga o ‘tayotgan davlat va xususiy sektor korxonalariga nisb atan operatsiy alarn ing quyidagi shakllarid an foydalanadi: 1) ishlab chiqarish n i rivojlantirishga kredit berish (qo‘sh m a m o liy alashtirishni qo‘shgan holda); 2) kapitalga investitsiya kiritish; 15 www.ebrd.com . 87 3) qirnm atbaho qog‘ozlarni kafolatlangan shaklda joylashti- rish; 4) kafolatlar berish va ko‘m ak berish n in g boshqa shakllari yordam ida kapital bozoriga k irish n i yengillashtirish; 5) foydalanishni belgilovchi bitim larga muvofiq ravishda m ax- sus fondlar resurslarini joylashtirish; 6) qarzlar berish (qo‘sh m a m oliyalashtirishni qo‘shgan holda) va in fratuzilm ani tiklash va rivojlantirish uchun texnik yordam ko‘rsatish (shu ju m lad an , tab iatn i m uhofaza qilish dasturlari uchun). Y TTB eksport kreditlar bo‘yicha kafolatlar berm aydi va sug'urtalash bilan shug‘ullanraaydi. Shuningdek, Y TTB quyidagi faoliyat tu rlarin i m oliyalashtir- maydi: 1. M udofaa sanoati. 2. Tam aki sanoati. 3. X alqaro huquqiy m e’yorlarda taqiqlangan vositalarni ishlab chiqarish. 4. Q im or biznesi. 5. A trof-m uhitga salbiy ta ’sir ko‘rsatuvchi ishlab ch iqarish lar va jarayonlar. Y TTB kredit-m oliya siyosatining m u h im yo‘nalishlaridan moliyaviy sektor, energetika, telekom m unikatsiya infratuzilm asi, transport va agrobiznesni ajratib ko‘rsatish m um kin. A lohida h ol da xususiylashtirish sohasi ham m uhim o ‘rin egallaydi. H ozirgi ku n d a Y T T B k red it liniyalaridan dunyodagi ko‘pch ilik m am lak atlar o ‘z iqtisodiyotini rivojlantirishda foydalanib kel- m oqda. Ushbu ta sh k ilo t to m o n id an ajratilayotgan m ablag‘lar ja - hon iqtisodiy holati y axsh ilanishiga ta ’sir ko£rsatm oqda. Osiyo Taraqqiyot Banki (OTB) — Osiyo va T inch okeani m in - taqasi m am lak atlarin in g rivojlanish loyihalari uchun uzoq m ud- datga kredit ajratish bilan shug‘ullanadigan yirik davlatlararo moliya institu tlarid an biri hisoblanadi. Osiyo Taraqqiyot Banki 1966-yilning 22-avgustida 15 ta m am lakat to m onidan sh artn om a 88 im zo lan ish i bilan ta sh k il etilgan. B ank o ‘zin in g o ‘z kredit faoli- y atin i 1966-yil 19-dekabrda boshladi. Osiyo taraqqiyot b a n k in i tuzish d an m aqsad — Osiyo va T inch okeani m intaqasidagi rivojlanayotgan m am lak a tlar iqtisodiy va ij- tim oiy taraqqiyotiga yordam berishdan iborat. B ugungi k u n d a O TB ga 67 ta a ’zo davlat Osiyo, O siyo-Tinch okeani m intaqasi m am lak atlari, shuningdek, Yevropa va A m eri- k an in g sanoati rivojlangan 19 ta davlati hisobianib, OTB vakillari h a r yili ushbu tashkilotga a ’zo va faol rivojlanayotgan davlatlarning birida OTB B oshqaruvi, ushbu m am lak atn in g moliya vazirligi va m arkaziy banki rahbarlari ishtirokida uchrashuv o ‘tkazadi. O TB shtab kvartirasi M anila sh ahrida (F ilippin) joylashgan b o ‘lib, OTB prezidenti 5 yil m uddatga saylanadi. O TB faoliyatining asosiy yo‘nalishlari quyidagilardan iborat: — investitsiya lo yihalarin i m oliyalashda uzoq m uddatli va im - tiyozli sh artlar bilan 40 yilgacha bo ‘lgan k red itlarn i yiliga 1% dan berish; tijorat k red itlarin i 3 yillik im tiyozli davr bilan 15 yilgacha b e rish 16; — rivojlanayotgan a ’zo m am lakatlarga u la rn in g iqtisodiy rivoj- lanish rejalarini m uvofiqlashtirish, shuningdek, m oliyalashga tayyorlash va loyihalarni h am d a rivojlanish d astu rin i am alga o shirishga yordam berish; — xalqaro moliyaviy institutlar, m illiy daviat va xususiy tash - k ilo tlar bilan investitsiyalarni birgalikda am alga oshirishga taal- luqli m asalalarda ham k orlik qilish; — m in taq ad a iqtisodiy o‘sish va ham k o rlik n i rag‘batlantirish u ch u n z a ru r ekspert xizm ati va m a slah atlarin in g turli shakllarini ta sh k il etish. O TB quyidagi sohalarni o ‘z ichiga olgan loyihalarni m oli- yalashtiradi: — qishloq xo‘jaligi va qishloq xo‘ja lik m ahsu lo tlarin i qayta ishlash; 16 www.abd.org. 89 — avtom obil va tem iryo‘llarn i ta’m irlash va qayta qurish; — energetika; — ta ’lim ; — tran sp o rt va aloqa tizirni; — tog‘-kon sanoati; — sog‘liqni saqlash va ekologiya; — tu riz m infratuzilm asin i rivojlantirish; — iste’mol tovarlarini ishlab ch iq arishn i rivojlantirish; — b an k tiz im in i rivojlantirish. Osiyo Taraqqiyot B ankining rnaqsad-vazifasi rivojlanayotgan m am lakatlarn ing iqtisodiy rivojlanishini va iqtisodiy o ‘sishini ham jamoaviy, h am m ustaqil rag‘b atlantirish hisoblanadi OTB rivojlanayotgan m am lakatlarga quyidagi fondlar hisobi- d an k reditlar beradi: — oddiy fond hisobidan tijorat shartlari asosida 25 yil m uddatga; — Osiyo rivojlanish m axsus fondi hisobidan im tiyozli 1—3% stavkalar bo ‘yicha kam bag‘al m am lakatlarga 40 yilgacha m u d datga. K o ‘pgina rivojlanish b an k lari kabi Osiyo Taraqqiyot B anki h am k red itlash d a b alansni ta ’m inlash u ch u n davlat sektoriga berilgan k red itlarn in g salm og ‘i ja m i lo y ih alarn in g 20 foizidan oshm aydi. Osiyo Taraqqiyot banki faoliyatining xususiyati b o ‘lib, kredit- la rin in g 30% ini im tiyozli shartlarda maxsus fonddan berishi h i soblanadi. O’TB bu m ablag‘larni Yevropa bozorlariga yo‘naJtirib, u larn i rivojlanayotgan m am lakatlarga 25—40 yilga m o‘ljallangan uzoq m uddatli kreditlarga aylantiradi. S huningdek, kreditlar tijo rat sh artlarida yoki yuqori bozor foiz stavkasi b o ‘yicha 10—25 yil m uddatga oddiy ja m g ‘arm alard an ham beriladi. Osiyo Taraqqiyot B anki quyidagi talablarga javob beruvchi loyihalarni m ablag‘ bilan ta ’m inlaydi: 1. Moliyaviy m u stahkam ligi va texnik bajarilishi, iqtisodiy barqarorligi yuqori b o ‘lgan loyihalar. 90 2. L oyihani am alga o shirish m a m lak atn in g istiqbolda rivoj- lanishiga ta ’sir ko‘rsatishi. 3. Q arzd or m am lak a tn in g qo‘sh im ch a tashqi qarzga xizm at ko‘rsatishga qodirligi. 4. U n um d o rlik n i o shirish uchu n yangi texnologiyalarni joriy qilish. 5. Q o‘shim cha yangi ish o ‘rin la rin i ta sh k il etish. Osiyo Taraqqiyot B ankiga a’zolik B M T n in g iqtisodiy va ij- tim oiy m asalalar b o ‘yicha O siyo-Tinch O kean Komissiyasi a ’zolariga, shuningdek, boshqa m in ta q alar rivojlangan m am - lakatlari va BM Tga h am d a u n in g b iro n -b ir boshqa m axsus agent- liklariga a ’zo m a m iak atlar uch u n erkindir. Osiyo Taraqqiyot B an k in in g asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: — Osiyo m am lak atlari iqtisodiy rivojiga va ham korligiga ko‘m aklashish; — davlat va xususiy fön dlardan kapital qo‘y ilm alarning o ‘sishini ta ’m in lash ; — hududiy savdoning rivojlanishiga olib keluvchi iqtisodiy re- ja la rn i tartibga solishda ishtirok etish; — tashqi m an b alard an m oliyalashtiriladigan loyihalarni tay- yorlash va bajarishga tex nik yordam berish; — a ’zo m a m lak a tla rn in g tashqi savdosiga va iqtisodiy rivojla n ishiga yordam berish. O TB ustaviga b in o an B ank tizim ig a b ir n ech ta maxsus fondlar kiradi: — Im tiyozli sh artlard a uzoq m uddatli kreditlash m axsus fondi; — Osiyo rivojlanish fondi; — Texnika yordam i m axsus fondi. B ank operatsiyalari ikki asosiy m anbadan: oddiy kapital m ablag‘lari va m axsus m ablag‘lardan m oliyalashtiriladi. O ddiy kapital m ablag‘lari Osiyo Taraqqiyot Bankiga a ’zo m a m lak a tlarn in g kapital u lu sh larini to ‘lash larid an va investitsi- y alardan keladigan darom ad hisobiga shakllanadi. 91 M axsus m ablag‘]ar a’zo rivojlangan m am lakatlar badallari, m axsus fondlar, ssudalar va investitsiyalardan darom adlar, shu- ningdek, Osiyo Taraqqiyot Banki kengashi m axsus qaroriga bino - an oddiy kapital mablag1 larini o ‘tkazish sum m alari k o 'rinishida shakllanadi. Osiyo Taraqqiyot Banki M axsus m ablag£lari k atta boMmagan va kam bag‘al a ’zo m am lak atlarn in g ehtiyojlarini qondirish m aqsa- dida im tiyozli ssudalar shoxobchalarini tashkil etgan. Osiyo Taraqqiyot Yüklə 3,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|