J. X. Ataniyazov, E. D. Alimardonov xalqaro moliya munosabatlari

Sharq, 2003. 70 b.
168

---

Valuta riski tijorat risk in ing bir ko‘rin ishi b o ‘lib, xalqaro m oli- 
ya m unosabatlari ishtirokchilari faoliyatida yuzaga keladi.
V aluta risklari xorijiy valutalarni turli xil kurs asosida sotish 
va sotib olish jaray o n larid a m uayyan zarar sifatida ifodalanadi. 
Valuta risklari b an k operatsiyalari bo zo rin in g b ayn alm inallashu- 
vi, transm illiy korporatsiyalar va moliyaviy ta sh k ilo tlarn in g tash - 
kil etilishi h am d a u la r faoliyatining diversifikatsiyalashuvi bilan 
bog‘liq bo‘lib, valuta ku rslarin in g keskin tebranishi natijasida pul 
yo'qotishlari holatini yuzaga keltiradi. B unda valuta ku rslarin ing
bir-biriga n isb atan o ‘zgarishi bir qator o m illar ta ’siri orqali so- 
d ir b o ‘ladi: ju m la d a n , v alutalarning ichki qiym ati o ‘zgarishi bilan 
bog‘liq pul o q im larin in g m am lak atlar o ‘rtasida doim iy ko‘chib 
y urishi, spekulyatsion operatsiyalarning rivojlanishi va boshqalar.
Istalgan valutani tavsiflovchi asosiy om il b o lib , rezident va 
n o rezid entlarn in g valutaga bo'lgan ishonch darajasi hisoblanadi. 
Valutaga b o ‘lgan ishonch m urakkab ko‘p om illi m ezon b o ‘lib o ‘z 
ichiga m am lakat iqtisodiyotining ochiqlik darajasi, iqtisodiyot- 
ning erkinlashuvi va alm ashinuv kursi rejim i, m am lak at savdo 
balansi holati, asosiy m akroiqtisodiy ko'rsatkichlar holati va is- 
tiqbolda m am lakat rivojlanishining barqarorligiga investorlarning 
ishonchi kabi b ir qalor k o'rsatk ichlarn i qam rab oladi.
Valuta riskini uch turga ajratish m um kin:
— operatsion valuta riski;
— translyatsion valuta riski;
— iqtisodiy valuta riski.
O peratsion valuta riski. O peratsion risk asosan savdo o p e­
ratsiyalari, shuningdek, dividend to ‘lovlari va moliyaviy inves- 
titsiyalash b o ‘yicha pulli sh artn o m alar bilan bog‘liq holda y u ­
zaga keladi. O peratsion risk pul m ablag‘lari harakatida yuzaga 
kelgan holda foyda darajasiga bevosita salbiy ta ’sir ko‘rsatadi. Bu 
riskni pul m ab lag 'larin in g kutilayotgan oqim iga alm ashinuv k u r­
si o ‘zgarishining bevosita ta ’siri natijasida yuqori foydaga erish- 
m aslik yoki zara rn in g yuzaga kelishi holati sifatida ta ’riflash 
m um kin.
169

---

Sotilgan m ahsuiotga xorijiy valuta olishi lozim b o ‘lgan eksport 
qiluvchi m illiy valutaga nisbatan xorijiy valuta k u rsining pasayishi 
natijasida zarar ko‘radi. Xorijiy valutada to ‘lovni am alga oshirishi 
lozim b o ‘lgan im port qiluvchi esa, milliy valutaga nisbatan xorijiy 
valuta kursining oshishidan zarar ko‘radi.
V alutalar alm ashinuvini taqozo qiluvchi bitim lar bilan bog‘liq 
risk n arx lar siyosati yordam ida boshqarilishi m um kin. Shu- 
ningdek, riskka pulni to ‘lash va olish m uddatlari ham birm uncha 
ta ’sir ko‘rsatishi m um kin. A gar valuta tushum i va valuta xara- 
jatlari o'zaro bir-biriga muvofiq b o ls a operatsion riskni kam ay- 
tirish m um kin.
Translyatsion valuta riski. M azk ur risk hisob-kitob yoki balans 
riski sifatida ham m a’lum dir. U ning m anbai b o ‘lib, turli m am - 
iakatlar valutalarida ifodalangan aktiv va passivlar o‘rtasidagi 
nom uvofiqlik holaii hisoblanadi. Bu riskning paydo b o ‘lishiga 
kom paniya balansini hisob-kitob qilish jarayonida aktiv va p as­
siv tom onlari o ‘zaro m u nosabatlarining to ‘g‘ri kelmasligi sabab 
b o ‘ladi. K om paniya shoxobchalari turli m am lakatlarda joylash- 
gani va shu m am lakatlarda m illiy valuta kursi o ‘zgarib turishi 
ushbu riskJarni yuzaga keltiruvchi asosiy shartlardir.
M asalan, Britaniya kompaniyasi A QSH da o‘zining sho‘ba kom - 
paniyasiga ega bo'lib, uning AQSH dollaridagi aktivlari mavjud. 
A gar Britaniya kornpaniyasining AQSH dollaridagi yetarlicha pas- 
sivlari b o ‘lm asa, ushbu aktivlarning AQSH dollaridagi to ‘langan 
qiymati tufay]i kompaniya riskka duchor b o ‘ladi. Funt sterlingga 
nisbatan AQSH dollarining qadrsizlanishi natijasida sho‘ba kom- 
paniyalar aktivlari qiym atining balans bahosini pasayishiga olib ke- 
ladi, chunki asosiy kom paniyaning balans hisoboti funt sterlingda 
ifodalanadi. Shu singari, m azkur valuta kursining oshishi holatida 
xorijiy valutadagi passivlar bilan kom paniya riskka duchor b olad i. 
A gar kom paniya o'z faoliyatida translyatsion riskni m uhim aha- 
m iyat kasb etmavdi deb hisoblasa, u holda bunday riskni xedjir- 
lashga zaruriyat sezilmaydi. C hunki aktiv va passivlar o ‘zgarishini 
balans hisobotida ularning asosiy valutadagi bahosida ifodalash
J 70

---

m u h im aham iyat kasb etm aydigan buxgalteriya hisob-kitoblari 
hisoblanadi. A Q SH dagi sho‘ba kom paniyasining funt sterlingda 
ifodalangan aktivlari qiym ati AQSH dollarining funt sterlingga 
nisbatan alm ashinuv kursi harakati bilan birgalikda tebranadi, 
bu holat esa, sho‘ba kom paniyaning foyda darajasiga yoki asosiy 
faoliyatiga u m um an ta ’sir ko‘rsatm asligi m um kin. Shuning uchun, 
translyatsion riskni xedjirlashga qilinadigan xarajatlar hech qanday 
aham iyat kasb etm aydi, ch un ki am alda kurs tebranishda yo‘qotish 
riski yuzaga kelmaydi. Agar kursning o ‘zgarishi barqaror kursga 
nisb atan og‘ish sifatida baholansa ushbu fikr o ‘zini oqlaydi. Biroq 
kurs o ‘zgarishining m uayyan tendensiyasi mavjud bo‘lsa, u holda 
k u rsdan u yoki bu tom onga og‘ish holati mavjud b o ‘lganda bu 
tendensiya sezilarli t a ’sir ko‘rsatishi m um kin.
Iqtisodiy valuta riski. Iqtisodiy risk kom paniya iqtisodiy hola- 
tiga alm ashinuv kursi o ‘zgarishining salbiy ta ’siri ehtim oli sifa­
tida t a ’riflanadi. Bir xil turdagi tovarlarni ishlab ch iq aruvchilar 
ham d a boshqa turdagi tovarlarni ishlab chiqaruvchilar o ‘rtasida 
raqobatlashuvning o ‘zgarishi, shuningdek, m uayyan tovar belgisi 
iste’m olchilari ehtiyojining o £zgarishi natijasida risk yuzaga keli- 
shi m um kin.
Iqtisodiy valuta riski m am lak atlar o ‘rtasida tovar alm ashishda, 
tayyor m a h su lo tlarn i sotib olish yoki sotishda valutalar kursi- 
n ing o ‘zgarishida yuzaga keladi. K om paniya ishlab chiqarayotgan 
m ah su lo tin i boshqa m am lakatga sotish yoki kom paniyaning o ‘sha 
m am lakatdagi shoxobchasida sotib olinadigan tovarlarni hisob- 
kitob qilish jarayonida valuta kursi iqtisodiy valuta risklarini yu ­
zaga keltiradi.
0 ‘z x arajatlarini faqat m illiy valutada am alga oshiruvchi 
h am d a valuta kursi o ‘zgarishiga ta ’sir ko‘rsatish qobiliyatiga ega 
b o ‘lgan kom paniyalar iqtisodiy riskka kam roq darajada duchor 
b o lish a d i. M azkur kom paniyalar o ‘z m ah sulotlarin i faqat m am - 
lakat ichida sotishadi va tovarlar to m o n id an raqobatga u ch rash- 
m aydi, shuningdek, k ursning ijobiy o ‘zgarishi natijasida n arx lar 
b irm u n ch a foydali b o ‘lishi m um kin. B iroq, bunday kom paniya-
171

---

lar ham to ‘liq riskdan him oyalangan ernas, chunki alm ashinuv 
kursining keskin tarzda o‘zgarishi u lar faoliyatiga salbiy ta ’sir 
ko‘rsatishi ham m um kin.
A lm ashinuv ku rslarining tebranishi kom paniyalarning xara- 
jatlari tarkibiga yoki u larn in g m illiy valutada ifodalangan sotish 
narxlariga ta ’sir etib, boshqa ishlab chiqaruvchilar to m on id an
raqobatlashuv darajasiga ta ’sir ko‘rsatishi m um kin. Faqat ichki 
bozorda faoliyat ko‘rsatib m illiy valutada xarajatlar qiluvchi kom - 
paniya milliy valuta k ursining oshishidan zarar ko‘radi, chunki 
raqobatchi im port tovarlar birm uncha arzon b o ‘ladi.