7.2. Valuta riskining yuzaga kelish sabablari
Valuta kurslarining m uvozanatsizligi xalqaro m ehnat taqsi-
m otiga, xalqaro savdo balansiga va hajm iga salbiy ta ’sir etadi,
shuningdek, fovarlar va
x iz m a tla r
ekvivalent alm ashuvini qiyin-
iashti rad i.
Valuta kurslarining m uvozanatsizligi im port va eksport qiluv-
chilarni o ‘zlarining xorijdan sotib olish va xorijga sotish ope-
ratsiyalarini qisqartirishga m ajbur qiladi. C hunki im port va
eksport qiluvchilar valutalarning qisqa m uddatli davriy oraliqdagi
o ‘zgarishini oldindan bila olm aydilar. Shuning uchun im port q i
luvchi m a’lum bir tovarni o ‘zini valuta xavf-xatariga qo‘yib, chet
davlatdan sotib olganidan ko‘ra, o ‘z m am lakatida ishlab chiqa-
rilayotgan o 'rin bo sar tovarni sotib olgani afzalroqdir.
To‘lovi kelgusida am alga oshishi ko‘zda tutilgan, shartnom a
tuzilish paytida m a’lum bir su m m ada qayd etilgan har qanday
kredit operatsiyasi, shartno m a valutasi ishtirokchi uchun xori-
jiy boMgan tarafnin g valuta xavf-xatariga chalinadi. K reditor,
o ‘zining xorijlik kontragentlariga kreditni bergan holda, qiym at-
ni ekvivalent m iqdorda ololm aslik xavf-xatariga uchraydi. Q arz
oluvchi ham , agarda to'lov paytida qarz valutasining kursi sh a rt
nom a tuzilgan sanaga nisbatan ko‘tarilsa, zarar ko‘rishi m um kin.
E ksport va im p ort qiluvchilar, valuta riski bilan, tashqi savdo
operatsiyalarini am alga o shirganda to ‘qnashadilar. Eksport qiluv-
172
chi, agarda u tovarlarni to ‘lovi kech ik tirilg an holda sotgan b o ‘lsa
va baho valutasi sifatida im po rt qiluvchi valutasi yoki uchinchi
davlat valutasi olingan b o ‘lsa, valuta riskiga d u cho r b o ‘ladi. A gar
da, baho valutasining kursi eksport qiluvchi m illiy valutasiga nis-
b atan pasaysa, u n d a eksport qiluvchi zarar ko'rishi m um kin.
Shunday qilib, eksport qiluvchi uchun valuta riski b o £lib, shart-
n o m an in g tu zilish id an to ijro etilgunga q ad ar davr ichida, baho
valutasi ku rsining m illiy valutaga nisb atan pasayishi hisoblanadi.
D em ak , valuta riski b archa tashqi iqtisodiy aloqalar bilan bog‘liq
sh artn o m alarga t a ’sir etadi.
Im p o rt qiluvchi uchun valuta risklari quyidagi holatlarda vu-
ju d g a keladi: agarda, tovarlar, bahosi chet el valutasida q a t’iy bel-
gilanib sotib olinayotgan b o ‘lsa. Blinda, agar chet el valutasining
kursi im p o rt qiluvchi valutasiga nisbatan k o'tarilsa, unda im port
qiluvchi tom o n id an sotib olingan tovarlar uchun haq to ‘lashda,
m illiy valutada ko‘proq xarajat qilinishiga to ‘g‘ri keladi.
M a ’lum ki, hech bir xalqaro savdo shartn o m asi bir kun ichida
tuzilib, u b o ‘yicha to ‘lov ham bir kun ichida am alga oshm aydi.
Shunga ko‘ra, albatta, valuta riski sh artn o m a m uddatiga to ‘g‘ri
p roporsional ravishda ortib boradi.
B izning fikrim izcha, sh artn o m an in g im zo lanish paytigacha
(sh artn o m an i tayyorlash davrida) xorijiy valuta k u rsin in g o'zgarish
riski valuta riskiga kirm aydi, u ko‘p roq baho xavf-xatariga yoki
valuta kursi o ‘zgarishi bilan bog‘liq raq o b atd o sh lik n in g yom on-
lash ish xavf-xatariga kiradi. Bunday risk sh artn o m an in g tuzi-
lish davrida, m u h ok am alar paytida hal etilishi m um kin. Xusu-
san, m u zokaralar davrida valuta kursini to 'satd a n o ‘zgarib ketishi
natijasida sh artn om a ishtirokchisi (bunday o ‘zgarish zararlarini
qism an yoki to ‘la aoplash m aqsadida) shartn o m ad ag i dastlabki
b ah o n ing birm un ch a o ‘zgartirilishini talab qilishi m u m k in yoki
bu sh artn o m ad an boshqa kontragent foydasiga butunlay voz ke-
ch ish i m um kin.
S h artn o m a tuzilib, im zolan g an id an so‘ng, yuqorida bayon
etilg an o ‘zgartirishlarni sh artn om a shartlariga kiritib b o ‘lm aydi
173
(agarda sh artno m a shartlarida bu xususida valuta shartlari (ogo-
vorka) mavjud b o ‘lmasa).
F ikrirnizcha, baho o'zgarishi bilan bog‘liq riskka, valuta sh art-
nom asining inflyatsion qadrsizlanish riski, ya’ni tovar baholari-
ning o'sishi shaklida ifodalangan valuta qiym atlarining tovar
baholariga nisbatan o ‘zgarish riski kiradi. Ba’zi tadqiqotchilar
to m onidan ular valuta riskining am al qilish shakllariga kiritilgan.
Valuta riski bunday tu rin in g zam inida, valuta riski paydo
boMishi bilan bevosita aloqada b o ‘lm agan, am m o unga bilvosita
valuta kursi orqali ta ’sir etadigan, valutalarni tovarlarga nisbatan
qadrsizlanishining um um iy tendensiyasi yotadi.
IJzoq m uddatli davrda tashqi iqtisodiy m unosabatlar sam a-
radorligi uchun, kurslar o ‘zgarishi oqibatidagi yo'qotishlarga qa-
raganda, inflyatsion om il nisbatan chuqurroq salbiy oqibatlarni
keltirib chiqaradi.
K urslar harakatidagi va valutalarni sotib olish qobiliyatidagi
farqlar, tashqi iqtisodiy sh artn o m alar ishtirokchisi bo ‘lgan har
birining yo‘qotishlar va daro m ad lar balansining nafaqat valu
ta kursini i.jobiy voki salbiy harakatiga, balki valutalar kurslari
o'zgarishining oV.aro nisbati va birgalikdagi harakatiga bog‘liq.
M asalan, agarda valutalarning tashqi qadrsizlanishi (valuta kur-
sining pasayishi) uni ichki bozordagi qadrsizlanishidan o ‘sib ket-
sa, unda xorijlik im port qiluvchilar qo'shim cha foyda olish im-
koniyatiga ega boMadilar. C hunki ular o ‘z valutasida xarajatlarni
o sh irm asdan turib, qadrsizlanib borayotgan m am lakatning valu-
tasiga ko'proq tovarlar sotib olish im koniyatiga ega bo‘ladilar.
Y uqorida bayon etilgan fikrlar, barcha xo‘jalik sh artnom ala-
rining sam aradorligiga ta ’sir etgan holda, valuta riskini tashqi
iqtisodiy sh artn o m alar sam aradorligini ko'rsatuvchi aham iyatli,
am m o yagona om il em asligini ko‘rsatadi.
Valuta riskining alohida holati sifatida, valuta m ablag‘larini
joylashtirish paytida vujudga keladigan valuta avuarlarining
(Avuarlar — m ijozning bankdagi turli aktivlari, m ol-m ulki, pul
m ablag‘lari. K o‘pincha b ank ning xorijda joylashgan boshqa
174
b an k n in g hisobvaraqlarida b o ‘lgan chet el valutasidagi pul resurs-
lariga, qim m atli qog‘ozlari va oltinga nisbatan qo‘llaniladi. Biror-
bir m am lakatga tegishli bo‘lgan bunday m ablag‘larning jam i lining
chet el avuarlarini tashkil etadi.) qadrsizlanish riskini ko‘rib chi-
qish m aqsadga muvofiqdir. Bunday risk tu ri bo‘yicha valuta zarar-
larini b an k lar singari, m ijozlar va davlat h am ko‘rishi m um kin. Bu
holda vujudga keladigan valuta riski m a zm u n jih atid an har qanday
savdo-kredit operatsiyasidagi valuta riski singari bo‘ladi, chunki
valuta m ablag‘larini joylashtirish bilan bog‘liq operatsiyalar kredit
xarakteriga ega. Bu holda valuta riskini hisobga olish xususiyatlari
va u ni sug‘urtalash uslublari (valuta m ablag‘larini joylashtirishda)
riskni valuta riskining alohida turiga ajratishga asos boMadi.
E ksport qiluvchi (kreditor), agarda sh artn o m an in g tuzilishi va
u b o ‘yicha to ‘lovning am alga oshirilishi davri ichida baho valu-
tasin in g kursi uning m illiy valutasiga nisbatan pasavsa, zarar
ko‘radi. Im po rt qiluvchi (debitor) uchun esa zararlar, kursning
yuqoridagiga n isbatan qaram a-q arsh i harakati natijasida paydo
b o ‘ladi.
V aluta riski xalqaro savdo va kredit m unosabatlarini qiyin-
lashtirib yuboradi, oqibatda m azk u r m u n osabatlar ishtirokchi-
lari valuta xavf-xatarlarini o ‘rganish orqali u larn i b a rta ra f etish
yo‘llarin i qidira boshlaydilar.
Tashqi iqtisodiy shartnom a ishtirokchilari uchun valuta riski
paydo b o 'lish in in g quyidagi sh artlarin i ajratib ko‘rsatish m um kin:
— ochiq valuta pozitsiyasining m avjudligi;
— sh artn om a valutasi sifatida xorijiy valutadan foydalanish;
— sh artn o m an in g tuzilishi va u b o ‘yicha hisob-kitob orasida
vaqt uzilish davrining mavjudligi.
Valuta pozitsiyasi — dilernin g talab va m ajburiyatlari nisbati.
U ikki qism dan iborat, ya’ni «uzun» va «qisqa» pozitsiyadan.
«Uzun» pozitsiyada dilerning talablari aks etadi. Talablar esa,
drier to m o n id an valuta sotib olin g an d a hosil b o ‘ladi.
«Qisqa» pozitsiyada dilern in g m ajburiyatlari aks etadi. M aj-
buriyatlar esa, diler tom on id an valuta sotilganda hosil bo‘ladi.
175
A garda dilerning talablari m ajburiyatlaridan ko‘p b o is a , unda
valuta pozitsiyasi «uzun» pozitsiya bo'yicha ochiq hisoblanadi.
A garda dilerning m ajburiyatlari talablaridan ko‘p b o ‘lsa, unda
valuta pozitsiyasi «qisqa» pozitsiya b o ‘yicha ochiq hisoblanadi.
D ilerning talab va m ajburiyatlari o ‘zaro teng bo‘lsa, unda valuta
pozitsiyasi yopiq hisoblanadi.
Valuta kurslari m uvozanatsizligi qanclialik yuqori b o ‘lsa, valu
ta riski shunchalik yuqori bo‘ladi. H ozirgacha, biz valuta riski
tu sh u n chasin i faqat bir operatsiyaga nisbatan ko‘rib chiqqan edik.
A garda tashqi iqtisodiy aloqalar ishtirokchilari b o lm is h taraflar
xorijiy valutada ifodalangan m ajburiyatlar va talablarga ega bo‘lib,
ko‘p turdagi operatsiyalarni am alga oshirsa, un d a ular barcha
operatsiyalar bo'yicha em as, balki faqat ochiq valuta pozitsiyasi
bo‘yicha valuta xatariga uchraydilar.
Ochiq valuta pozitsiyasi valuta riski bilan bog‘liq b o ‘lib,
b ank larn i (firm alarni) qo‘shim cha darom ad olish yoki ortiqcha
xarajat (hatto bankrotlikka) qilishga olib keladi. Shu sababli,
ko‘pgina m am lak atlarda davlat moliya organlari ochiq valuta
pozitsivalari m iqdorlarini chegaralaydilar.
O datda, valuta riski m uam m osini hal etish bilan bogMiq fir-
m aning faoliyati ochiq valuta pozitsiyasi m iqdori, ya’ni valuta
xatariga to rtiladigan xorijiy val ut ad agi sum m alarn i aniqlashdan
boshlanadi. Bu yerda shuni hisobga olish kerakki, xorijiy valuta
sotib oling and a valuta pozitsiyasining uzun pozitsiyasi ko‘payadi
yoki shu valutadagi qisqa valuta pozitsiyasi kam ayadi (talablar
oshadi yoki m ajburiyatlarning bir qismi bajariladi), xorijiy valuta
sotilganda esa bu nin g teskarisi b o ‘ladi, ya’ni qisqa valuta pozitsi
yasi ko‘payadi yoki uzun pozitsiya kamayadi.
O chiq valuta pozitsiyasi yuqori darajadagi valuta riski m an-
baidir. Valuta yo‘qotishlarni m anbai b o lg a n , ochiq valuta p o -
zitsiyalarini aniqlanishi bilan, valuta xavf-xatarlarini b a rta ra f
etish zaru rati tu g ‘iladi.
Shunday qilib, yuqorida ko‘rib chiqilgan valuta riskining pay-
do bo‘lish sharoitlariga (shartnom alarda xorijiy valutaning ishla-
176
tilish i, sh artn o m a tuzilish i va ijro etilishi orasida vaqt uzilishi-
ning m avjudligi) yana b ir sharoitni, y a’ni o ch iq valuta pozitsiyasi
m avjudligini qo‘shsa b o ‘ladi.
Y uqorida ko‘rib chiqilgan valuta xavf-xatarlarining paydo
bo4ish sharoitlari, b irinchi navbatda, tashqi savdo va kredit shart-
n o m alari bilan bog‘liq aniq operatsiyalarga aloqadordir. U lar esa,
o ‘z navbatida tashqi iqtisodiy aloqalar ishtiro kch ilarin in g valu-
tad a zara r ko‘rishiga olib kelishi m um kin.
Dostları ilə paylaş: |