8 .3 . Transm illiy korp oratsiyalar faoliyatining iqtisodiyot
uchun afzallik lari
J a h o n iqtisodiyotida globallashuv ja r a y o n la r in in g k u c h ay ib
b o ris h id a tr a n s m illiy k o rp o ratsiyalar m u h im o ‘rin tutad i, y a ’ni
197
ay n a n tra n sm illiy ko rporatsiyalar globallashuv ja ra y o n la rin i h ara-
katga keltiruvchi kuch sifatida qaralad i. C h u n k i tra n sm illiy kor
poratsiyalar f ilia lla r in in g dunyo m a m la k a tla ri bo‘ylab ta rqa lish i,
m az k u r m a m la k a tla r iqtisodiyotida ishlab ch iq arish n in g rivojla-
n ishiga h am d a eksport h a jm in in g oshishiga olib keladi. Eksport-
import o p e ratsiya larin in g rivojlanishi esa, o‘z navbatida m a m
lak atlar iqtisodivotining o c h iq ligin i t a ’m in layd i.
T ran sm illiy korporatsiyalarda ka p ita ln in g harakati, odatd a,
korporatsiya jo ylash gan d avlatda b o ‘layotgan ja ra y o n la rd a n m u s-
taqil ravishda sodir boMadi.
Jahon iqtisodiyotida tra n sm illiy korporatsiyalar y ir ik inves-
titsiya va yuqori m a la k a li m u tax assislarn i talab qiluvchi yu q o ri
texnologiyali, ilm talab sohalarga kirib boradi. Ushbu s o h alarn i
tra n sm illiy ko rporatsiyalar tom on idan monopoliya qilish tenden-
siyasi ro‘y bcrm oqda.
T ran sm illiy ko rporatsiyalar o‘rtasidagi birlashish va qo‘shib
o lishlar k o m p a n iy a la rn in g m eh n at, ilm iy -te x n ik va m oliyaviy
rcsurslarini birlashtirish hisobiga raqobat a fz allik larig a erish ish ga
y o 'n a liirilg a n . S ln m in gd ek , ishlab ch iq arish n i kengaytirish h is o
biga iqtisodiv sam arag a erishish, yangi bozorlarga kirish, ishlab
ch iqarishni tliversil'ikatsiyalash, yangi aktivlardan foydalanish va
boshqalarga ega b o lis h im k o n iyati y u zaga keladi. Sh un in gdek ,
tra n sm illiy ko rporatsiyalar o'rtasidagi birlashish va qo‘shib o lis h
lar jara yo n i ja h o n iqtisodiyoti h am d a m illiy iqtisodiyotlar rivoj-
lan ish ig a ta ’sir etuvchi m u h im o m il bo‘lib hisoblanadi. Bu hoi at
o ‘z navbatida tr a n s m illiy ko rporatsiyalarn ing barqaror faoliyat
k o 'rsatishiga ham ta’sir ko‘rsatadi.
T ra n sm illiy k o rporatsiyalar xalqaro m oliya m unosabatlari
rivojlanishida m u h im o‘ rin egallaydi. C h un k i a y n an tra n sm illiy
ko rp o ratsiy alarn in g faoliyati orqali but un dunyo bo‘ylab inves-
titsiyalar o q im i h arak a t qiladi. T ra n sm illiy ko rporatsiyalar t o
m onidan m a m la k a t iqtisodiyotiga k iritilg an investitsiyalar m illiy
iqtisodiyotning b arqaror rivojlanishiga ijobiy t a ’sir ko‘rsatadi. X u-
susan , m a m la k a t im iz iqtisodiyotiga ham keyingi y illa rd a d u n yo -
198
dagi ye tak c h i tra n s m illiy ko rp o ratsiyalar to m o n id an investilsiva
lar ja lb e tilm o q d a . B u n d a y tra n s m illiy k o rp o ratsiyalar ju m la s ig a .
C o c a C o la , Jen eral M otors, M itsu i, H y u n d a i, Nestle, S a m su n g
va b o s h q a la rn i k iritis h im iz m u m k in .
T r a n s m i l l i y k o rp o ra ts iy a la r to m o n id a n m a m l a k a t l a r m i lliy
iq tis o d iy o tig a k ir itila y o tg a n in v e s tits iy a la r n a t ija s id a m a z k u r
m a m l a k a t n i n g ja h o n x o ‘j a l i g i b ila n a lo q a la r i riv o jla n ib boradi.
Bu h olat e s a , x a lq a ro m o liy a m u n o s a b a tla ri r iv o jla n is h ig a ijobiy
t a ’sir k o ‘r s a ta d i. C h u n k i t r a n s m i l l i y k o r p o r a ts iy a la r b ir vaqt-
n in g o ‘z id a , x a lq a ro in v e stits iy a m u n o s a b a t la r i, ek sp o rt-im p o rt
o p e r a ts iy a la r i, x a lq a ro v a lu ta m u n o s a b a tla ri, x a lq a r o liz in g m u
n o s a b a tla r i h a m d a x a lq a r o m o liy a b o z o rla rid a g i o p e r a ts iy a la r
riv o jla n is h ig a o‘z in in g t a ’s ir in i o ‘tk a z a d i. M a z k u r m u n o sa b a t-
la r n i n g b a r c h a s in i x a lq a r o m o liy a m u n o s a b a tla ri o ‘z id a m u ja s -
sam eta d i.
K o rp o ratsiy alarn in g m illiy va ja h o n iqtisodiyoti u ch u n m u h im -
ligi u la r s h a k lla n is h i va faoliyat y uritishi ja r a y o n la r in in g tegish li
ilm iy t a h lilin i talab etadi. K apital va ishlab c h iq a ris h n in g keng
ko‘la m d a bir jo yga to‘p la n ish i asosida y u z a g a keluvchi birlashgan
korporativ t u z ilm a la r b ugun gi k u n d a m illiy va ja h o n iqtisodiyo-
tin in g m u h im subyektlari b o ‘lib hisoblanadi. Biroq u la rn in g m i l
liy va ja h o n iqtisodiyotiga ko‘rsatad igan t a ’siri ijobiy h a m d a salbiy
b o 'iish i m u m k in . T M K l a r q u yid a gi a f z a llik la r g a ega:
— o ‘z tu z ilm a sid a t a ’m inot, ishlab ch iq arish , ilm iy -ta d q iq o t,
ta q s im la s h va sotish k o rx o n a larin i b irla sh tirg an b arch a y ir ik
k o m p a n iy a la r uchun m u h im h iso b lan gan raq o b atb ard o sh lik n i
k u c h a y tirish va sa m a ra d o rlik n i oshirish im k o n iy a ti;
— a k tiv la rn i s a m a ra li boshqarish im k o n iy a ti;
— xorijiy m a m la k a t la r n in g resurslarid an foydalanish (qabul
qiluvchi m a m la k a t la r n in g m o liyaviy resurslari, ishlab ch iq arish
im k o n iy a tla ri, ilm iy -ta d q iq o t salo h iyati, xom ashyo resurslari
h a m d a yu q o ri m a la k a li ishchi k u c h la rid a n fo yd alan ish ) y o ‘li b i
la n raq o b atb ard o sh lik n i k u c h a y tiris h va s a m a r a d o r lik n i o sh irish -
n in g q o ‘s h im c h a im k o n iya tlari;
199
... qabul qiluvchi m a m la k a tla rd a g i raqob atch ilarn in g salohi-
yati, bozorlarning istiqboli haqidagi m a ’lum otlarni olish im k o n i-
yati h am d a xorijiy boMimnalar m a h su lo tla rin in g iste’rnolchilarga
ya q in lig i. S huningdek, T M K I a r bo‘lin m a la r i asosiy ko m p an iya va
bo‘ lin m a la r n in g boshqaruv va ilm iy -te x n ik salo h iy atin in g y u q o -
riligi natijasida qabul qiluvchi m a m la k a tla rd a g i korxonalarga qa-
raganda m u h im a lz a llik la r g a ega bo'ladi;
— m a m la k a tla r bo/orlariga k irish d a gi turli xildagi proteksio-
nistik to‘siqlarni tovarlar eksportini kapital eksportiga (ju m la d a n ,
xorijiy filia lla rn i tashkil ctish) alm a sh tirish yo‘li bilan oldini olish
im ko niyati;
— xorijiy boM inmalarning ishlab chiqarish faoliyatiga asosiy
kom paniya tom onidan ya ra tilg a n yuqori texnolo giyalar va yan gi
turdagi m ahsulotlar ishlab c h iq a ris h n in g d o im iy ravishda jo r iy
etilishi;
-- du n yo n in g turli m a m la k a tla rig a o ‘z in in g ishlab ch iq arish -
larini jo ylashtirish orqali ishlab ch iqarish faoliyatida y u zaga ke-
ladig an risklarni k a m a y tirish im ko niyati.
K o rporatsiyalarning y irik k a p ita ln in g a fz a llik la ri bilan b og‘liq
b o lg a n ijobiy tom onlari iqtisodiy adabiyotlarda yetarii d ara jad a
o‘rgan ilgan.
T M K la r n in g m illiy iqtisodiyot uchun q uyidagi ijobiy tom on-
larini alo h ida ajratib ko‘rsatish m u m k in :
— aholi va sanoat uchun keng ko‘la m d a m ah su lo tlar ishlab
ch iqarish va x i/ m a lla r ko‘rsatish im k o n iya ti;
— m illiy iqtisodiyotga y a n g i fan -te x n ik a y u tu q la rin in g kirib
kelishi;
— iqtisodiyotning turli la rm o q la rid a barqaror rivojlanishni
ta ’m inlash;
— m a m la k a t m in ta q a la rid a iqtisodiy rivojlanishni t a ’m in la s h ;
— yan gi ish olrin la rin i yaratish ;
— k ad rlar m a la k a s in in g oshishi;
— resurslardan sa m a ra li foydalanish t iz im in in g vujudga k e li
shi;
200
— m illiy ish lab c h iq a ru v c h ila rn in g x a lq aro m eh n at ta qsim o ii-
ga qo‘s h ilis h in i t a ’m in la s h ;
— investitsion fa o llik n i o shirish;
— y i r ik lo y ih a la rn i m o liy alash tirish im k o n iy a ti va boshqalar.
T M K l a r n in g m a m la k a t la r iqtisodiyotiga ko 'rsatadigan salbiy
t a ’siri u la r a f z a llik la r in in g davom etishi b o ‘lib, asosan, u la rn in g
ju d a y i r ik o‘lc h am d ag i m o liyaviy re su rslarn i to'plashi u larg a bu-
tun ta rm o q la rn i va alo h id a m in ta q a la r n i n az o rat qilish im k o n in i
b e rish i, sh u n in gd ek , iqtisodiy rivojlanish s u r ’atlarig a t a ’sir q ilishi
b ilan bog‘Iiq. S h u n in g d e k , T M K l a r n in g m illiy iqtisodiyot ho-
latiga salb iy t a ’sirlari q u y id a g ila rd a n am o yo n bo‘ladi:
— m i lliy
ishlab
ch iq a ru v c h ila r
im k o n iy a tla rin i
cheklab
qo‘y ilis h i;
— investitsion va ishlab ch iq arish ja r a y o n la r i rivojlanishida
r is k la r n in g o shishi;
— m onopollashuv h o la tin in g y u z a g a kelishi;
Dostları ilə paylaş: |