Qo‘shib olish — qo‘shib o lin a d ig an ko m paniya ustav k a p ita li-
n in g 30 foizdan ortig'ini egallash yo‘li bilan a m a lg a o sh irila d ig an
va xo‘ja l i k ja m iy a ti ustidan nazorat o‘rnatish m aqsadida tu z i-
ladig an bitimdir, bunda ja m iy a t n in g y u rid ik m u staq illigi saqlab
qolinadi.
K o m p an iyalar birlashishi va qo‘shib o lin is h in in g asosiy tur-
lari tasnifi. X ususiyatiga b o g liq holda k o m p an iy alar integratsiyasi
quyidagi turlarga ajratiladi:
K o m p an iy alarn in g gorizontal b irlashishi.
Bu ay n an bir tu rd a-
gi m ahsulot ishlab ch iqaruvchi ik k i k o m p an iy an in g qo'shilishi
em as, b u n in g natijasida faoliyatni rivojlantirish va raqobatlashuv
b o 'yic h a ustu n lik k a crishiladi.
K o m p an iy alarn in g vertikal birlashish bu bir qator k o m p a n i
y a la rn in g birlashishi bo’lib, bunda ulardan biri boshqalari uchun
xom ashyo yetkazib beradi. N atijada m ahsulot ta n n a rx i pasayishi
va foydaning oshishiga erishiladi.
K o m p an iy alarn in g parallel birlashish — o‘zaro alo qador bo‘lgan
m ah su lo tlar ishlab ch iqaruvchi k o m p a n iy a la rn in g birlashishi.
Konglomerat birlashishi — ishlab ch iqarish yoki t a ’m inot m u-
nosabatlari bo‘yicha oV.aro alo qador b o 'lm agan k o m p a n iy a la r
n ing birlashishi bo'lib, bunda bir ta rm o qd a faoliyat yurituvchi
k o m p a n iy a n in g boshqa ta rm o qd a gi ko m p an iya bilan qo'shilishi
sodir bo‘ladi.
T a h liliy m a ’lum otlarga ko‘ra dunyo da M & A bo‘yicha har yili
o‘n besh m ingga yaqin bitim tu zilad i. B itim la r h ajm i va qiym ati
bo‘yicha y e ta k c h ilik n i AQSM ega llaga n .
G eo grafik koMarni bo‘yich a b itim lar q u yid a g ila rg a b o ‘linadi:
— m a h a lliy ;
— m intaqaviy;
—
m illiy ;
— xalqaro;
— tra n s m illiy (traustni 11 iy ko rporatsiyalar ishtirokidagi b itim
lar).
M i l l i y aloqadorligi bo‘ yich a q u yid a g ich a ta sn ifla sh m u m k in :
206
— ic h k i b itim la r (bitta m a m la k a t doirasida so d ir bo‘ladigan);
— eksportga oid (b o zo rn in g xorijiy is h tiro k ch ilariga nazorat
h u q u q in i berish);
— im p o rtga oid (xorijdagi k o m p a n iy a la r u stid an nazorat qilish
h uquqiga ega bo‘lish);
— a ra la sh (tra n s m illiy k o rp o ratsiy alarn in g b itim larid a yoki
bir nechta turli d avlatlar ak tivlari b ilan k o m p a n iy a la rd a ishtirok
ctish).
K o m p a n iy a la r n in g b irla sh ish va q o ‘shib o lis h la r ja r a y o n in in g
(M & A ) faollashuvi z a m o n a v iy iq tiso d iy o tn in g m u h im jih a t la r i-
d a n b iri h iso b la n d i. K o rp o ra tsiy a la r b irla sh ish i tufayli y u z a g a
k e la d ig a n s a lo h iy a tli im k o n iy a t la r integratsio n ja r a y o n la r n in g
y a n a d a ja d a lla s h u v ig a t a ’sir k o ‘rsatdi. B irla sh is h va qo‘shib
o lis h la r ko‘p g in a k o rp o ra tsiy a la r to m o n id an o ‘z g aru v c h an
bozor
s h a r o it la r ig a m uvofiq holda ishlab eh iq a rish a k tiv la r in i o p tim al-
la sh tirish h a m d a raq o b atlash u v a f z a llik la r ig a erish ish yoMi sifa-
tida q a r a la d i. S h u n in g u c h u n m a z k u r soha ta d q iq o tlari bo‘yich a
k o ‘p g in a e k s p e rtla r sh u g ‘u lla n is h a d i h a m d a u la r ko rp o ratsi
y a la r b irla sh ish va q o ‘shib o lis h la r in in g u n iv ersal lo y ih a la r in i
tu z ish g a h a r a k a t q ilis h a d i. M iso l u ch u n , W atson W yatt kom-
p a n iy a s i k o rp o ra tsiy a la r b ir la s h is h in in g beshta b o s q ich in i a n iq -
la g a n : v a z ifa la rn i ta s h k il etish , h o la tn i b a h o la sh ,
ta d q iq etish,
m u z o k a r a la r o ‘tk a z ish , h aq iq iy birlash ish . S h u n in g d e k , ushbu
s o h a d a g i b o sh q a m u ta x a ss is la r b ir la s h is h n in g tu rli b o sq ich larin i
t a k l i f etish g an .
T r a n s m illiy ko rpo ratsiyalar raq o b atb ard o sh ligin i o sh irish n in g
m ax su s in stru m en tlarig a q u y id a g ila rn i kiritish m u m k in : b irla
shish va qo‘shib olishlar, strategik a ly a n s la r va autsorsing.
T M K l a r xalqaro birlashish va qo‘shib o lis h la r h a m d a global
b ozorlardagi raqobatlashuv h o la tin i o‘zgartirish bo‘y ic h a tran s-
c h eg ara v iy b itim la rn i keng qo ‘llaydilar.
T M K l a r faoliyati ta h lili shuni ko‘rsatm o q d ak i, iqtisodiy glo-
b allash u v sh aro itlarid a birlashish va qo‘shib
o lish lar turli m am -
la k a tla r n in g m a h a lliy ak tivlard an investitsion portfelni tezlikd a
207
sh ak llan tirish , yangi bozorlarni o‘zlashtirish, ishlab ch iqarish j a -
rayo n in in g yangi bosqichini h am d a xom ashyoning yangi m a n -
b a la rin i egallash im ko niyati hisobiga korporatsiya raqobatlashuvi
o sh ish in in g muhirn m anbasi hisoblanadi.
D unyodagi virik ko rporatsiyalar o‘rtasida birlashish va qo‘shib
olishlar, shuningdek, «yom on» ak tiv larn i sotish va natijada raqo-
b atc h ila r bilan so lish lirgan d a b irm u n c h a afz a llik k a erishgan kor
poratsiyalar g u ru h in i ajratib ko‘rsatish m u m k in . B unday korpo-
ratsiyalarga, BP (B u y u k B rita n iy a , neft sohasi), ExxonM obil,
ChevronTexaco, C o n o co P h ilip s (AQSH, neft sohasi), G en eral
Electric (AQSH, konglomerat), G laxo Sm ith K lin e (B u y u k B ri
ta n iy a , farm atsevtika sanoati),
C isco System s, IB M , Apple (AQSH,
elektronika sanoati), Nestle (Shveysariya)larni kiritish m u m -
kin. Innovatsion is h la n m a la r yoki texnologiyalarga ega bo‘lgan
boshqa ko m paniv alar q o 's h ilish in in g m u h im jih a ti farm atsevtika
T M K la r in in g raqobatbardoshligini qo ‘llab -q u v v atlash d an ibo-
ratdir. Bu liolalni A m e rik a T M K faoliyatini ta h lil etish isbotlab
beradi, Pfizer, Johnson & Johnson, Abbot Laboratories, Bris-
to l-M yers-S q u ib b , Shveysariya T M K la r i H o ffm a n -L a Roche va
Novartis, A n gliya T M K la r i G la x o S m ith K lin e va A straZ en eca,
F ran siyan in g Sauof'i-Aventis.
T ranschegaraviy birlashish va q o ‘shib o lish lar ishtirokchi kom-
p a n iy a la rn in g m ehnat, ilm iy -te x n ik va m oliyaviy
resurslarini bir-
lashtirish hisobiga raqobat a fz a llik la r ig a erishishga yo‘n altirilgan .
Sh un in gdek , ishlab ch iq a rish n i kengaytirish hisobiga iqtisodiy sa-
m ara g a erishish, yangi bozorlarga kirish , ishlab c h iq arish n i diver-
s ifikatsiyalash, yangi ak tivlard an foydalanish, aso san no m o d d iy
(nou-xau, savdo b e lgilari, ta s h k iliy b ilim la r) va boshqalarga ega
bo‘lish im ko niyati y u z a g a keladi.
Xulosa o‘rnida t a ’kidlash
lo zim k i, tra n sm illiy k o rporatsiyalar
o‘rtasidagi birlashish va qo‘shib o lish lar jara yo n i jah o n iqtisodiyoti
h am d a m illiy iqtisodiyotlar rivojlanishiga t a ’sir etuvchi m u h im
o m il bo‘lib hisoblanadi. Bu holat o‘z navbatida tr a n sm illiy korpo-
ratsiy alarn in g barqaror faoliyat ko‘rsatishiga h am t a ’sir ko‘rsatadi.
208