SO‘NGI ILMIY TADQIQOTLAR NAZARIYASI
respublika ilmiy-uslubiy jurnali
155
JADIDCHILIKNING PAYDO BO’LISHI VA VATAN RAVNAQI UCHUN
JADIDLAR SAY-HARAKATI
Saydazimov Asroriddin Toxirjon o‘g‘li
Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat
O‘zbek tili va adabiyoti universiteti talabasi
Annotatsiya:
Ushbu maqolada jadidchilik, uning asoschisi, jadidchilikning paydo
bo’lishi, jadidchilikning asosiy gʻoya va maqsadlari, jadidlar, o‘sha davrning ilg‘or kuchlari,
ayniqsa, ziyolilar mahalliy aholining dunyodan ortda qolayotganini sezib, jamiyatni isloh
qilish zarurligini anglab yetishganligi va mamlakat ravnaqi uchun olib borilgan jadidchilik
siyosati haqida so’z boradi.
Kalit so’zlar
:
jadidchilik, jadidlar, gʻoya va maqsadlar, ziyolilar, jamiyat, jadidchilik
siyosati.
Jadidchilik yoki jadidizm (arabcha: د يدج jadīd - yangi) — 19-asr oxiri 20-asr
boshida Turkiston, Kavkaz, Qrim, Tatariston hayotida
muhim ahamiyat kasb etgan
ijtimoiy-siyosiy, maʼrifiy harakat. Jadidchilik dastlab 19-asrning 80-yillarida Qrimda
vujudga keldi. 19-asrning 90-yillaridan Oʻrta Osiyoda tarqaldi.
Jadidchilik ilk bor Qrimda 1980-yillarda Ismoilbek Gasprinskiy rahbarligida paydo
boʻlgan. Jadidchilik harakati vakillari ko‗pincha o‗zlarini ilg‗or, keyinchalik jadidchilar
deb atagan. O‗sha davrning ilg‗or kuchlari, ayniqsa, ziyolilar mahalliy aholining
dunyodan ortda qolayotganini sezib, jamiyatni isloh qilish zarurligini anglab yetdi.
Jadidchilik mohiyatan siyosiy harakat edi. Uning shakllanish va mag'lubiyat davrlari
bor, ularni shartli ravishda to'rtga bo'lish mumkin. Turkiston, Buxoro va Xivada bu
davrlar 1895-1905 yillar, 1906-1916, 1917-1920, 1921-1929 yillarni qamrab oladi.
Jadidchilik dastlab madaniy oqim sifatida faoliyat yuritgan.
Bu tariqat vakillari
taraqqiyot, turkiy tillarni rivojlantirish, bu tillarda adabiyotni boyitish, dunyoviy
ilmlarni o‗rganish, ilm-fan
yutuqlaridan foydalanish, ayol va erkak tengligi uchun
kurash olib borishga chaqirdilar. Keyinchalik jadidlar panturkizm g‗oyalarini targ‗ib
qildilar.
Jadidchilik sovet adabiyotida ―burjua-liberal, millatchilik harakati‖ sifatida
ta‘riflangan. Bu davrda SSSR parchalanib ketganidan keyin koʻproq tanqid qilingan.
Ammo bunga qaramasdan jadid namoyandalarining nomlari qayta tiklandi.
Feodolizmga qarshi norozilik kayfiyati, zarur taqdirda amaliy yoʼlini
tutish
maʼrifatparvarlikning siyosiy maqsad va mohiyatini ifoda etadi. Bu narsa
maʼrifatchilikning ikkinchi bosqichi deb nom olgan 1905-1906 yillardagi voqealar
taʼsirida shakllandi. Bu davrda S.Аyniy, А.Аvloniy, M.Behbudiy, Munavvarqori va
boshqalar nomi bilan boshlangan jadidchilik harakati keng yoyildi.
Bu harakat yangi