Jahon adabiyoti tarixi

Mavzu bo‘yicha topshiriqlar savollari:

1. 
   Romantizm atamasining paydo bo‘lishi.
   
2. 
   Romantizmga ta'sir ko‘rsatgan ijtimoiy-siyosiy omillar.
   
3. 
   Romantik qahramonga ta'rif bering.
   
4. 
   Nemis romantizmining asosiy xususiyatlari.
   
5. 
   Gofman ijodida grotesk.
   
6. 
   Aka-uka Grimmlarning nemis romantizmidagi o‘rni.
   
7. 
   V.Gyugo - romantizm nazariyotchisi.
   
8. 
   V.Gyugo ijodida ramziy obrazlar.
   
9. 
   Bayron ijodida shaxs erki mavzusi.
   
10. 
    Bayron ijodida Sharq mavzusi.
    
11. 
    B.Skottning tarixiy roman janrining shakllanishidagi o‘rni.
    

BESHINCHI MA’RUZA
REALIZM VA TANQIDIY REALIZM ADABIYOTI
REJA:
1. Adabiyotda realizm tushunchasi
1.1 Tanqidiy realizm
2.Fransuz realizm adabiyoti
2.1 F. Stendal ijodi
2.2 O. Balzak ijodi
2.3 P. Merime ijodi
2.4 G.Flober “Bovari xonim” romanida romantizm adabiyotiga munosabat.
3. Ingliz tanqidiy realizmi
3.1 Ch.Dikkens ijodi
3.2 U.Tekkerey ijodi.
4.Nemis realizm adabiyoti. H.Hayne ijodi.


Tayanch so‘z va iboralar:realizm, tanqidiy realizm, F. Stendal, “Qizil va qora”, Balzak, “Insoniyat komediyasi”, P. Merime, novella, G. Flober, “Bovari xonim”, Ch. Dikkens, satira, U. Tekkerey, H. Hayne
Adabiyotda realizm tushunchasi. Borliqni, inson va uni o‘rab turgan dunyoning o‘ziga xos tomonlarini aks ettiruvchi uslub sifatida realizmni ilk bor toshlarga o‘yilgan suratlarda, antik davr asarlarida uchratishimiz mumkin. Biz Uyg‘onish davri, ma'rifatparvarlik davri realizmining o‘ziga xos xususiyatlari to‘g‘risida gapirishimiz mumkin, biroq realizm adabiy oqim sifatida XIX asrning 30-40 yillariga kelibgina to‘laqonli shakllanadi.
“Realizm (lot. realis – mavjud, haqiqiy) – adabiyotshunoslikda realizm termini tor va keng ma'nolarda qo‘llaniladi. Keng ma'noda realizm terminining ma'nosi badiiy asar (unda tasvirlangan badiiy voqelik) bilan real voqelik munosabatidan kelib chiqadi. Ya'ni bu holda realizm umumestetik tushuncha bo‘lib, hayotni reallikka muvofiq tasvirlashni, hayot haqiqatini bildiradi. Har qanday badiiy asarda voqelik u yoki bu tarzda aks etishi, voqelikni hayotga monand tarzda aks ettirish esa qadimdan mavjudligi e'tiborga olinsa, bu ma'nodagi realizmning ildizlari juda qadim zamonlarga taqalishi tabiiydir.
Tor ma'noda realizm hayotni haqiqatda mavjud narsa-hodisalar mohiyatiga muvofiq tarzda, voqelikda mavjud faktlarini tipiklashtirish asosida yaratilgan badiiy obrazlar orqali aks ettirishga asoslanuvchi ijodiy metod va ongli ravishda shu metodga tayangan adabiy yo‘nalishni bildiradi. Ushbu metod(yo‘nalish)ning maydonga chiqishi XIX asrning o‘rtalariga to‘g‘ri keladi. Realizm metodida adabiyotning bilish funksiyasi ustuvor ahamiyat kasb etadi, realist ijodkorlar adabiyotni olam va odamni (jumladan, o‘zini) idrok etishning muhim va samarali vositasi deb biladilar. Shunga ko‘ra, realizm hayotni butun murakkabligi bilan keng ko‘lamda aks ettirishga intiladi.
XIX asrning o‘rtalarida maydonga chiqqan realizm metod (yo‘nalish)i sho‘ro adabiyotshunosligida tanqidiy realizm deb, sho‘ro adabiyotining metodi esa sotsialistik realizm deb yuritilgan. Har ikki terminning ilmiy muomalaga kirishi ham M.Gorkiy nomi bilan bog‘liqdir. Bulardan birinchisini tanqidiy deb atarkan, M.Gorkiy bu davr realistik adabiyoti namunalarining aksariyati mavjud burjua tuzumdagi ijtimoiy munosabatlarni teran tahlil etishi va uning insoniylikka zid mohiyatini ochib berishi hamda g‘oyaviy-badiiy inkor qilishidan kelib chiqadi”²⁴
XIX asr realizmini uning tahlil(tadqiqot)ga moyilligini (analitizm) hisobiga olib «tanqidiy» yoki «klassik» deb ataydilar. Realizm shaxs, va jamiyatning doimiy xarakatida, dinamik aloqalarda aks ettiradi. Buning uchun badiiy tasvirning turli shakllaridan foydalaniladi.
Realizm adabiyoti faqat o‘ziga xos bo‘lgan xususiyatlarga ega bo‘lgan holda, boshqa adabiy sistemalar “kashfiyotlaridan” ham unumli foydalanadi, ularni to‘ldiradi. Masalan, XIX asr boshlarida romantizmga xos bo‘lgan tipiklashtirishning bir qancha xususiyatlarini qabul qilsa, asr oxirida naturalizm va simvolizm yutuqlaridan foydalanadi.
Shanflyori va Dyuranti boshchiligidagi bir guruh fransuz yozuvchilari “realizm” terminining paydo bo‘lishiga sababchi bo‘ldilar.UlarXIX asrning 50- yillarda ushbu termin bilan haqqoniy, muallif munosabatisiz, borliqni aks ettirilishini atadilar.
Realistik san'at o‘z tadqiqotlarida fan kashfiyotlariga, avvalombor jamiyat rivoji haqidagi fanlarga tayanadi. (Masalan, XIX asrning 20-30 yillarda Angliya va Fransiyada tarix fanining rivojlanishi,buyuk ingliz iqtisodchisi Adam Smitning tannarx, jamiyatining sinfiy sutrukturasi haqidagi tadqiqotlari va b.). Realistik dunyoqarashining shakllanishida dunyoviy bilimlarda erishilgan kashfiyotlar ham katta ahamiyat kasb etdi. (XVIII asr o‘rtalarida K.Linniy o‘simliklari va hayvonot dunyosining birinchi klassifikatsiyasini tuzdi, J.Byufonning barcha jonzotlarning umumiyligi va ular turlarining muhit almashuviga qarab o‘zgarishi, J.Kyuvening tirik organizm a'zolari orasidagi aloqa va ularning bir-biriga ta'siri haqidagi fikrlari va b.). Fransuz adibi O. de Balzak ham «Insoniyat komediyasi» so‘zboshisida Kyuve va Sent - Ilerlarning tilga olib o‘tadi.
Realizmining umumiy qonuniyatlarini ishlab chiqqan, milliy xususiyatlarini shakllantirgan yozuvchilar sirasiga Fransiyada F.Stendal, O.Balzak, P.Merime, G.Flober, Sh.Bodler, P.J.Beranje;Angliyada – Ch.Dikkens, U.Tekkerey, E.Gaskell, Sh.Bronte, J.Eliot; Amerikada esa U.Uitmen, G.Bicher –Stou, romantizm ko‘proq saqlanib turgan Germaniyada esa H.Hayne va Fontaneni kiritish mumkin.
Fransuz realizm adabiyoti. Fransuz realizmining shakllanishi mamlakatdagi muhim siyosiy voqealar bilan chambarchas bog‘liq. Ayniqsa, 1830 yilning iyul oyida sodir bo‘lgan inqilob, 1831-34 yillardagi qo‘zg‘alonning ta'siri katta bo‘ldi. Chunki bu tarixiy voqealar Fransiyaning siyosiy hayotidagi ulkan burilishlarga turtki bo‘lib, qirol Lui Filipp monarxiyasiniinqiroz holatga olib keldi.
1830-31 yillarda matbuotning nufuzi beqiyos darajada oshdiki,gazetalarda professional jurnalistlardan tortib talaba, etikdo‘zgacha o‘z maqolalari bilan ishtirok etdilar.
Fransuz adabiyotida tanqidiy realizm F.Stendalning “Qizil va qora” va “Parma ibodatxonasi” romanlari, Balzakning “Gorio ota”, “Gobsek”, “yevgeniya Grande” asarlari, P.Merime novellalaridagi real voqelikka tanqidiy munosabatida ifodalanadi. Fransuz adabiyotida realizmning hukmronlik davrini ikki bosqichga bo‘lish mumkin: 1) Realizmning paydo bo‘lishi va tan olinishi (20-yillarning oxiri va 40-yillar) Beranje, Merime, Stendal, Balzak. 2) XIX asrning 50-70 yillar realizmi(1848 yildan keyingi adabiyot), Stendal va Balzak realizmining merosxo‘ri va E.Zolya “naturalistik realizm” maktabining o‘tmishdoshi G.Flober nomi bilan bog‘liq. Fransuz realizmning gullab-yashnagan davri 30-40 yillarga to‘g‘ri keladi, ayni shu yillarda yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan yozuvchilar o‘zlarining salmoqli asarlarini yaratdilar. Yozuvchining jamiyatdagi o‘rni haqida O.Balzak “Insoniyat komediyasi”da “Fransuz jamiyati o‘ziga-o‘zi tarixchidir. Men esa uning tarixini tasvirlovchi oddiy kotibman”, – deb yozgan edi. Ta'kidlash joizki, XIX asrning ikkinchi yarmigacha “romantizm” va “realizm” terminlari o‘rtasida ajralish bo‘lmagan, realistlar romantiklar deb atalgan. Faqat Stendal i Balzakning o‘limidan keyin 1857 yili Shanfleri i Dyurantilar maxsus deklaratsiyalarida “realizm” terminini taklif qildilar.
Fransuz realizmining tarixi Beranjening qo‘shiqqa oid ijodi bilan boshlanadi, va bu tamoman tabiiy hamda ob'ektiv qonuniyatlarga asoslangan. Chunki, adabiyotning kichik janri bo‘lgan qo‘shiq, o‘z zamonining barcha diqqatga sazovor hodisalariga o‘z vaqtida va shiddatli javob qaytaradi. Realizmning shakllanish davrida u birinchilikni ijtimoiy romanga bo‘shatadi. O‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lgan aynan shu janr, yozuvchiga voqelikni keng tasvirlash va chuqur tahlil qilish uchun katta imkoniyatlarni yaratgani uchun, Stendal va Balzak o‘zlarining asosiy ijodiy vazifasi – o‘z ijodlarida Fransiyaning tirik siymosini to‘laqonli aks ettirira oldilar. Bu davrda novella janrining tengsiz namoyandasi P.Merimening hikoyalari romandan keyingi o‘rinni egalladi.
Adabiy taxallusi Stendal bo‘lgan Anri Mari Beyl(1783-1842)ning ijodi nafaqat fransuz, shuningdek yevropa adabiyotida ham yangi davrni boshlab berdi. 1820-yillarning birinchi yarmida aynan Stendal realizmni shakllantirishga asos bo‘lgan asosiy qoidalari nazariy jixatdan ishlab chiqdi va tez orada o‘zining ajoyib badiiy durdonalarida hayotga tatbiq qildi. Bo‘lajak adib Fransiyaning janubida joylashga Grenobl shahrida advokat oilasida tug‘ildi. Uning tarbiyasiga bobosi Anri Ganonning ta'siri samarali bo‘ldi, u o‘z davrining ma'lumotli kishisi bo‘lib, nevarasini kitob o‘qishga qiziqtira oldi. 1800 yili 17 yoshli Stendal Napoleon qo‘shinlari safiga kirdi va bir qancha harbiy yurishlarda ishtirok etdi. Napoleon qulashi va Burbonlar qaytgandan so‘ng, u Italiyaga ketishga majbur bo‘ldi. Stendal 1799 yili Grenobl Markaziy maktabini muvaffaqiyatni tamomlagach, Parijdagi nafis san'at maktabiga o‘qishga kirdi va shu yerda o‘zining ilk asarlaridan biri “Selmur” komediyasini yozdi. 1800 yilning boshlarida u harbiy xizmatga kirib, Napoleon armiyasi bilan Italiyaga boradi, keyingi yili iste'foga chiqib, “Moler kabi shon-shuhratga erishish uchun” Parijga qaytadi. Asosan poytaxtda o‘tgan 1802-1805 yillar bo‘lajak yozuvchi dunyoqarashininng kengayishi va estetik qarashlarining shakllanishida muhim ahamiyat kasb etgan “ta'lim olish” yillari bo‘ldi. Uning bu yillarda yuritgan kundaliklari, yozishmalari va dramatik tajribalari – qizg‘in aqliy, ma'naviy hayotidan dalolat beradi. 1806 yili Stendal yana harbiy xizmatga qaytadi va bu safar uning xizmati sakkiz yil davom etadi. Bu yillar uning hayotida boy hayotiy tajriba to‘plash imkonini bergan yangi davrni boshlab berdi. Kitoblardan olingan bilimlari real voqelikda tekshirildi va aniqlashtirildi. 1805 yildan Napoleonto‘xtovsiz urushlar olib boradi va Stendal harbiy harakatlarda qatnashadi. Ayni shu shaxsiy tajriba keyinchalik “Parma ibodatxonasi” romanida tasvirlangan, Balzak va L.Tolstoylarni hayratlantirgan Vaterloo yaqinidagi jang tasviri sahnasini yaratishda qo‘l keldi.
1814 yili Stendal Italiyaga ketadi va bu yerda yetti yil yashaydi. 1815 yili uning ilk kitoblari “Gaydn, Motsart va Metastaziolarning tarjimai holi”(Lui-Aleksandr-Sezar Bombe taxallusi bilan), “Italiya tasviriy san'ati tarixi”(1817)(M.B.A.A. taxallusi ostida)., “Rim, Neapol i Florensiya”ocherklari(1817) (Kavaleriya zobiti baron de Stendal taxallusi ostida) nashrdan chiqdi.
1820 yillarda u Parijga qaytib kelib, “Rossinining hayoti”(1823), “Rim, Neapol i Florensiya”(1826, yangi nashri), “Rim bo‘ylab sayr”(1829) kitoblarini chiqardi, ingliz matbuotida Fransiyaning hayoti haqida ko‘plab maqolalar e'lon qildi. 20-yillarning ikkinchi yarmida yozuvchining badiiy dasturiga aylangan “Rasin i Shekspir” adabiy risolasi ikki marta (1823; 1825) nashr ettirildi. Bunda ikki buyuk tragik shoir ijodi batafsil tahlil qilinib, san'atkor jamiyatni o‘z ortidan ergashtira olsagina, o‘z vazifasini uddalagan bo‘ladi, deb xulosalanadi. Risola o‘z ma'nosiga ko‘ra realizm manifesti hisoblansa ham, Stendal o‘zini romantik deb hisoblagan. «Romantizm san'atning barcha turlarida ham – qahramonlik davrlari odamlarini (bizdan yiroq bo‘lgan va balki butunlay bo‘lmagan) tasvirlash emas, balki zamonamiz kishilarini tasvirlashdir» - deyiladi risolada.
Stendalning ilk romani “Armans” (1827) bo‘lib, asarda markiza de Bonnivening kambag‘al jiyani rus qizi Armans Zoilova va boy zodagonlar farzandi bo‘lgan Oktav de Maliverlarning fojiaviy sevgisi haqida hikoya qilinadi.
Yozuvchi 20-yillarda «Vanina Vanini» novellasini yozadi. Bunda italyan karbonariylarining inqilobiy harakatlari tarixidan bir lavha berilgan. Asar qahramoni – maxfiy tashkilotning rahbari yosh karbonar Petro Missirilli. Kunlarning birida politsiya ta'qibidan qochib, zadagon qiz Vanina Vanini xonadoniga yashirinadi. Ikki yosh bir-birini sevib qoladi vaqiz yigitni inqilobiy faoliyatdan ajratish, uni tamomila o‘ziga qaratib olish maqsadida maxfiy tashkilot a'zolarini politsiyaga ma'lum qiladi. Bundan xabar topgan Petro qizni la'natlaydi, chunki u o‘z shaxsiy baxtini xalq ozodligidan ustun qo‘ya olmaydi.
1830-yili adibning “Qizil va qora” romani paydo bo‘ldi. Romandagi qizil sifati “erkinlik”, “respublika” tushunchalarini anglatsa, “qora” reaksion kuchlarni anglatadi. Roman syujeti 1827 yil gazetada bosilgan sud xronikasidan olingan. Antuan Berto ismli yigit o‘zi o‘qituvchilik qilgan xonadon bekasi Mishu xonimga suiqasd qilgan va buning uchun o‘lim jazosiga hukm etilgan.
Romandagi qahramon biografiyasi zinasimon harakat sifatida tasvirlangan. Qahramon tarixi uning otasi – kambag‘al duradgor xonadonidan boshlanadi. Bilimli va iqtidorli Sorelni jismoniy mehnatga unchalik uquvi yo‘q. Shuning uchun unga otasi va akalari tekinxo‘r sifatida qarashadi Keyingi bosqich- Verper shahri meri janob de Renal turmush o‘rtog‘i Luizaga muhabbati bu xonadonni tark etishga majbur qiladi.
Keyingi qadam –Bezanson seminariyasi. Sxolostik bilim berish usuli, har qadamda talabalarni ta'qib ostiga olish, ular ketidan josuslik qilish kabi seminariya tartiblari qahramonni qanoatlantirmaydi.
Va nihoyat, Jyulen Parijda yirik zodagon markaz de lya Mol saroyiga kotib va kutubxonachi bo‘lib ishga kiradi. Qobiliyatli yigit tez orada ko‘zga tashlanib qoladi. Markizning qizi Matilda uni sevib qolgach, qizning otasi yigitni avvalgi ish joyidan tavsifnoma so‘raydi. Renal xonim katolik ruhoniysining tazyiqi ostida Sorelga salbiy tavsifnoma yozishga majbur bo‘dladi. Bundan g‘azablangan Sorel Renal xonimga o‘q uzadi. Keyin esa qamoq va o‘lim jazosi.
Romanning ikkinchi sarlavhasi “XIX asr yilnomasi” deb nomlanadi. Agar yozuvchi “Armans” romanida oqsuyaklar jamiyatidan faqatgina bir lavhani ko‘rsatgan bo‘lsa, “Qizil va qora”da teatr maydoni bo‘lib butun Fransiya, uning asosiy ijtimoiy kuchlari xizmat qiladi: saroy amaldorlari(de La Molning dang‘illama hovlisi), provinsiya dvoryanlari(de Renalning uyi), ruhoniylarning yuqori va o‘rta qatlami(yepiskop Agdskiy, Bezanson diniy seminariyasining ruhoniylari, abbat Shelan), burjua vakillari(Valno), mayda tadbirkorlar(qahramonning do‘sti Fuke) va dehqonlar(Sorellar xonadoni). Bu kuchlarning o‘zaro aloqalarini o‘rganar ekan, Stendal Fransiya ijtimoiy hayotining hayratlanarli darajada aniq manzarasini yaratadi. Stendalning shoh asari rasmiy tanqidchilik tomonidan e'tirof etilmadi. San'at olamida faqatgina uch kishi Gete, Balzak i Pushkin asarga munosib baho berdilar.
Shundan so‘ng yozuvchi Italiyaning Chivita-Vekkiya shahriga konsul etib tayinlandi va umrining oxirigacha shu yerda yashab qoldi, faqat “ikki yoki uch kub yangi g‘oyalardan nafas olish uchun” Rim yoki Parijga borib turdi. 30-yillarning birinchi yarmida u o‘limidan keyin chop etilgan avtobiogafik xarakterdagi “Xudbinning xotiralari” va “Anri Bryularning hayoti” asarlari, “Lyusen Leven”(ikkinchi nomi “Qizil va oq”) romani ustida ishladi. 1836-1839 yillarni u uzoq muddatli xizmat ta'tili olishga erishib, vatani Fransiyada o‘tkazadi. Bu davrda uning to‘rtta qissasi “Vittoriya Akkoramboni”, “Gersoginya di Palliano”, “Chenchi”, “Kastrolik abbatisa” bosmadan chiqdi. Ushbu asarlarning barchasi arxivlardan topilib, badiiy ishlov berilgan eski qo‘lyozmalar bo‘lib, ularda Uyg‘onish davrida real sodir bo‘lgan qonli va fojeaviy voqealar tasvirlangan. Ular “Vanina Vanini” bilan birgalikda Stendalning mashhur “Italyan yilnomalari” siklini tashkil qiladi.
Rim papasi Pavel III Farnezening sharmandali sevgi mojorolari haqidagi qadimgi qo‘lyozmalardan birining mazmuni, Stendalning yana bir shoh asari “Parma ibodatxonasi”(1839) romani uchun manba bo‘lib xizmat qildi. Asar hayrat qolarli darajada qisqa muddatda atigi 53 kunda yozilgan. Bunda muallif nihoyat Italiya mavzusini – ehtiroslar, insoniy faollik, o‘z manfaatlaridan voz kechish mavzusini to‘laqonli amalga oshirdi. “Parma ibodatxonasi” juda keng ekspozitsiyadan boshlanidi. Roman voqealari 1796 yilda bo‘lib o‘tadi va unda Bonapartning armiyasi avstriyaliklarning Lombardiyasiga olib kelgan tarixiy o‘zgarishlar haqida hikoya qilinadi. Shundan keyin Italiyaning shimoliy qismidagi konsullik va Imperiya davridagi voqealar, yosh Fabritsio del Dongo ishtirok etgan Vaterloo jangigacha tasvirlanadi. Aynan shu boblar haqida E.Xeminguey: “Stendal urushni ko‘rdi, va Napoleon uni yozishga o‘rgatdi. U o‘sha paytda ko‘plarni o‘qitdi, biroq boshqa hech kim o‘rgana olmadi”, – deb yozgan edi.
O‘zining so‘nggi romani “Lamel” ni tugatishga ulgurmagan Stendal 1842 yilning 22 martida apopleksiya oqibatida vafot etdi. Kunlardan birida Stendal g‘amgin istehzo bilan: “Men asosiy yutuq, asarlarimni 1935 yili o‘qishlari bo‘lgan, lotareeya bileti olaman ”, - deb ta'kidlagan edi. Darhaqiqat, unga yutuqli bilet nasib qilgan ekan, hozirda Stendal jahon adabiyotining eng ko‘p o‘qiladigan yozuvchilari qatoridan joy olgan.