Jahon adabiyoti tarixi

Volter «Genriada» epik dostoni haqida.
U o‘z ijodidagi shu turdagi yagona asarni yaratar ekan o‘z oldiga ikki vazifani qo‘yadi: Fransiyaga milliy epos namunasini berish, (Vergiliy, Tasso singari) va shu bilan birga aql-idrokni, ideal hukmronni madh etish. Asarda olim ma'budlarni o‘rnini Nizo, fanatizm alvastisi singari figuralar egallagan. Dante qahramoni singari Genrix IV do‘zaxga va osmonu falakka - taqdirlar qasriga sayohat qildi. «Orlean qizi» dostonida 1431 yil o‘tda yondirilgan qahramon qiz Janna D’Ark nomi bilan bog‘liq cherkov safsatalarini fosh qiladi. Falsafiy qissalarida Volter zulm, adolatsizlik, diniy jaholat, inson erki masalalariga to‘xtaldi. «Kandid yoki optimizmi» (1758) qissasi qahramoni Kandid sofdil, aqlli yigit. Uning ustozi faylasuf Panglos dunyodagi barcha narsalar ezgulikka olib boradi deb bilim beradi. Avvaliga bu falsafaga ishongan Kandid ongida (bir qancha davlatlar kezib chiqqandan so‘ng) Panglos falsafasiga ishonch yo‘qoladi. U har holda dunyoda qandaydir aqlga muvofiq keladigan narsa bo‘lishi kerak, deb o‘ylaydi. Qahramon yer yuzida shunday yerni - sarobni axtaradi. Shunday tuzum deb Volter Eldorado mamlakatini tasvirlaydi. Bu yurtda tillayu javohirlarning hisobi yo‘q Qirol olijanob, insonparvar. Sud qilish, jazolash kabi xodisalar yo‘q. Ammo Eldoradoga olib boradigan yo‘l tog‘lar, baland qoyalar bilan to‘silib yotadi. Amalda unga borish mumkin emas.
Muallif asar oxirida qahramon mehnat qilish kerak, degan xulosaga keladi. “Mehnat bizni uch xil falokatdan: zerikish, nuqson va muhtojlikdan xalos qiladi”.
Pyer Ogyusten Karon Bomarshe (1732-1799). Bomarshe haqida Melnxor Grimm (Bomarshe zamondoshi): Volter, Russo va boshqalarni asarlari ta'sir kuchi ortiq, ammo ularni xalq kam o‘qirdi. Lekin Bomarshening “Figaroning uylanishi” va “Sevil'yalik sartarosh” asarlarini Fransiyada deyarli barcha bilar edi degan fikrni bayon etganda haq edi. Bomarshe professional yozuvchi emas. U yozishicha muxtojlik sabab murojaat qilgan. «Agar ishlarim oshib yotsa – adabiyot bilan shug‘illanish o‘taversin, ammo ishdan bo‘sh bo‘lsam, qo‘limga qalam olaman degan edi u. Bomarshe soatsoz farzandi bo‘lib, o‘zi ham Parijda ko‘zga ko‘ringan soatsozlardan biri edi. Dvoryanlik unvoniga ega bo‘lib (Karon ismini de Bomarshega almashtirgan). Yirik Bankir Pari Dyuvyerne bilan yaqinlashib katta boylikka erishadi. Dyuverne vafotidan keyin kichik meros masalasida sudlashadi va sud Bomarshe ziyoniga hukm chiqaradi. U sud sistemasini poraxo‘rligini fosh etuvchi «Memuar» (xotira)larni yozadi va butun yevropaga taniladi. Bomarshe dramaturg sifatida «Seviliyalik sartarosh» (1775) va «Figaroning to‘yi» (1784) komediyalari bilan jahon adabiyotida qoldi. Bosh qahramon Figaro haqidagi trilogiyaning birinchi qismi - «Seviliyalik sartarosh» komediyasi hisoblanadi. Asar voqealari Ispaniyada kechadi. Figaro-epchil, aqlli yigit. U turli ishlarni qilib ko‘radi. Nihoyat, Seviliyaga kelib sartaroshlik qiladi. Komediyaning har bir sahnasida Figaroning ishbilarmonligi, chaqqon, xalqqa yaqinligi sezilib turadi. Uning yordamida graf Alpmaviva sevgan qizi Rozinaga uylanadi. Avtor uchinchi tabaqadan chiqqan qahramonni boshqalardan ustinligini ko‘rsatadi. 9 yildan so‘ng «Figaroning to‘yi» komediyasini yozdi. Komediya butun yevropaga mashhur bo‘lgan (1785 yilning o‘zida Germaniyada asarining 12 turdagi tarjimasi amalga oshirildi). Endi Figaro grafning ishonchi xizmatkori. U uy xizmatchisi Syuzannani sevadi. Ammo graf Syuzannani o‘ziga tobe qilib olmoqchi. Figaro buni sezib unga qarshi kurash olib boradi. Bu kurash graf va xizmatkor to‘qnashuvi emas, balki ijtimoiy kurash tusini oladi.
Syuzanna, grafiniya va Figarolar graf Almavivani kirdikorlarini fosh qiladi. U sevgilisiga erishish uchun o‘zidagi barcha kuch, tadbirlarni ishga soladi. Asar Figaro va Syuzanna to‘yi bilan tugaydi. Napaleon keyinchalik (inqilobdan keyin) «Figaroning to‘yini» amalda inqilob deb ataydi. Trilogiyaning so‘nggi asari «Jinoyatkor ona» - shuhrat qozonmadi. Graf olijanob, rahmdil kishi sifatida, Figaro unga sodiq xizmatkor sifatida tasvirlanadi.