Jahon mamlakatlari iqtisodiy

Belorussiya davlatining iqtisodiy geografik tavsifi. MDH ning g’arbiy qismida Sharqiy Evropa tekisligida joylashgan. Maydoni 207,6 ming km² . Aholisi 2016 yil ma’lumotiga ko’ra 9 505 200 kishini tashkil qilgan. Shimoli-g’arbdan Litva, shimoldan Latviya, shimoli-sharqdan va sharqdan Rossiya, janubdan Ukraina, g’arbdan Polsha bilan chegaradosh. Polsha, Rossiya va Ukraina bilan chegaradoshligi iqtisodiy qulayligi bo’lsa, dengiz bilan tutashmaganligi noqulayligidir. Ayni vaqtda Rossiya bilan Xorijiy Evropa davlatlari orasida tranzit yo’llar ustida joylashgan. Hududning 1g’3 qismi botqoqli va nam yuqori hudud.
Belorusiya asosan pastekislikdan tashkil topgan bo’lib, janubida katta maydonni Polese tekisligi egallagan. Tog’lar umuman yo’q. Faqat Minsk qirlari bo’lib, ularning mutloq balandligi 345 m. Mamlakat hududining 1G’3 qismini o’rmonlar tashkil etadi. 2-jahon urushi Belorusiya o’rmonlariga katta zarar etkazgan. O’rmonlar mamlakatning markaziy va janubiy qismlarida ko’proq. Belorusiyada yirik o’rmon massivlari pushcha deyiladi. Asosiy daryolari-Dnepr, Pripyat, Soj, Berezina, G’arbiy Dvina, G’arbiy Bug, Neman. Belorusiya asosan binokorlik materiallari (ohaktosh, mergel, kaolin, kvars qumlari) va o’rmonga boy, torfga ham boy. Boshqa yonuvchi foydali qazilmalar va metallarga juda kambag’al. Pripiyat vodiysida qo’ng’ir ko’mir va yonuvchi slanets mavjud. Gomel viloyatida neft bor, yiliga 1,5 mln t neft va qisman gaz qazib oladi, Shuning uchun Belorussiya sanoati butunlay chet el xom-ashyosi va yoqilg’isiga muxtoj.
Belorussiya siyosiy-ma’muriy tuzilishiga ko’ra 6 ta oblastga bo’linadi. 26 % aholi Minsk aglomeratsiyasida yashaydi. Millioner shaharlari bitta, Minsk-1938 280 kishi. Urbanizatsiya darajasi 77 %. Aholisi 10100000 (1986y.), 10236000 kishi (1997y.), 9,9 mln (2003y.), 9 505 200 kishi. (2016 y.) bo’lib, asosiy Sharqiy slovyan xalqlaridir. Tug’ilish koeffitsenti 10,7%_0, o’lim 13,36%₀. 1 ayolga 1,3 bola to’g’ri keladi. 15 yoshgacha bo’lganlar 15,51 %, 15-65 yoshgacha 70,04 %. Milliy tarkibda belaruslar-83,7 %, ruslar-8,3 % va boshqa millat vakillari yahudiylar, ukrainlar va polyaklar yashaydi. YaIM 167,7 mlrd dol, jon boshiga 17 700 dollardan to’g’ri kelgan. Aholisining zichligi ancha katta 1km²ga 46 kishi (2016y.). Mehnat resurslari bilan yaxshi ta’minlashgan, lekin mustaqillik yillari mamlakatdagi iqtisodiy qiyinchiliklar sababli “oqillar migratsiyasi” kuzatilinmoqda.
Belorusiya XGMT da mashinasozlik, ximiya, yog’ochsozlik, engil va oziq ovqat sanoatlari, zig’ir tola, kartoshka etishtirish, sut chorvachiligi va cho’chqachilik bilan ajralib turadi. Mamlakat tekislikda joylashganligi sababli GES lar yo’q, AES lar ham qurilmagan. Elektr-energiyasini asosan torfga ishlaydigan IESlar va chetdan keltiriladigan ko’mirga asoslangan IES lar beradi. Shuningdek, tabiiy gazga asoslangan. Lekin elektr-energiyasi bilan o’zini o’zi ta’minlay olmaydi. Rossiyadan oladi. Ko’mirning tannarxi qimmatligi, torf arzonligi tufayli torfga e’tibor oshmoqda. Belorusiyada metall yo’q. U metalni Rossiyadan, ko’mirni Ukrainadan oladi. Mashinasozlik sanoati traktorlar (Belorus, kranlar), ko’p tonnali og’darma mashinalar (Samosval), MM 133 metal qirquvchi stanoklar, qishloq xo’jalik mashinalari, asbobsozlik, radioapparaturalar, elektrotexnika va chorva fermalari uchun turli jixozlar ishlab chiqarish rivojlangan edi, lekin hozir krizis. YaIM sanoat 37 % tashkil qiladi, ishlovchilar 32,7 %.
Ximiya sanoatida kaliy tuzlari (Soligorsk shahri mamlakatda ishlab chiqariladigan kaliy o’g’itining 40% ini beradi), ximiyaviy tolalar, plastmassa, avtomashinalar ishlab chiqariladi. Neft-ximiya sanoati tarmoqlari “Do’stlik” atrofida joylashgan. Yog’ochsozlik sanoati gugurt va faner ishlab chiqaradi. Mebel ishlab chiqarish juda tez o’smoqda. Yog’ochsozlikning asosiy markazlari: Bobruysk va Mogilyov. Go’sht-sut sanoati hamma joyda bor.
Qishloq xo’jaligi YaIM 7 % beradi, bandlik 9 %. Qishloq xo’jaligida dehqonchilik (ko’proq qand lavlagi, kartoshka, bug’doy etishtiradi) va sut chorvachilik etakchi. Sersut sigir va zotdor cho’chqalar boqiladi. Qishloq xo’jaligiga qarashli 8,8 mln gektar erlarni, 5,5 mln gektari haydaladi.
Dehqonchiligida asosan tolasi uchun zig’ir va kartoshka etishtiriladi. Tola beruvchi zig’ir asosan mamlakat shimolida, kartoshka esa hamma joyda ekiladi. Lekin kartoshka hosildorligi kamroq. Polese botqoqliklarini quritish hisobiga pichanzor, ekinzor va yaylovlar salmog’i oshib bormoqda. Transporti. Yuk va yo’lovchi tashishda temir yo’l transporti etakchi. Rossiyani (Moskvani) Polsha, Germaniya, Frantsiya bilan bog’lovchi yo’llar Belorusiya orqali o’tadi.
Avtoyo’llar Belorusiyani har tomondan kesib o’tadi. Kema qatnovi Dnepr va uning irmog’i Pripyatda, G’arbiy Dvina, Neman va Bug daryolarida rivojlangan. Bu daryolarning yuqori oqimi bir-biriga yaqinligi sababli ular bir-birlari bilan kanallar orqali tutashtirilgan. Belorusiya tashqi savdo oborotida Rossiya etakchi bo’lib, undan tashqari Ukraina va Polsha turadi. Belorusiya chetga asosan neft mahsulotlari, kaliy o’g’itlari, mashinasozlik mahsulotlari, ximiya va oziq-ovqat mahsulotlari chiqaradi. Asosiy importi: ko’mir, g’alla, tuz, metallar, neft, gaz, paxta tolasi. Pul birligi – belorus rubli.