Jahon mamlakatlarida sug’urta tizimi va uning xususiyatlari

Kalit so’z: AQSH, Lloyd, Amerika Interneyshnl Grupp (AIG)

Bunday assotsiatsiyalar faqat huquqiy tomondan amalga oshirilmasdan, balki iqtisodiy jihatdan ham amalga oshirilmoqda. Bunday assotsiatsiyalarni shakllanishida qayta sug’urtalash muhim rol o’ynamoqda. Ushbu mavzuda bunday sug’urta birlashmalarining barcha turlari xaqida ma`lumot berish qiyin, shu sababli ayrim mamlakatlar sug’urta tizimlari haqida, asosan ularni tashkiliy tomonlari, boshqarish usullari bilan tanishib o’tamiz.

AQSH sug’urta biznesi uslubiy jihatdan Buyuk Britaniyadan keyin rivojlangan bo’lsa ham jahon miqyosida tutgan o’rni jihatidan tengi yo’q hisoblanadi. Uning sug’urta monopoliyalari rivojlangan industrial mamlakatlar sug’urta bozorining taxminan 50% ni nazorat qiladi. AQSH da 8000 dan ortiq mulk va 2000 ga yaqin hayotni sug’urtalash kompaniyalari faoliyat ko’rsatadi.

AQSH sug’urta tizimining o’ziga xos xususiyati shundan iboratki, mamlakat miqyosida yagona birlashgan markaziy sug’urta boshqarmasi bo’lmasada,

sug’urtani boshqarish xar bir shtat miqyosida tashkil qilingan va xar bir shtatning o’z sug’urta qonunlari mavjud.

Birinchi xususiyati shundan iboratki, AQSH da 3 shakldagi sug’urta mavjud. Bularning birinchisi, Bikifit (shaxsiy sug’urtasi) bu sug’urta faqat shaxsiy sug’urtadan iborat bo’lmasdan, tibbiyot sug’urtasi, omonatlar, pensiya sug’urtasini ham qamrab oladi.

Ikkinchisi tijorat sug’urtasi xisoblanadi, u sanoat tarmoqlari bo’yicha tashkil qilinadi. Sug’urta turlarining umumiy ko’llami xaqida gapirganda, barcha sug’urta kompaniyalarining aktivlari 1,6 trln. bo’lib, ushbu ko’rsatkich xar bir kompaniya bo’yicha 950 mln. dollarni tashqil qiladi. Bo’lar orasida 2 yirik sug’urta kompaniyasi bo’yicha aktiv 45 mlrd. dollarga teng keladi. Barcha sug’urta kompaniyalarining faoliyati 3 konsalting kompaniyasi tomonidan taxlil qilinadi.

Bu taxlilda to’lanadigan qoplama, daromadlar va foyda koeffitsienti debitorlik qarzlari markaziy o’rin tutadi, taxlilda elektron bank markaziy o’rin tutadi.

Uchinchi xususiyati shundan iboratki, pensiya to’lovlari sug’urta kompaniyalarining obro’si yuqori bo’lganligi sababli pensiya ta`minotini boshqarish ularning ixtiyoriga berilgan. Pensiya fondlarini boshqargani uchun sug’urta tashkilotlari tegishli xizmat xaqi oladilar. Bundan tashqari o’z mablag’laridan investitsiya maqsadlari uchun foydalaniladi.

Sug’urta kompaniyalari Amerika sanoat kompaniyalari bilan birgalikda ishlaydilar. Tashqiliy jixatdan sug’urta ishlari aktsiyadorlik jamiyatlari bilan xamkorlikda sug’urtalash jamiyatlari bilan birgalikda ish olib boradilar. Ularning asosiy vazifalarini anderrayter va sug’urta brokerlari amalga oshiradilar. Masalan Prodneshnl jamiyatida 22 ming sug’urta brokeri xizmat qiladi. Steyd, Signa, Amerika Interneyshnl Grupp (AIG) sug’urta kompaniyalari jaxon miqyosida faqat sug’urta operatsiyalarinigina emas, balki kredit, xisob-kitob operatsiyalarini xam boshqaradilar.

Buyuk Britaniya sug’urta tizimi.

Buyuk Britaniya sug’urta bozorining markazi London xisoblanib, shaxar o’zining ko’p qirrali sug’urta faoliyati bilan jaxonda mashxur. Unda jaxondagi yirik sug’urta kompaniyalarining vakolatxonalari mavjud, ular faqat sug’urtalash bilangina emas, balki qayta sug’urtalash bilan xam shug’ullanadilar. Bo’lar orasida

«Lloyd» sug’urta kompaniyasi markaziy o’rin egallaydi.

Buyuk Britaniya sug’urta bozorining xususiyati quyidagilardan iborat:

1. 
   Axoliga xizmat ko’rsatadigan pensiya, investitsiya kompaniyalari faqat avtomobillargina emas, balki boshqa uy-ro’zgor mol-mulklari, javobgarlik, fuqarolik sug’urta va sug’urtaning boshqa turlari bilan xam shug’ullanadilar.
   
2. 
   Aktsiyadorlar jamiyati xamkorlik sug’urtasi yo’li bilan o’zlariga tegishli sug’urta turlarini amalga oshiradilar.
   
3. 
   Sug’urta tashkilotlari orasida Lloyd sug’urta tashkiloti markaziy o’rinni egalaydi, unga 400 sug’urta sindikatlari qaraydi. Ular anderrayterlar tomonidan boshqariladi. Bundan tashqari brokerlar tomonidan oddiy va qayta sug’urta shartnomalari tuziladi.
   
4. 
   Sug’urta tashkilotlari ustidan savdo va sanoat departamentining sug’urta nazorat bo’limi nazorat o’rnatadi. Sug’urtaning ayrim turlari bo’yicha ruxsat olish uchun departament bo’limiga qator xujjatlar taqdim etiladi.
   
5. 
   Qayta sug’urta xajmi cheklangan bo’lib, 10 dan 20% gacha olingan majburiyat xisobidan qayta sug’urtalanadi.
   
6. 
   Savdo va sanoat departamenti xuzurida sug’urtalanganlar xuquqini ximoya qilish bo’limi bo’lib, bo’lim ixtiyorida maxsus fond tashqil qilingan, uning xisobidan zarar ko’rgan sug’urta tashkilotlariga dotatsiya beriladi.
   
7. 
   Buyuk Britaniyada fuqarolik javobgarligining majburiy sug’urtasi mavjud. Transport, uy xayvonlari bundan tashqari buxgalterlar, advokatlarning kasb javobgarligi bo’yicha sug’urta shartnomalari tuziladi.
   
8. 
   Moliyaviy xisobot auditor tekshiruvidan o’tadi.
   
9. 
   Sug’urta tashkilotlari o’z foydasidan mol-mulk uchun soliq to’laydilar.
   

Germaniya sug’urta bozori.

Germaniya sug’urta bozorida mol-mulk sug’urtasi 51%, shaxsiy sug’urta 37%, tibbiyot sug’urtasi 12% ni tashqil qiladi. Bu sug’urta to’lovlari faqat fuqarolarga tegishli bo’lmasdan balki yuridik shaxslarga xam tegishlidir. Xammasi bo’lib sug’urta tashkilotlari faoliyati fuqarolarga xizmat ko’rsatish bo’yicha 87%, xuquqiy shaxslarga esa 13% ni tashqil qiladi.

Foydaanilgan adabiyotlar:

1. 
   O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi Toshkent 1992 y.
   
2. 
   O’zbekiston Respublikasi «Sug’urta faoliyati xaqida»gi qonuni Toshkent 2002 y.