«jahon sivilizatsiyalari tarixi»

Misr sivilizatsiyasining taraqqiyot bosqichlari
Qadimgi Misr tarixi mil. av. IV ming yillikning II yarmidan - davlat va sinfiy jamiyatning paydo bo’lishidan mil. av. VI asrda Misrning Ahmoniylar davlatiga qo’shib olingan davrigacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Qadimgi Misr tarixi m.a. III asrda yashagan yunon-misr kohini Menefonning 30 ta sulola podsholarining ro’yxati va boshqa manbalar asosida quyidagi davrlarga bo’linadi:

1. 
   Sulolalargacha bo’lgan davr (m.a. IV ming yillik).
   
2. 
   Ilk sulola davri yoki arxaik davr (1-2 sulola) – m.a. 3050-2686 yy.
   
3. 
   Qadimgi podsholik davri (3-8 sulola) - m.a. 2686-2181 yy.
   
4. 
   Birinchi o’tish davri (9-11 sulola) – m.a. 2181-1936 yy.
   
5. 
   O’rta podsholik davri (12 sulola) – m.a. 1936-1786 yy.
   
6. 
   Ikkinchi o’tish davri (13-17 sulola) – m.a. 1786-1540 yy.
   
7. 
   Yangi podsholik davri (18-20 sulola) – m.a. 1540-1070 yy.
   
8. 
   Uchinchi o’tish davri (21-24 sulola) – m.a. 1070-715 yy.
   
9. 
   Kush-Ossuriya hukmronligi davri (25 sulola) – m.a. 715-656 yy.
   
10. 
    Sais davri (26 sulola) – m.a. 664-525 yy.
    
11. 
    So’nggi podsholik (27-31 sulola) – m.a. 525-332 yy.
    
12. 
    Aleksandr Makedonskiy istilosi – m.a. 332 y.
    
13. 
    Makedon podsholari – m.a. 332-305 yy.
    
14. 
    Yunon-Rim davri:
    

Ptolomey podsholari – m.a. 305-30 yy.
Rim imperatorlari – m.a. 30 yildan so’ng¹.

Tarixiy taraqqiyotning barcha bosqichlarida Misr sivilizatsiyasi o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lgan. Ilk podsholik davrida mamlakatni birlashtirish tugallangan va taxminan m.a. 3000 yilda Nil vodiysida ko’proq ibtidoiy qabila ittifoqini eslatuvchi yagona davlat vujudga kelgan. Bu voqea birinchi sulola asoschisi bo’lgan Menes (Mina) nomi bilan bog’liq. U Yuqori va Quyi Misr tutashgan strategik muhim nuqtada yangi poytaxt- mustahkamlangan shahar Memfis shahriga asos soldi. Ilk podsholik davrida Misr I va II sulolalar tomonidan boshqarilgan.

Ilk podsholik davrida sun’iy sug’orishning xo’jalik madaniyati asosida Misr sivilizatsiyasining iqtisodiy va siyosiy tizimlari shakllana boshlagan. Bu davr asosiy funktsiyasi Nil vodiysida sug’orish ishini tashkil etish bo’lgan umummisr davlat aparatining shakllanish davri edi. Yuqori mahsuldor bo’lgan qishloq xo’jaligi moddiy madaniyatning taraqqiy etishiga asos bo’ldi. Hunarmandchilik rivoj topdi. Ilk podsholik davridayoq misrliklar papirus tayyorlashni bilishgan. Bu insoniyat tarixidagi maxsus yozuv uchun tayyorlangan ilk qog’oz edi. Papirusning paydo bo’lishi sivilizatsiya rivojining asosiy omillaridan biri bo’lgan yozuvning keng tarqalishiga turtki bo’ldi. Bu davrdayoq Nil suvining sathidan tortib, ishlab chiqarilgan moddiy boyliklarning taqsimlanishigacha hisob–kitob va nazorat qilish yaxshi yo’lga qo’yilgan. Ilk podsholik davrida ish yuritish, ayniqsa hisob ishi rivojlangan.
Qadimgi podsholik davri 500 yildan ortiq davom etdi ( m.a.2800-2300 yy). Bu davrda Misr qo’shnilari bilan muvaffaqiyatli urushlar olib borayotgan yirik markazlashgan davlatga aylandi, Misr sivilizatsiyasining ideallari va asosiy qadriyatlari shakllandi.
Mamlakatning mustahkam yaxlitligi uning iqtisodiy gullab-yashnashiga asos bo’ldi. Qadimgi podsholik davri iqtisodida oliy amaldorlar xo’jaligi katta rol o’ynagan. Podsho va ibodatxona xo’jaliklari ham amaldorlar xo’jaligiga o’xshash bo’lgan. Ularni birlashtirgan xususiyat ko’psonli xizmatchilar ustidan o’rnatilgan kuchli nazorat, mehnat va uning natijasini qattiq hisob-kitob qilish bo’lgan.
Shakllangan Misr davlatining tepasida yunonlar fir’avn (misrcha per-o – “ulug’ uy”, “katta xonadon” so’zidan kelib chiqqan) deb atagan hukmdor turgan. Fir’avn odam qiyofasidagi xudo deb tasavvur qilingan. U cheklanmagan iqtisodiy, siyosiy va oliy kohinlik hokimiyatiga ega bo’lgan. Qadimgi podsholik davridagi Misr sivilizatsiyasi Qadimgi Sharq despotiyasining noyob namunasidir. Despotiyaning moddiy timsoli fir’avnlarning muhtasham dahmalari – piramidalar bo’lgan.
Davlat boshqaruvi tizimi yakka hukmronlikka, cheklanmagan hokimiyatga ega podshoning ilohiyligini targ’ib etuvchi diniy mafkuraga asoslangan. Fir’avnning eng yaqin yordamchisi oliy amaldor-chati (bosh vazir) bo’lgan. U bir vaqtning o’zida bosh sudya, fir’avn nomidan mamlakat xo’jaligining umumiy nazoratini amalga oshiruvchi, bir qator davlat amallarining egasi bo’lgan. Bu yuksak amalni odatda podshoning o’g’li egallagan.
Davlat boshqaruvi uch bo’g’indan iborat bo’lgan: markaziy, viloyat (nom), mahalliy (qishloq-jamoa). Nomlar boshqaruvi markaziy boshqaruvning kichikroq ko’rinishidagi nusxasi bo’lgan. Ko’p hollarda nomarxlar separatizmi mavjud bo’lgan.
M.a. III ming yillik o’rtalaridan zodagonlar hokimiyati mustahkamlanib borgan. Markaziy hokimiyatning zaiflashuvi va mahalliy zodagonlarning kuchayishi m.a. 2200 yilda Misrning mustaqil nomlarga bo’linib ketishiga olib kelgan.
Tarqoqlik va nomlar o’rtasdagi kurash Misr sivilizatsiyasi farovonligi va taraqqiyotining asosi bo’lgan sug’orish tizimi holatiga salbiy ta’sir ko’rsatdi. Birlashish jarayoniga ikkita markaz boshchilik qildi: shimoldagi Gerakleopol va janubdagi Fiva. Kurashda yakuniy g’alabani Fiva podshosi Mentuxotep I qo’lga kiritdi va mamlakat yaxlitligini tikladi. Ushbu hodisadan O’rta podsholik davri boshlandi (m.a. 2050-1700 yy). Bu Misr sivilizatsiyasi tarixidagi murakkab, shu bilan birga ahamiyatli davr edi.
Taxminan m.a. 2000 yilda Amenemxet I ning fir’avn bo’lishi bilan O’rta podsholikning gullab-yashnash davri boshlandi. Mamlakatni birlashtirishga va markaziy hokimiyatni kuchaytirishga intilgan fir’avnlar nomarxlarni o’z ta’sir doiralariga olishga urindilar.
Amenemxet va Senusert nomlari bilan 8 ta fir’avn hukmronlik qilgan bu davrda misrliklar o’z qo’shnilari bilan muvaffaqiyatli urushlar olib bordilar, bronza quyish va shisha tayyorlashni o’zlashtirdilar. Bu davrda hunarmandchilik, jumladan to’qimachilik rivoj topdi. Yagona Misrning tashkil topishi tashqi savdoning yanada taraqqiy etishiga olib keldi.
Misr moddiy boyligining asosiy yaratuvchisi bo’lgan mehnatkash xalq “podsho odamlari” deb nomlangan. Ularning asosiy majburiyati qaysi yer- mulkka biriktirilganidan qat’iy nazar o’z kasblari doirasidagi ishni bajarish edi. Kasb va hunar bo’yicha taqsimlanish misrliklarning ixtiyorida emas edi.
O’rta podsholik davrida mayda mulkdorlar qatlami – nejeslar shakllana boshladi. Boyib ketgan nejeslar kohinlar va amaldorlar safiga kira boshladilar. Fir’avnlar eski aslzodalarni mavqeini pasaytirishga urunib, davlat mansablariga o’rta qatlam vakillarini tayinlay boshladilar.
Misr sivilizatsiyasi Fayyum vohasidagi ulkan sug’orish ishlarini yakunlagan va yunonlar Labirint deb nom bergan ulkan tosh imoratni barpo etgan Amenemxet II davrida gullab – yashnadi.
M.a. 1700 yil atroflarida sharqdan Misrga Janubiy Suriya va Shimoliy Arabiston qabilalarining ittifoqidan iborat giksoslar bostirib keldi. Shimoliy Misrda o’rnashib olgan bosqinchi giksoslar misrliklarni yilqichilik, jang aravasi, janglarda otliq qo’shindan foydalanish bilan tanishtirdilar.
Giksoslarga qarshi kurashni tashkil etgan Fiva nomining hukmdori Yaxmos nafaqat bosqinchilarni quvib chiqdi, balki mamlakatni birlashtirdi. Shu tariqa m.a. 1600 yil atroflarida Misr sivilizatsiyasi Yangi podsholik davriga qadam qo’ydi.
Yangi podsholik davrida (m.a. 1580-1085 yy) Misr iqtisodiy ko’tarilishni boshidan kechirdi va Sharqiy O’rtayer dengizida hukmron mavqeni qo’lga kiritdi. Temir paydo bo’ldi, ammo u hali noyob metall sifatida qabul qilinardi. Yangi podsholik davrida metallurgiya taraqqiy etdi, yangi texnika va texnologiyalar joriy etildi. Masalan, teri bosqon, takomillashgan omoch, shaduf va h.k.
Yangi podsholikning iqtisodiy yuksalishi fir’avnlarning bosqinchilik siyosati bilan bog’liq edi. Janglarda toblangan qo’shin Misr podsholarining tayanchiga aylandi. Jangchilar davlat ta’minotida bo’lgan.
Fir’avn Tutmos I Misrni o’sha davrdagi kuchli davlatga aylantirdi. Tutmos II dan so’ng taxtni uning bevasi Xatshepsut egallab oldi. Taxminan m.a. 1500 yilda Tutmos III taxtga o’tirib, Tutmos I boshlagan yurishlarni g’olibona davom ettirdi.
Qaram yerlar va Misr aholisini talanishi natijasida hukmron tabaqa, ayniqsa ko’p sonli yaxshi uyushgan kohinlar tabaqasi boyib ketgan. XVIII sulola davrida Fivadagi Amon ibdoatxonasi nihoyatda katta obro’ – e’tiborga ega bo’lgan. Mamlakatda Amon ibodatxonasi kohinlarining mavqei kuchayib, ular Misr iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy hayotiga kuchli ta’sir ko’rsata boshlaganlar. Bu holat davlat hokimiyatiga katta muammolarni tug’dirgan. Natijada Amenxotep IV diniy islohot o’tkazgan. Amenxotep IV (m.a 1372-1354 yy) davrida “quyosh shu’lasi” xudosi Aton birinchi o’ringa qo’yila boshlangan. Bu fir’avnning o’z nomini Exnaton deb o’zgartirishida ham o’z ifodasini topgan. Shu bilan birga Exnaton Fiva kohinlari bilan uzil-kesil suratda aloqani uzib, Fivadan go’zal saroy va ibodatxonalar bilan bezalgan yangi poytaxt Axetaton (Aton shahri) ga butun saroy amaldorlari va yangi quyosh xudosining kohinlari bilan birga ko’chib kelgan va Aton Misrning yagona va oliy xudosi deb e’lon qilinadi. Exnaton Fiva kohinlari va nomlardagi quldor zodagonlarni qudratini vaqtincha bo’shashtirishga muvaffaq bo’lgan. Exnatondan keyin taxtga o’tirgan fir’avnlar uning diniy siyosatini davom ettira olmaganlar. Ulardan biri Tutanxaton Fiva kohinlariga yon berib, Amon e’tiqodini qaytadan tiklashga va hatto o’z ismini ham shunga yarasha o’zgartirib «Tutanxamon» deb atashga majbur bo’lgan.
Ramzese I va Ramzese II davrida davom etgan xettlar bilan urushlar m.a 1292 yilda tinchilik sulhi tuzish bilan yakunlandi. Ammo Ramzese II vorislari davrida Misr endi liviyalik qabilalar va dengiz xalqlari hujumidan himoyalanishga majbur bo’ldi.
So’nggi davrda (m.a. XI-V asrlar) Misr sivilizatsiyasi og’ir damlarni boshidan kechirdi. Misr tarixining So’nggi davridagi beqarorlik temirning sekinlik bilan joriy etilishi, sudxo’rlikning avj olishi, jamiyatning erkinlar va qullarga yanada qat’iy bo’linishi, mamlakatning tarqoqligi, Liviyalik yollanma qo’shin harbiy tabaqasining shakllanishi, kohinlik lavozimlari uchun keskin kurash, janubdan efiopiyaliklar, sharqdan ossuriyaliklarning bosqini bilan ifodalanadi. Shunga qaramasdan Misr sivilizatsiyasi o’z yutuqlari va erishgan natijalarini saqlab qoldi.
Misrning ozod etilishi va qayta birlashishi Sais sulolasi asoschisi, yunon va krit yollanma qo’shiniga tayangan Psammetix I davrida yuz berdi. Misrliklarning Suriya va Falastindagi hukmronligi qisqa muddatga tiklandi, Kipr, Samos, Kirena bilan iqtisodiy aloqalar o’rnatildi. Ammo m.a. 525 yilda Misr forslar, m.a. 332 yilda Makedoniyalik Iskandar tomonidan bosib olindi. Fir’avnlar davridagi Misr sivilizatsiyasi davri tugadi. Yana markazlashgan yagona davlatga aylangan Misr uchun uch asrlik Ptolomeylar davri, ellinizm davri, siyosiy va iqtisodiy qudrat davri boshlandi. Ushbu sulolani Makedonskiyning sarkardasi Ptolomey I boshlab berdi va Kleopatra yakunladi. Ptolomeylar Misri uning davrida Rim tomonidan bosib olindi va Rim provintsiyalaridan biriga aylantirildi.