«jahon sivilizatsiyalari tarixi»

Nazorat savollari:
1. Dastlabki odamlar Nil vodiysiga qaysi davrda kelib o’rnashishgan?
2. Nil vodiysining eng qadimgi aholisi (Badariy madaniyati) qaysi xo’jalik turi muhim rol o’ynagan?
3. Fir’avn Amenxotep IV (Exnaton) islohotining mohiyati nimadan iborat edi?
4. Misr sivilizatsiyasining fir’avnlar davri qachon o’z nihoyasiga yetdi?
5. Misr sivilizatsiyasining diniy e’tiqodlari uchun xos bo’lgan xususiyatni aniqlang


5-- mavzu. Qadimgi Kichik Osiyo va Sharqiy O’rta yer dengiz bo’yi sivilizatsiyalari
Reja:

1. 
   Kichik Osiyoning qadimgi madaniyat markazlari
   
2. 
   Xett sivilizatsiyasi
   
3. 
   Kichik Osiyo va Sharqiy O’rta yer dengiz bo’yi sivilizatsiyalarining yutuqlari
   

Mаvzugа oid tаyanch tushunchа vа iborаlаr: Аnаtoliya, xettlаr, Frigiya vа Lidiya shohliklаri, Fаlаstin, Suriya, Livаn, Bibl, Аlаlаx, Eblа, Yamxаd dаvlаti, giksos birlаshmаsi, Finikiya, Kаrfаgen, Dаmаshq podsholigi, Isroil - Yahudiy podsholigi, yaxudo dini, Bibliya.


Kichik Osiyoning qadimgi madaniyat markazlari
Qadimgi yunonlar Kichik Osiyoni Anatoliya deb atashgan. XX asrning 20-yillaridan Turkiyaning Osiyo qismi ushbu nom bilan ataladi. Anatoliya dastlab qadimgi sivilizatsiyalar tadqiqotchilarini jalb etmagan. Ammo Chatal-Guyuk manzilgohining ochilishi bu hudud qadimgi sivilizatsiya markazlaridan biri ekanligini ko’rsatdi. Anatoliyada turli davrlarda Xett, Mitanni, Ossuriya, Frigiya, Lidiya, Urartu kabi davlatlar gullab-yashnadi.
Mitanni davlatiga m.a. XVI asrda xurrit qabilasi mitannilar asos soladi. Mitanni poytaxti yuqori Xaburdagi Vassokanda joylashgan edi. M.a. XVI asr Mitanni Zagros va Nineviyadan Shimoliy Suriyagacha bo’lgan hududni egallab, ulkan davlatga aylandi. Shu vaqtdan boshlab bir yuz ellik yil davomida Old Osiyoda Mitannidan kuchli bo’lgan qudratli davlat yo’q edi. Mitanni bu davrda Misr bilan Mesopotamiya va Sharqiy O’rta yer dengizi havzasi uchun uzoq kurash olib bordi. XV asrda xalqaro vaziyat o’zgarib Misr bilan Mitanni o’rtasida ittifoqchilik munosabatlari o’rnatildi va sulolaviy nikohlar tuzildi. M.a. XIV asr boshlaridagi Mitannidagi sulolaviy nizo, saroy fitnalari davlatni zaiflashtirdi. Xettalar va Ossuriya tomonidan katta hududlari istilo qilingan Mitanni shimoliy Mesopotamiyadagi kichik bir davlatchaga aylanib qoldi. Qachonlardir qudratli davlat qoldig’i sifatida Mitanni Ossuriya tomonidan tugatildi.

M.a. XIII asr o’rtalarida Bolqon yarim orollaridagi o’zini frigiyali deb atagan qabilalar Kichik Osiyoga kirib keldilar. Yuz yildan keyin boshqa Bolqon qabilasi Qora dengiz bo’yi briglari Kichik Osiyoga kelib bu yerdagi birinchi to’lqin frigiyaliklarni qisman assimilyatsiya qilib, qisman siqib chiqardi. Yangi birlik frigiyaliklar Ilion (Troya) shahrini to’la buzib tashladilar. M.a. VIII asr o’rtalarida Frigiya davlati amalda butun Kichik Osiyoni Egey dengizidan Tavr va Urartugacha bosib olib o’zini gullab yashnagan pallasiga kirdi. M.a. 675 yilda kimmeriy va Urartu ittifoqchi qo’shinlarini zarbasi ostida Frigiya davlati quladi. Frigiyada o’ziga xos madaniyat shakllangan edi. Frigiya mabudalari Attisa va Buyuk ona Kibela antik madaniyatga kuchli tasirini o’tkazdilar.

Poytaxti Sard bo’lgan Lidiya podsholigi taxminlarga ko’ra eramizdan avvalgi XII asrda Anatoliyaga egey-bolqon bosqinlaridan keyin xett kolonistlari, mahalliy liviya qabilasi bo’lgan meonlar tomonidan tashkil etilgan. Eramizdan avvalgi VIII asrda Lidiya Frigiyaga bo’ysunadi. 675-yildan Lidiya mustaqil bo’ldi. Biroz vaqt o’tmay Lidiyaga kimmeriylar bostirib kirdi. Lidiya podshosi Ossuriyaga yordam so’rab murojaat qildi va uning hokimiyatini rasman tan oldi. M.a. 654-yil Lidiya zaiflashgan Ossuriya tarkibidan chiqib Misr bilan ittifoq tuzdi. Eramizdan avvalgi 644 yilda kimmeriylar Sardni bosib oldilar. Skif-Ossuriya urushi Lidiyaning mustaqil bo’lishiga imkon yaratdi. Lidiya Likiyadan tashqari Galis daryosidan g’arbdagi butun Kichik Osiyoni bo’ysundirdi. Lidiya dunyoda birinchi bo’lib oltin va kumushning tabiiy qo’shilmasi-elektradan (m.a. VII asr) tanga zarb qildi va oltin tanga VI asrda zarb qilindi. M.a. VI asrda Lidiya Fors davlati tarkibiga kirdi.
Tavr tog’laridan va Frot daryosining o’rta oqimining Misrgacha bo’lgan Sharqiy o’rtayer dengizi qirg’ogi hududi va Suriyani qadimda yunonlar Finikiya va Falastin deb nomladilar. Qadimda bu hududning katta qismini Xanaan deb atalgan dengiz qirg’ogi tashkil etardi.
M.a. IV ming yillik oxirida Sharqiy o’rtayer dengizi qirg’ogi jamoalarida hunarmandchilik va dehqonchilik rivojlanadi va m.a. III ming yillikda shahar tipidagi manzilgohlar paydo bo’ldi. Ana shunday shaharlardan Finikiyada yuzaga kelgan Bibl, Ugarit, Sidon va Tirlarni sanab o’tish mumkin. Mamlakat ichkarisida shimoliy Suriyada Alalax shahri (m.a. IV ming yilliklar oxiri- III ming yilliklar 2-yarmida), M.a. III ming Ebla shahri shakllandi. M.a. III ming yillikda Falastinda Megiddo, Quddus va Laxesh shaharlari shakllanadi. M.a. III ming yillikda Sharqiy o’rtayer dengizi qirg’og’i aholisi o’z tarkibiga ko’ra xilma-xil edi.
M.a. XVIII asrda shimoliy Suriyaga bostirib kirgan amoriy qabilalaridan biri tashkil etgan, bir necha shahar va davlatlarni birlashtirgan siyosiy birlashma Yamxad nomini oldi. Dastlab bu birlashma qabilalar ittifoqi shaklida bo’lgan. U shimolda Karxemishdan janubda Oront daryosigacha bo’lgan bepoyon hududga hukmronlik qilgan. (tax. m.a. XVII asrning II yarmida) Xalpa (hozirgi Aleppo) shahri poytaxt vazifasini o’tadi. M.a. XVII asrda Yamxad zaiflashib tushkunlikka yuz tutadi. M.a. 1600-yillar atrofida Yamxad davlatini xettlar bosib oladilar.
M.a. XIII-XVII asrda Yamxaddan janubroqda bir qancha shaharlarni birlashtirgan qudratli giksoslar ittifoqi vujudga keladi. Zarbdor qism jang aravalari bo’lgan qo’shinga ega bo’lgan giksoslar o’z hokimiyatlarini Misrda o’rnatdilar, Falastin va Suriyada ham egalik qildilar. Giksoslar ittifoqiga Kadesh va Megiddo shaharlari ham kiradi. Giksoslar davlati qurama bo’lib, unga semit qabilalari yetakchi o’rin egallab, bu davlat birlashmasiga xurrit va xett qabilalari qo’shildilar.
Giksoslar Misrdan haydalgach, Falastin va Suriyaga chekinib bu yerda qariyib yuz yil hukmronlik qildilar. Shimoliy Suriyada xettlar hokimiyatni qo’lga oldilar, lekin tez orada Mitanni davlati bu hududni egallab oladi. M.a. XVI asr oxiriga kelib, Sharqiy O’rtayer dengizi Misr va Mitanni tomonidan bo’linib olinadi. M.a. XV-XIV asrlarda Sharqiy O’rtayer dengizi siyosiy tarqoqlik, o’zaro urushlar girdobida qoldi.
M.a. XIII-XII asr boshlarida Suriya va Falastin O’rtayer dengizi qirg’og’i egey-anatoliya xalqlari («dengiz xalqlari») bosqiniga uchraydi. Shundan so’ng ular Misrga hujum qiladilar, lekin misrliklar hujumni qaytaradilar. Misrdan uloqtirib tashlangan kelgindilar Falastin qirg’og’iga o’rnashib, Filistim (“Peleset”) nomi bilan davlat tuzdilar. Tez orada ular bu yerdagi mahalliy aholining tili va madaniyatini o’zlashtirdilar, ularning nomidan “Falastin” nomi kelib chiqdi.
M.a. II ming yillik oxiri I ming yillik boshlarida Sharqiy O’rtayer dengizi qirg’og’i shaharlari qayta tiklandilar. Sharqiy O’rtayer dengizi qirg’og’ida finikiyaliklar xalqaro savdoda yetakchi o’rinni egalladilar. Finikiya shaharlarida kemasozlik, dengizchilik yuqori darajada rivojlanadi. Finikiyaliklar O’rtayer dengizi havzasida o’zlarining o’nlab koloniyalarini barpo qiladilar. Tir va Sidon shaharlari bu yo’nalishda faol harakat qiladilar va o’zaro birlashib yagona davlat tuzadilar.
Finikiyaning koloniyalari ichida Tir shahri asos solgan Shimoliy Afrikadagi Karfagen yoki Karxemish (m.a. 825 yoki 814 yilda barpo qilingan) iqtisodiy jihatdan yuqori darajada taraqqiy qilgan va siyosiy qudratga erishgan. Karfagen shahri G’arbiy o’rtayer dengizidagi Finikiyaning boshqa koloniyalarining markaziga aylanadi va o’z koloniyalarini barpo qila boshlaydi. M.a. III-II asr o’rtalarida Puni urushlari natijasida Karfagen batamom tor-mor qilinib, uning hududi Rim respublikasining Afrika profintsiyasiga aylantiriladi ( m.a. 146- yil).
M.a. II ming yillik oxirlarida kontinental Suriyada savdo yo’llari kesishgan nuqtada Arabistondan kelgan somiy qabilalaridan biri oromiylarning Suriyadagi bosh markazi Damashq shahri kuchayib ketadi. Damashq podsholigining iqtisodiyoti rivojlangan chorvachilik, butun Yaqin Sharqqa mashhur bo’lgan qurolsozlik va oliy navli jun bilan vositachilik savdosiga asoslangan. M.a. IX asr oxirida beto’xtov urushlar sababli zaiflashib qolgan Damashq Ossuriya tomonidan bosib olindi.
M.a. XII asrda Falastin hududida kelgindi ko’chmanchi isroil qabilalari va mahalliy xananlar birlashib 12 qabila ittifoqini shakllantiradilar. M.a. XI asr boshlarida Falastinda temir qurollar ishlab chiqarishda yetakchi bo’lgan filistimlar hukmronligi o’rnatiladi. Isroil qabilalari filistimlarga qarshilik ko’rsata olmaydi. Falastinda isroil qabilalari Misrdan kelib o’rnashadilar. M.a. XIII asrda o’n ikki yahudiy qabilalari Falastinga bostirib kirib, mahalliy Xanaan shahar-davlatlarini bo’ysundirganlar. Yahudiy so’zi etimologik jihatdan «daryo ortidagi aholi» degan ma’noni bildiradi.
M.a. XI asrning oxirida yahudiy jamiyatida ibtidoiy jamoa tuzumidan sinfiy jamiyatga o’tish yuz bergan. Saylab quyiladigan yo’lboshchilar o’rniga merosiy podsho hokimiyati shakllanadi. Dovud (1010-970 yillar) podsholigi davrida markazlashgan davlat tuziladi. Bosib olingan Quddus yangi davlatning poytaxti bo’lgan.
Dovudning o’g’li Sulaymonning shafqatsiz siyosatidan norozi bo’lgan 10 shimoliy yahudiya qabilalari ajralib chiqib, Isroil podsholigini tashkil qiladilar. Uning poytaxti yangi qurilgan Samariya shahri bo’lgan. Dovud sulolasi hukmdor bo’lgan Quddus podsholigi uning bosh qabilasi nomi bilan Yahudiya deb atalgan. Ikkala podsholik ham bir-biri bilan dushmanchilik munosabatida bo’lib vaqti-vaqti bilan konfederatsiya tashkil qiladilar. Yahudiyani parchalanganidan foydalangan Misr Falastinga yurish qilib Yahudiya va Isroilni bosib oladi.
M.a. VIII asr o’rtalarida Ossuriya Damashq va Isroil davlatlarini tor-mor qiladi. Tir-Sidon podsholigining katta qismi Ossuriya tomonidan bosib olinib, tobe hududga aylantiriladi. Ossuriyaning g’arbiy qismiga skiflarning hujumi Sharqiy o’rtayer dengizi qirg’og’ida Ossuriya hukmronligiga chek qo’yadi. Ossuriyaning halokatidan keyin Sharqiy o’rtayer dengizi Misr va Bobil o’rtasidagi raqobat maydoniga aylanadi. Misr va Bobil o’rtasidagi raqobat oxir-oqibatda m.a. 587-yilda Yahudiyani halokati, yahudiylarning Mesopotamiyaga asir qilinib olib ketilishi, butun Sharqiy O’rtayer dengizini Bobilga tobe bo’lishi bilan yakunlanadi. M.a. 539-yilda ahamoniylar tomonidan Bobilni bosib olinishi bilan bu hududda forslar hukmronligi o’rnatiladi.