Jahon va o’zbek tilshunosligida semantik maydon nazariyasi Marg’ilon shahar 26-sonli dmtt tarbiyachisi M. Maxmudova

Jahon va o’zbek tilshunosligida semantik maydon nazariyasi
Marg’ilon shahar 26-sonli DMTT tarbiyachisi M.Maxmudova
Annotatsiya: ushbu maqolada tilshunoslikdagi semantik maydon nazariyasining asl mohiyati yoritilib jahon va o’zbek tilshunosligidagi semantik maydon nazariyasiga oid bir qator fikr-mulohazalar o’rganilib ular atroflicha tahlil etilgan .
Tilshunoslikda semantik maydon nazariyasi haqidagi qarashlar so’z ma‘nosining tadqiqi bilan bog’liqdir. Olamdagi narsa, voqea-hodisa, harakat hammasi inson ongida tushuncha sifatida aks etadi. Tushuncha esa ma‘no yaxlitligidan iborat tovush tizimida so’z shaklida namoyon bo’ladi.
Insonning aloqa vositasi sifatida yuzaga kelgan til ham belgili va sistemalar tarkibiga kiradi. F.de Sossyur tilning belgilik tabiatini yoritib, belgi nazariyasi bilan shug’ullanuvchi alohida fan – semasiologiya fanining mavjud bo’lishini alohida ko’rsatib o’tgan edi.
F.de Sossyur tilshunoslar diqqatini lingvistik birliklar orasidagi munosabatni ochishga qaratib, paradigmatik va sintagmatik turlari mavjudligini ko’rsatgan edi. Lingvistik birliklarni muayyan birlashtiruvchi ma‘no asosida ma‘lum paradigmalarga birlashuvi keyinchalik tilshunoslikda maydon nazariyasini vujudga keltirdi.
―Maydon‖ atamasi qator fanlar doirasida mavjud bo’lib, jumladan, fizikada:
Maydon – fizikaning asosiy tushunchalaridan biri ekanligi, fazodagi taqsimlangan fizik kattaliklarning xususiyatlarini tekshiruvchi nazariya hozirgi vaqtda maydon nazariyasi ekanligi qayd etiladi.
Algebrada esa qo’shish, ko’paytirish va ularga teskari amallar –ayirish, bo’lish kiritilgan to’plam sifatida belgilanadi.
Lingvistikada esa ma‘no umumiyligi bilan birlashgan va belgilanayotgan hodisalarning tushunchaviy, predmetlik yoki vazifaviy o’xshashligini aks ettiruvchi leksik birliklar yig’indisi maydon sifatida belgilanadi.¹ Lingvistik birliklarning ma‘lum ma‘no asosida birlashuvi, ma‘lum bir tildagi lug’aviy birliklarni ana shunday mazmuniy uyalarga birlashtirish sharq tilshunosligida rivojlangan. Keyinchalik XIX asrda lingvistik birliklarni mazmuniy guruhlarga birlashtirish yoki butunni ma‘lum mazmuniy guruhlarga ajratish g’oyasi Yevropada avj oldi. Shunga ko’ra, bu nazariya Yevropa tilshunosligi bilan uzviy bog’lanib qoldi.
O’zbek tilshunosligida so’z semantik maydonlarini tadqiq etish o’tgan asrning 80-yillarigacha hali boshlangan emas edi. Faqat ma‘lum semantik maydonga so‘zlarni ajratib olib, keyin unga semasiologiyaning boshqa yo’nalishlarida yondashish bo’lgan. So’z semantik maydonlarni lingvistik-semantik asosda o’rganish o’tgan asarning 90-yillaridan o’zbek tilshunosligiga keng ko’lamda kirib kela boshladi
Semantik maydon haqidagi fiklarni sema, semema kabi tushunchalarni sharhlash bilan davom ettiradigan bo’lsak, semema va leksik ma‘no terminlari bir tushunchani bildiradi. Semema bo’linmas birlikdan iborat emas, balki tarkibiy uzvga egadir. Leksik ma‘noning mana shu elementini R.Yunusov, Sh.Xo’jayevalar sema deb qayd etishadi.
Tilshunoslikda differansial-semantik metod keyingi vaqtlarda faol
qo’llanmoqda. Shunga ko’ra lug’aviy birlik holatidagi so’z ―leksema‖, leksik ma‘no ―semema‖, leksik ma‘noning komponentlari, tarkibiy uzvlari ―sema‖
deb qo’llanmoqda.
Har bir milliy tilda leksemalar muayyan qonun–qoidalar asosida bir yerga jamlanib, to’dalanib boradi. Tilning o’ziga xos tarixiy taraqqiyot jarayonida mazkur leksik-semantik guruhlar sifat va miqdor jihatidan tinmay o’zgarib boradi.

1. 
   

1.Iskandarova Sh. O`zbek tili leksikasini mazmuniy maydon sifatida o`rganish (shaxs mikromaydoni). Filol. fan. d-ri... diss. –Toshkent, 1999.
2.Iskandarova Sh. Til sistemasiga mazmuniy maydon asosida yondashuv.Toshkent: Fan. 2007-yil.
3.Караулов Ю.Н Обшая и русская идеография. – Москва: Наука, 1976.
4.Караулов Ю.Н. Русская языковая личност и задача еѐ изучения // Язык и личност. – М., 1989. – С. 3-8.
5.Iskandarova Sh. O`zbek tili leksikasini mazmuniy maydon sifatida o`rganish (shaxs mikromaydoni). Filol. fan. d-ri... diss.–Toshkent, 1999. 23-b.

2
Mirzaqulov T. O`zbek tili morfem paradigmatikasi va sintagmatikasi masalalari. Filol. fan. d-ri… diss. –Toshkent, 1994. 18-b.

Tilning maydon sifatida o’rganish olam, ong va til o’rtasidagi dialektik munosabatni ilmiy asosda tushunishga yordam beradi. Maydon nazariyasi, shuningdek, ideografik lug’atlar tuzishda ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bu kabi lug’atlarni tuzish tamoyillarini belgilash, esa o’zbek tilshunosliginig eng dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi.

Maydon nazariyasi til sohiblariga ma‘lum bir sohada ishlatiluvchi leksik birikmalarning asosiy jamg’armasini butun ko’lami bilan anglash, muloqot jarayonida ulardan eng zaruriysini qo’llash imkonini beradi. Leksik birikmalarning bir-birlari bilan mazmuniy jihatdan bog‘lanishini ta‘minlaydi. Zero, tilning eng muhim belgisi uning kommunikativligi, insonlar o’rtasida muloqot jarayonini tugal va e‘tirozsiz ifodalay olishi sanaladi. Maydon nazariyasi esa bunga har jihatdan yordam beradi.
Shunday qilib, o’zbek va jahon tilshunosligida til birliklarini maydon asosida o’rganish keng yo’lga qo’yilmoqda. Bu usul, bizning nazarimizda, ayniqsa, leksikani o’rganishda katta ahamiyatga ega. O’zbek tili leksikasini makromaydon sifatida qaralgani holda, uni mikromaydonlarga ajratish
idiografik lug’atlar tuzishda katta samara beradi. Shuning uchun ham lingvistik maydon va til lug’at tarkibini bunday maydonlarga ajratishning nazariy asoslarini chuqur, atroflicha o’rganish hozirgi o’zbek va jahon tilshunosligi oldidagi eng dolzarb muammolardan sanaladi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. 
   Iskandarova Sh. O`zbek tili leksikasini mazmuniy maydon sifatida o`rganish (shaxs mikromaydoni). Filol. fan. d-ri... diss. –Toshkent, 1999.
   
2. 
   Iskandarova Sh. Til sistemasiga mazmuniy maydon asosida yondashuv.
   
   • 
     Toshkent: Fan. 2007-yil.
     
3. 
   Караулов Ю.Н Обшая и русская идеография. – Москва: Наука, 1976.
   
4. 
   Караулов Ю.Н. Русская языковая личност и задача еѐ изучения // Язык и личност. – М., 1989. – С. 3-8.
   
5. 
   Internet google