Jahonning rangli metallurgiyasi

2. Jahon mashinasozlik sanoati

Mashinasozlik jahon sanoatining asosiy tarmog’i bo’lib, ushbu tarmoq ya’ni sanoat mahsulotining 35% ishlab chiqaradi. Sanoat tarmoqlari ichida mashinasozlik sanoati ko’p mehnat talab qiladi. Ayniqsa asbobsozlik, elektrotexnika, aerokosmik, atom mashinasozligi malakali ishchi kuchini talab qiladi. Shu sababli mashinasozlik sanoatining ushbu tarmoqlarini joylashtirishda malakali ishchi kuchining mavjudligi hisobga olinadi.Jahon mashinasozlik sanoati rivojlangan mamlakatlar orasida AQSH yetakchilik qiladi. AQSH xissasiga jahon mashinasozlik sanoati mahsuloti qiymatining 30% tugri keladi.
. Bu ko’rsatkich Yaponiyada 15% ni, Germaniyada 10%ni tashkil qiladi. Mashinasozlik sanoati Frantsiya, Buyuk Britaniya, Italiya va Kanadada ham rivojlangan. Ushbu mamlakatlar hissasiga jahon mashinasozligi sanoati eksportining 80%i to’g’ri keladi. Ayniqsa aviakosmik, mikroelektronika, robot texnikasi, atom energetikasi, avtomobilsozlik mashinalarini ishlab chiqarishda ular yetakchilik qiladi.Mashinasozlik sanoati Rossiya, Xitoy, Shveytsariya, Shvetsiya, Italiya, Niderlandiyada ham rivojlangan. Jumladan, Rossiya mashinasozlik sanoati mahsuloti qiymatining 6% ga, Xitoy 3% ga teng mahsulot ishlab chiqaradi.Mashinasozlik sanoati tez rivojlanayotgan mamlakatlarda ham rivojlagan.Ushbu mamlakatlarda mashinasozlik sanoatining rivoji eng avvalo arzon ishchi kuchining mavjudligi hisobiga amalga oshiriladi. Bundan tashqari rivojlanayotgan mamlakatlarda mashinasozlik sanoatining uncha murakkab bo’lmagan tarmoqlari rivojlangan. Mashinasozlik sanoati rivojlangan mamlakatlarga-Janubiy Koreya, Gonkong, Tayvan, Singapur, Hindiston, Turkiya, Braziliya, Argentina misol bo’ladi. Ushbu mamlakatlarda ko’proq uy-ro’zor elektrotexnika mashinalarini ishlab chiqarish, avtomobilsozlik va kemasozlik yaxshi rivojlangan.
Mashinasozlik sanoati stanoksozlik, og’ir mashinasozlik, qishloq xo’jaligi mashinasozligi, umumiy mashinasozlik, transport va elektrotexnika mashinasozligi kabi tarmoqlardan iborat.Umumiy mashinasozlik sanoati mahsulotlarini ishlab chiqarishda va eksport qilishda iqtisodiy rivojlangan mamlakatlardan-Germaniya, AQSH, Yaponiya kabi davlatlar yetakchilik qiladi.Mashinasozlikning stanoksozlik tarmog’i iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarga –Yaponiya, Germaniya, AQSH, Italiya va Shveytsariya misol bo’ladi.Elektrotexnika va elektronika mahsulotlarini ishlab chiqarishda AQSH, Yaponiya, Rossiya, Buyuk Britaniya, Germaniya, Shveytsariya, Niderlandiya, uy-ro’zg’or elektrotexnika buyumlarini ishlab chiqarishda Sharqiy va Janubiy-Sharqiy Osiyodagi rivojlanayotgan mamlakatlar yetakchilik qiladi.Transport mashinasozligida eng kuchli taraqqiy qilgan tarmoq-avtomobilsozlik hisoblanadi. Avtomobilsozlik Yaponiya, AQSH, Kanada, Germaniya, Frantsiya, Italiya, Buyuk Britaniya, Shvetsiya, Ispaniya, Rossiya kabi mamlakatlarda rivojlangan. Shu bilan birgalikda mashinasozlik-Janubiy Koreya, Braziliya, Argentina, Xitoy, Turkiya, Hindiston, Malayziya, Polsha va O’zbekistonda ham rivojlangan.Transport mashinasozligida samolyotsozlik,kemasozlik, vagonsozlik ushbu sanoat mahsulotlariga jahonda talabning uncha katta emasligi tufayli ancha sust rivojlangan.Keyingi yillarda kemasozlik rivojlanayotgan mamlakatlarda tez rivojlanmoqda. Masalan, Janubiy Koreya, kemasozlik bo’yicha Yaponiyani ortda qoldirib, jahonda birinchi o’ringa chiqib oldi. Kemasozlik Braziliya, Argentina, Meksika, Xitoy va Tayvanda ham rivojlanmoqda. Jahon bozorida ilgari kemasozlik yaxshi rivojlangan AQSH, Buyuk Britaniya, Germaniyaning mavqei borgan sari pasaymoqda.Samolyotsozlik malakali ishchi kuchiga ega bo’lgan AQSH, Rossiya, Frantsiya, Buyuk Britaniya, Germaniya va Niderlandiyada rivojlangan.
Jahonda mashinasozlik sanoati kuchli rivojlangan to’rt mintaqani ajratish mumkin. Bular Shimoliy Amerika, Yevropa, Sharqiy va Janubi-Sharqiy Osiyo hamda MDH davlatlari.Shimoliy Amerika mintaqasi AQSH, Kanada, Meksika va Puerto-Riko davlatlarini o’z ichiga oladi. Ushbu mintaqaga jahon mashinasozlik sanoati yalpi mahsuloti qiymatining 1/3 qismi to’g’ri keladi. Xalqaro mehnat taqsimotida ushbu mintaqa murakkab mashinalar, og’ir mashinalar va ko’p mehnat talab qiluvchi mashinalarni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan. Ushbu mintaqada mashinasozlik sanoati mahsulotlarini ishlab chiqarishda AQSH yetakchi o’rinni egallaydi.Yevropa (MDH mamlaktlaridan tashqari) davlatlariga ham jahon mashinasozlik sanoati mahsulotining 1/3 qismi to’g’ri keladi. Yevropa mamlakatlarida mashinasozlikning-stanoksozlik, metallurgiya sanoati uchun kerakli asbob-uskunalar ishlab chiqarish, ayniqsa, to’qimachilik, qog’oz sanoati uchun kerakli mashinalar, soatsozlik va elektrotexnika va elektronika mashinasozligi, avtomobilsozlik, samolyotsozlik, kemasozlik sanoati tarmoqlari rivojlangan. Ushbu mintaqada mashinasozlik sanoati mahsulotlarini ishlab chiqarish va ekport qilish bo’yicha Germaniya yetakchilik qiladi.Sharqiy va Janubiy-Sharqiy Osiyo mintaqasi jahon mashinasozlik sanoati mahsulotlarining ¼ qismini yetkazib beradi.
Mashinasozlik sanoatining kuchli rivojlanishiga bu yerda arzon ishchi kuchi mavjudligi rol o’ynaydi. Ushbu mintaqada mashinasozlik sanoati mahsulotlarini ishlab chiqarishda Yaponiya yetakchilik qiladi. Yaponiya mashinasozlik sanaoti mahsulotlari ishlab chiqarish bo’yicha dunyodagi ikkinchi mamlakat hisoblanadi. Yaponiya ayniqsa mashinasozlikning-mikroelektronika, elektrotexnika, samolyotsozlik, robot texnikasi kabi sohalari bo’yicha jahonda yetakchi o’rinda turadi. Ushbu mintaqadagi Xitoy, Koreya Respublikasi, Tayvan, Tailand, Singapur, Malayziya, Indoneziya davlatlarida ham mashinasozlik sanoati rivojlangan bo’lib, ular ko’proq ro’zg’or elektro asbob uskunalari, avtomobillar, dengiz kemalarini ishlab chiqarishga ixtisoslashgan va jahon bozorida o’z mahsulotlari bilan faol qatnashmoqda.Jahon mashinasozlik sanoatining to’rtinchi mintaqasi MDH davlatlari mintaqasi hisoblanadi. Ushbu mintaqada mashinasozlik sanoatining barcha tarmoqlari rivojlangan. Ayniqsa ushbu mintaqada harbiy sanoat mashinasozligi, samolyotsozlik, kosmik raketa mashinasozligi, uy-ro’zg’or elektr asbob-uskunalari ishlab chiqarish, qishloq xo’jaligi mashinalari, metallni ko’p talab qiladigan stanoklar ishlab chiqarish, energetika mashinasozligi rivojlangan. Ushbu mintaqada mashinasozlik mahsulotlarini ishlab chiqarishda Rossiya yetakchilik qiladi. Keyingi yillarda Hindiston, Braziliya, Argentina kabi mamlakatlarda ham mashinasozlik sanoati tez rivojlanmoqda. Ularda mashinasozlik sanoati hozircha o’z ehtiyojini qondirishga xizmat qilmoqda. Ular hozircha avtomobillar, kemalar, velosipedlar va uncha murakkab bo’lmagan uy-ro’zg’or texnikalari (muzlatgichlar, kir yuvish mashinalari, konditsionerlar, chang yutgichlar, kalkulyatorlar va soatlar) ishlab chiqaradilar.

3. Jahon kimyo sanoati Kimyo sanoati tog’-kimyo, asosiy kimyo va polimerlar kimyosi kabi tarmoqlarga bo’linadi. Tog’-kimyo sanoati- kimyo sanoatining xom-ashyolari-apatit, fosforit, osh tuzi, kaliy tuzi, oltingugurtni qazib olishdan iborat.Asosiy kimyo sanoati- noorganik birikmalar- kislotalar, ishqorlar, sodalar, mineral o’g’itlarni ishlab chiqaradi. Polimerlar kimyosining asosiy vazifasi-sintetik kauchuk, sintetik smola, plastmassa va kimyoviy tolalarni ishlab chiqarishdan iborat. Kimyo sanoatining joylashishiga juda ko’p omillar ta’sir ko’rsatadi. Bular quyidagilar:Kimyo sanoati eng avvalo xom-ashyoni talab qiladi. Shu sababli kimyo sanoatining asosiy tarmoqlari ko’proq xom-ashyo rayonlariga yaqin joylashtiriladi.Kimyo sanoatining ayrim tarmoqlari-jumladan sintetik kauchuk va soda ishlab chiqarish xom-ashyo bilan birgalikda ko’p suv. Yoqilg’i va elektr energiyasini talab qiladi.Kimyo sanoatining lak-bo’yoq, kimyoviy reaktivlar, farmatsevtika mahsulotlari, foto va zararli mahsulotlar ishlab chiqarish tarmoqlari va polimerlar kimyosi tarmoqlari fan talab tarmoqlar hisoblanadi. Shu sababli ushbu tarmoqlar yuksak malakali kadrlarga ega bo’lgan katta shaharlarda, iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda taraqqiy etgan.Jahonda eng ko’p kimyoviy mahsulotlarni ishlab chiqarish AQSHga to’g’ri keladi. AQSH jahon kimyoviy mahsulotlarning 20% ni ishlab chiqarmoqda. Jahon kimyoviy mahsulotlar eksportining 15% i ham AQSHga to’g’ri kelmoqda.Kimyo sanoati kuchli rivojlangan mintaqalardan biri G’arbiy Yevropa hisoblanadi.

. Bu yerda Germaniya, Italiya, Frantsiya, Buyuk Britaniya, Niderlandiya va Belgiyada kimyo sanoatining fan talab tarmoqlari kuchli rivojlangan. Ushbu mamlakatlar jahon kimyo sanoati mahsulotlarining 23-24% ini ishlab chiqarmoqda va shunchasini ekport qilmoqda.Kimyo sanoati rivojlangan mamlakatlardan biri Yaponiya ham hisoblanadi. Yaponiyada jahon kimyo sanoati mahsulotlarining 15% i ishlab chiqarilmoqda.Fors qo’ltig’i mamlakatlarida neft va gaz asosida kimyo sanoati uchun yarim xom-ashyo yetkazib berish rivojlanmoqda. Bunday mahsulotlarni ishlab chiqarishda Saudiya Arabistoni, BAA, Quvayt, Baxraynlar yetakchilik qilmoqdalar. Ushbu davlatlarda jahon kimyo sanoati mahsulotlarining 5-7% i ishlab chiqarmoqda.MDH mamlakatlarida ham kimyo sanoati yaxshi rivojlangan. Ushbu mamlakatlarda tog’-kon kimyosi, asosiy kimyo va organik sintez kimyo tamoqlari yaxshi rivojlangan. MDH davlatlari jahon kimyo sanoati mahsulotlarining 3-4% ini yetkazib beradi. Kimyo sanoati Xitoy, Koreya Respublikasi, Hindiston, Meksika, Argentina va Braziliyada ham rivojlangan.Kimyo sanoatida polimer mahsulotlar ishlab chiqarish yetakchi tarmoq hisoblanadi. Polimerlar kimyosining asosiy xom-ashyosi neft va gaz hisoblanadi. Ilgari polimer mahsulotlarni olishda ko’mir gazidan foydalanib kelinar edi.Neft va gaz asosida polimer mahsulotlar ishlab chiqarishda AQSH, Kanada, Buyuk Britaniya, Niderlandiya va Rossiya yetakchilik qiladi.Polimer mahsulotlar ishlab chiqarish Yaponiya, Frantsiya, Germaniya va Belgiyada ham rivojlangan. Ushbu mamlakatlarda sintetik smola, plastmasa va boshqa kimyoviy mahsulotlar ishlab chiqarishkuchli rivojlingan.Kimyoviy tola ishlab chiqarishda-AQSH, Yaponiya, Germaniya yetakchilik qiladi.
Bundan tashqari Xitoy, Koreya Respublikasi, Tayvan va Hindistonda ham kimyoviy tola ishlab chiqarish rivojlangan.Tog’ kimyosi va asosiy kimyo asosan rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda yaxshi rivojlangan. Jumladan mineral o’g’it ishlab chiqarishda-Xitoy, AQSH, Kanada, Hindiston, Rossiya, Germaniya, Belorus, Frantsiya, Ukraina va Indoneziya kabi davlatlar yetakchilik qiladi. Fosforit tuzi qazib olish AQSH, Afrikadagi Marokash, Tunis, Jazoir, Senegal, Benin, Osiyodagi Iordaniya, Isroil, MDHdagi Rossiya, Qozog’iston hamda Rojdestvo va Nerudda rivojlangan. Kaliy o’g’iti qazib olish-AQSH, Kanada, Germaniya, Frantsiya, Belorusiyada rivojlangan.Azot o’g’itining asosiy xom-ashyosi gaz hisoblanadi. Azot o’g’itlari ishlab chiqarish va uni eksport qilishda AQSH, Kanada, Niderlandiya, Norvegiya, Rossiya va Fors qo’ltig’i mamlakatlari yetakchilik qiladi. Bundan tashqari azot o’g’itlari ishlab chiqarish Frantsiya, Germaniya, Polsha, Ukraina, Xitoy va Hindistonda rivojlangan. Ushbu mamlakatlar azot o’g’itini ishlab chiqarishda ko’mir gazidan foydalanadilar.Oltingugurt ishlab chiqaradigan mamlakatlarga AQSH, Kanada, Meksika, Germaniya, Frantsiya, Polsha, Ukraina, Rossiya, Turkmaniston va Yaponiya misol bo’la oladi. Sulfat kislotasi ishlab chiqarish AQSH, Xitoy, Yaponiya va Rossiyada kuchli tarraqiy etgan