Jismoniy madaniyat va sportni boshqarish

XIV. SPORT TASHKILOTLARIDA MOLIYALASHTIRISH VA MODDIY-TEXNIK TA’MINOT ASOSLARI

Moliyalashtirish tushunchasi, bepul resurslarni hosil etish, ularni jamlash, taqsimlash va ishlatish yuzasidan paydo bo’ladigan iqtisodiy munosabatlardan iborat.

Jismoniy tarbiya va sportda taqsimlash vazifasi ikki bosqichda amalga oshiriladi. Birlamchi taqsimlash tashkilot, korxona va muassasalar ichida yuz beradi. Ikkilamchi taqsimlash korxona, tashkilotlar va davlat o’rtasida yuz beradi. Bunda davlat solikdar va soliqdan tashqari majburiy to’lovlar vositasida korxona mablag’ining bir kismini o’z ixtiyoriga olib, uni qayta taqsimlaydi.
Jismoniy tarbiya va sport sohasida rag’batlantirish vazifasi moliya vositasida iqtisodiy faollikni qo’llab quvvatlashdan iborat. Buning uchun soliqlardan siylov beriladi.
Buning natijasida sportning ko’pgina sohalariga be-riladigan moliyaviy ko’mak, olingan foydaning 1%dan oshmagan miqdorda soliqlardan ozod qilinadi, futbol sohasida esa bu ko’rsatkich 5% miqdorida.
Respublikadagi bozor iqtisodiyoti munosabatlari va islohotlarining barcha bosqichlari hamda davrlarida jis­moniy tarbiya va sportni moliyalashtirish, moddiy-tex­nik jihatdan ta’minlash masalalari o’ziga xos xususiyatlar asosida amalga oshirilmoqda. Davlat byudjeti va ta’minoti jismoniy tarbiya va sport ishlariga ancha cheklangan holda ajratilmoqda. Bu jihatlar sport tashkilotlari va jamiyatning xo’jalikni yuritish, pullik xizmatlar (ijara, tijorat, sport inshootlarida sog’lomlashtirish guruh-lari, pullik musobaqalar va h.k.) faoliyatlarini yuritishni talab etadi. Bunday faoliyatlar o’zini o’zi moliyaviy va moddiy-texnik jihatdan ta’minlashdyok bugungi kunda odatiy tusga aylandi.
O’zbekiston Vazirlar Mahkamasining tadbirkorlik, tijorat ishlarini kengaytirish va ularga ma’lum imtiyozlar berish haqidagi qarorlarida ishlab chiqarish korxonalari, savdo, tijorat va shaxsiy xo’jaliklarning jis­moniy tarbiya va sport ishlarini yaxshilash faoliyatida xomiylikka keng o’rin berilmoqda. Bu jihatlar O’zbekistonning demokratik davlat qurishdagi ilk faoliyatlarining namunalaridan biridir.
Sobiq tuzum davrida O’zbekiston partiya va hukumati tomonidan jismoniy tarbiya, sport va sayohatlarni rivojlantirish hamda takomillashtirish borasida katta tadbirlar amalga oshirildi. Buni hozirgi mavjud bo’lgan ko’p sonli sport inshootlari, sog’lomlashtirish markaxchari hamda oromgohlari, olib borilg’an ilmiy tadqiqotlar, tayyorlangan xodimlar, utkazilgan sport musobaqalari va boshqa ko’rsatkichlar misolida ko’rish mumkin.
O’zbekiston mustaqilligi sharoitida esa yuqorida qayd etilgan sohalarni yanada rivojlantirish, ayniqsa, sog’lom avlodni tarbiyalab etishtirish ishlariga alohida e’tibor berilmoqda. Toshkent, Farg’ona, Samarkand, Jizzax, Andijon va boshqa shaharlarda tennis kortlarining qurib bitkazilishi, sportchilarning Osiyo o’iinlari va boshqa Xalqaro sport musobaqalarida ishtirok etishlari, oliy o’quv yurtlari yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlash, aholi o’rtasila milliy xalq o’yinlarini o’tkazish va shunga o’xshash juda ko’p e’tiborga loyiqtadbirlarni tilga olish mumkin.
Maktabgacha bolalar muassasalari, barcha turdagi o’quv yurtlari, ishlab chiqarish korxonalari, muassasalar, aholi turar joylari va dam olish maskanlarida ommaviy sog’lomlashtirish va sport ishlarini tashkil qilishga sarflanayotgan moddiy mablag’lar bevosita davlat idoralari, jamoat tashkilotlari, xayriya jamg’armalari, homiylar va ayrim shaxslar tomonidan berilayotgan moddiy mablag’lar bugungi kunda muhim ahamiyat kasb etadi.
O’zbekistonda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar jarayonlari ma’naviy-ma’rifiy va milliy madaniyatning rivojlanishi aholi o’rtasida jismoniy tarbiya va sport ishlarini yanada rivojlantirishni taqazo etadi. Bu jarayonlzr, eng birinchi navbatda, moddiy-texnik bazani takomillashtirish, ixtisosli xodimlar tayyorlash va ularning amaliy malakalarini oshirish, bu faoliyatlar bilan bog’liq moddiy manbaalarni ko’rib chiqish, ularni talab va ehtiyoj darajasida hal etish eng murakkab va dol-zarb muammodir.
Xalkaro sport harakatida O’zbekistonning obro’yini oshirish, buning uchun talab etiladigan barcha shart-sharoitlarni muhayyo qilish esa o’ta muhim vazifadir. Bu vazifalarni hal etishda Respublika xukumati, ayniqsa Pre­zident I.A. Karimov tegishli chora-tadbirlarni amalga oshirmoqda. Natijada respublikamiz sportchilari jahon sport maydonidagi mavqelarini tabora oshira borib, ulkan muvaffaqiyatlarga erishmoqda. Xirosimada (YAponiya) utkazilgan XII Osiyo o’yinlari (1994 yil) yakunlari, Seul, Parij, Moskva va boshqa shaharlarda utkazilgan rasmiy xalkaro musobaqalar, Toshkent, Samarqand, Termiz, Na­mangan, Farg’ona va boshqa shaharlarda o’tkazilayotgan xal­karo turnirlar, o’rtoqlik uchrashuvlari, Toshkent, Olma-Ati, Bishkek va boshqa shaharlarda tashkil qilinayotgan Markaziy Osiyo o’yinlari bularningdalilidir. Ma’lumki, bu ulkan tadbirlarni tashkil qilishning o’zi bo’lmaydi. Juda katta tayyorgarlik, tashkiliy ishlar tarkibida ul­kan moliyaviy xarajatlar ham yotadi. Bu masalalarni hal etishda maxsus iqtisodiy bilimlar, zamonaviy ish taj-ribalari, menejment, marketing, tadbirkorlik kabi faoliyatlarni o’zlashtirish har bir rahbar xodim va muta-xassisdan talab etiladi.
Keyingi yillarda sport tashkilotlari va ularning quyi jamoalarida foaliyatlarni moddiy-texnik jihat-dan tashkil qilish va boshqarishda katta tajribalar vujudga keldi. Bunda Tur kiya, Koreya, Yaponiya va boshka yirik horijiy mamlakatlarning ish tajribalari ancha qo’l kelmoqda.
O’zbekistonning bozor iqtisodiyoti islohotlari dav­rida jismoniy tarbiya va sport ishlarini moddiy - tex­nik jihatdan ta’minlash masalalari turli-tuman shakllarda amalga oshiridmoqda.
Davlat jismoniy tarbiya va sport qo’mitasi, turli vazirliklar orqali o’quv jaraenlarini ta’minlash davlat tomonidan amalga oshirilmoqda. O’quvchi-yoshlar va sport­chilarning sport mashg’ulotlari, musobaqalari bilan bog-lis faoliyatlar esa xo’jalikni boshqarish va o’ziga - o’zi xizmat qilishdan kelgan moliyaviy manbalar hisobiga bo’lmoqda. Sport inshootlarini ta’mirlash va yangidan qurish masalalari ham xuddi shu hisoblardan, shuningdek, turli jamg’armalar, homiylar, kasaba uyuщmalari va boshqa tashkilotlarning ko’magida hal etilmoqda.
«Jismoniy tarbiya va sport to’g’risida»gi qonun va O’zbekiston Respublikasining Konstitusiyasida ba’zi bir imtiyozlar aholining ommaviy sog’lomlashtirish va sport tadbirlarini tashkil qilishda xizmat qilmoqda. YAna davlat va jamoat tashkilotlarining moddiy manbalari mak-tabgacha bolalar muassasalari, nogironlar, faxriylar, mehnatga yaroqsiz kishilar qaramog’ida bo’lgan bolalar, kam ta’minlangan oilalar va shunga o’xshash tomonlarga sarf etilmoqda.
Sport klublar, yaxshi sport kompleksiga ega bo’lgan jamoalar va yangidan tashkil qilingan tijorat, savdo va ishlab chiqarish korxonalari pullik xizmatlar evaziga sog’lomlashtirish tadbirlari, ijara xizmati va boshka yullar bilan moliyaviy manbalarni boyitmoqaa. Bu ish uslublari tobora keng tarmoq otmoqda. Bunda tadbirkorlik faoliyatlar ancha samaralar bermoqda.
Yana shuni ham eslatish joizki, respublikaning qish-loq joylarida va uzoq hududlarida sport inshootlari, o’yin moydonlari, sog’lomlashtirish oromgohlarini hashar yo’li bilan qurish tajribalari davom etmoqda.
Shuni atohida qayd ztish lozimki, respublikada jis­moniy tarbiya va sport ishlarini moliyalashtirishning aniq manbalari va turlari «Jismoniy tarbiya va sport to’g’risida»gi krnunda aniq belgilangan. Undan quyidagi iboralarni keltirish mumkin: «Jismoniy tarbiya va sportni mablag’ bilan ta’minlash respublika byudjeta va mahalliy byudjetlar, kasaba uyushmalarning mablag’lari, a’zolik badallari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, ayrim shaxslar ixtiyoriy ravishda beradigan mablag’lar, tomoshabop sport tadbirlari va sport lotoreyasi o’iinlari o’tka-zishda, aholiga xizmatlar ko’rsatishdan keladigan tushumlar, uy-joylardan foydalanish tashkilotlarining ajratmalari va boshqa tushumlar hisobidan amalga oshiriladi» (12-modda). Qonunning shu moddasida yana shunday aniq ko’rsatmalar mavjud. YA’ni jismoniy tarbiya va sport sohasi respublika byudjetida alohida moddada aks ettiriladi. Pul bilan ta’minlash xajmlarini aholi jismoniy tarbiyasi va ommaviy sportni mablag’ bilan ta’minlash oliy toifadagi sportchilarni tayyorlashga mablag’ ajratishga nisbatan ustun ekanligini hisobga olgan holda Oliy Majlis va xalq deputatlari mahalliy kengashlari belgilaydi. Bu jihatlar yangi tahrirdagi qonunda yanada sayqallashtirilgan.
Ta’kidlash zarurki, so’nggi yillarda O’zbekistonda jis­moniy tarbiya harakatiga sarflanayotgan davlat idoralari va jamoat tashkilotlarining mablag’larini o’rganish, ularni hisob-kitob qilish va ilg’or tajribalarini hayotga singdirish masalalari etuk iqtisodchi olimlar tomonidan o’rganilgan.
Mustaqillik yillarida jismoniy tarbiya va sport sohasiga davlat byudjetidan ajratilayotgan mablag’larning miqdori yanada oshdi.
Davlat byudjetidan ajratilgan pullar quyidagilarga sarflanishi mo’ljallanadi:
1. Sport inshootlarini qurish va ularni ta’mirlash.

2. 
   Sport tashkilotlari xodimlarini moddiy ta’min­lash (ish xaki).
   
3. 
   Jismoniy tarbiya o’quv yurtlari va sport maktablarini sakdash.
   
4. 
   Jismoniy tarbiya va sport sohasida ilmiy tadqiqotlar olib borish.
   
5. 
   Sport musobaqalarini o’tkazish, xalq milliy o’yin-larini tashkil qilish.
   
6. 
   Sport buyumlarini ishlab chikarish.
   

O’quv yurtlariga ega bo’lgan vazirliklar, kumitatar va boshqa davlat tasarrufidagi tashkilotlar jismoniy tar­biya va sport ishlariga yuqorida qayd etilgandek pul aj-ratadi va sarflaydi.
Iqtisodiy islohotlar va bozor munosabatlarining turli bosqichlarida sport sohasida xo’jatiklarni yuritish, sport inshootlari va buyumlarini ijaraga berish. pullik xizmatlarni tashkil qilish, tijorat ishlarini yuritishni davr taqozo etmoqda. Bunday tadbirlarni tash­kil qilish, tadbirkorlik faoliyatlarini pivoj_lantirishda «Traktor», «To’qimachi», «Yoshlik», «Paxtakor». «Navbahor», «So’g’diyona», «Neftchi» va boshqa ko’pgina klub­lar katta faoliyat ko’rsatmoqda. Ular barcha faoliyatlari­ni pul bilan ta’minlashda to’la imkoniyatlarga egadir. YA’ni o’z-o’zini ta’minlash xo’jalik hisobidagi jamoatardan hisoblanadi.
Bunday ish tajribatari hozirgi kunda ham ma’lum darajada keng qo’llanilmoqda. Masalan, futbol federasiyasi, Boks federasiyasi, o’zbek kurash assosiasiyasi va boshqatarga davlat tashkiloti rahbarlari boshchilik qiladilar. Boshqarish va moliyalashtirishning bunday usullari katta va ommaviy sportning rivojlanishiga hissa qo’shishi turgan gap.
Yuqorida davlat byudjeti to’g’risida fikrlar bildiriddi. Byudjet bu maxsus moliyaviy hujjat bo’lib, kelgan daromadlarning yig’indisi va uni sarflash tartibidir. Bu qonuniy, huquqiy, moliyaviy hujjat kasaba uyushma-lari, konsernlar, assosiasiyalar, turli uyushmalarda ham mavjud. Bundam byudjetlarda boshqa sohalar kabi jismoniy tarbiya va sportga ajratilgan mablag’lar aniq belgilanadi. Bunday idoralar va tashkilotlarning jismoniy tar­biya va sportga ajratadigan pul mablaglari, O’zbekiston Respublikasining mehnat kodeksida bevosita talqin qi-lingan.
Respublika kasaba uyushmalari «O’zbekiston» sport jamiyati, «Dinamo», «Eshlik», «Talaba», «Vatanparvar» sport jamiyatlarining o’z byudjetlari mavjud. Ular uz xazinalarini quyidagi manbalardan to’ldiradi:

1. 
   Jamiyat a’zoligi badallari.
   

1. 
   Pullik xizmatlar, jamg’armalar hamda homiylarning ajratmasi.
   

2. 
   Tijoratdan tushumlar.
   

Byudjetdagi mablag’lar quyidagi sohalarga sarflanadi:

1. 
   Sport va o’yin maydonlarini kurish, ta’mirlash.
   
2. 
   Sport buyumlari va jihozlarini xarid qilish.
   
3. 
   Sport musobaqalari va ommaviy sog’lomlashtirish tadbirlarini o’tkazish.
   
4. 
   Murabbiylar va xo’jalik xodimlari hamda rahbarlarga ish haqi berish.
   
5. 
   O’quv mashg’ulotlari, yig’inlar tashkil qilish.
   

Bu xarajatlar maxsus moliyaviy hujjat - smeta orqali amalga oshirilada. Smeta tashkilotlar va jamiyatlarning ish sohasiga qarab turli xil moddalardan tuzilgan bo’lishi mumkin. Quyida o’quv yurtlari smetasidan namuna keltiriladi.
01.1.00 - Ish xaki
01.2.00 - ish xaqidan to’lovlar
01.3.00 - yo’llanma, turli xizmatlar
01.4.00 - kommunal xizmatlar uchun xarajatlar
01.5.00 - aloqa xizmatlari xarajatlar
01.6.00 - joriy remont uchun xarajatlar
01.7.00 - Turli xarajatlar
01.8.00 - asbob-uskuna va jihozlar
01.9.00 - turli boshqa xarajatlar (soliqlar va boshqa)
02.0.00 - Foiz to’lovlar
03.0.00 - Subsidiyalar va boshqa transfert to’lovlar
04.1.00 - kapital xarajatlar
04.2.00 - qurilish xarajatlari va hokazo.
Respublika, viloyatlar va tumanlardagi «YOshlik», «O’zbekiston» sport jamiyati va ularning quyi jamoalarida smeta tuziladi va uning asosiy moddalari jismo­niy, tarbiya va sport ishlari quyidagicha belgilanadi:
O’quv-sport va ommaviy jismoniy tarbiya tadbirlari, ish haqi, sport inshootlarida xo’jalik faoliyatlari, kapital qurilish va ta’mirlash ishlari, sport jihozlarini xdrid qilish va hokazolar.
Sog’lomlashtirish guruhlari va boshqa pullik xizmat ko’rsatish faoliyatlarida sport klublar yoki tashkilot xo­dimlari hokimiyatlar, moliya idoralari bilan shartnomalar guzishi va shu asosda tegishli to’lovlarni berishlari shart.
Hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitlarida sport jihozlarini sotib olish masalalari kanchalik qiyin bo’lmasin, uning ba’zi bir tartib va qoidalarini bilish ma’-quldir.

1. 
   Ymkoniyati bor jamoalar qonuniy ravishda tegishli jihozlarni naqd pulga sotib olish.
   
2. 
   Savdo tashkilotlari bilan kelishgan holda pul o’tkazish (perechislenie) yo’li bilan jihozlarni xarid qilish.
   

Xarid qilishni ikkala shaklida ham rasmiy hujjatlar talabdagidek bo’lishi kerak. Pul o’tkazish yo’li bilan xarid qilinganda qo’yidagilarga amat qilinadi:

1. 
   Harid qilinadigan jihozlar ro’yxatini anikdash va unga beriladigan pullarni aniq belgilash.
   
2. 
   Savdo do’konlariga yozma xat bilan murojaat qilib, zarur jihozlar uchun shartnoma (dogovor) tuzish va hisob (schet-faktura) qog’ozini olish.
   
3. 
   Schet-faktura orqali bankdan pulni do’konga o’tkazish (poruchenie).
   
4. 
   Ishonch xati (dovernnostь) bilan do’kondan jihozlarni olib kelish.
   

Yana shuni ham bilish lozimki, jihozlarning turla-riga (temir, yog’och, rezina, jun, charm, sintetika, triko­taj va hokazolar) qarab, ularning yaroklilik muddatlari bedgilangan. O’sha muddatlar tugagach, buyumlar hisobdan chiqariladi. Bunda jamoa rahbariyati maxsus komissiya tuzib, bu ishni amalga oshiradi (akt tuziladi).
Jismoni i tarolk va cnopi ishlariii moliyaviy ta’-minlash masalalari sohalarga qarab ko’p tarmoqli hisoblanadi. SHu sababdan ham rahbariyat yoki mutaxassislar, talabalar moliyalashtirishning hozirgi davrdagi tartib qoidalarini yaxshi bilishlari, ilg’or tajribalarni chuqur o’zlashtirib uni takomillashtirish yo’llaridan borishlari maqsadga muvofiqdir.