Jismoniy mashqlarning fiziologik tavsifi va erkin harakat sifatida qo'llanilishi reja

JISMONIY MASHQLARNING FIZIOLOGIK TAVSIFI VA ERKIN HARAKAT SIFATIDA QO'LLANILISHI
Reja

1. 
   Sport turlarining fiziologik tavsifi
   
2. 
   Statik va dinamik ish
   
3. 
   Standart va nostandart harakatlar
   
4. 
   Siklik va asiklik harakatlar
   

Jismoniy mashqlar erkin harakat sifatida qo`llanishining fiziologik me`yorlari.

Sport fiziologiyasi organizmning juda xilma-xil funksiyalari holatini ro‘yxatga olish imkoniyatini beruvchi tajriba, tadqiqot usullarining katta arsenaliga ega. Umuman, odamlarda o‘tkaziladigan fiziologik tajribalarda bioelektrik, tenzometrik, fotometrik, telemetrik, rentgenoskopik va fizik tadqiqotlarning boshqa usullari katta ahamiyat kasb etmoqda. Organizmning faoliyatini o‘rganishda zamonaviy kompyuter texnologiyasidan foydalanish juda qo‘l kelmoqda
Sport turlarining fiziologik tavsifi
Sport fiziologiyasi sohasidagi ilmiy tadqiqotlar, jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanishdagi bir qator muammolarni hal etishda sezilarli darajada o‘z ulushini qo‘shmoqda. Masalan, jismoniy yuklamalar va mashqlarga adaptatsiya, yoshga oid jismoniy rivojlanish, organizmning barqarorligi va reaktivligi, funksional holatlarini aniqlash va ularning buzilishlarini oldini olish kabilar va h. k. Ushbu tadqiqotlar, jismoniy tarbiya va sport trenirovkasi tizimini, uning sog‘lomlashtirish vazifasini, aholining turli tabaqalari uchun mashg‘ulotlarning ratsional rejimini, yuqori sport ishchanligiga erishish va uni ushlab turish vositalari va usullarini ilmiy asoslashda katta rol o‘ynamoqda. Hozirda, ommaviy jismoniy tarbiya odamlar turmush tarzining ajralmas qismi bo‘lib qolayotgan sport trenirovkasi esa, yuqori yuklamalar bilan tavsiflanadigan, musobaqalarning borgan sari kuchayishi va sportda ixtisoslashish yosharayotgan paytda sport fiziologiyasi bo‘yicha ilmiy tadqiqotlarning ahamiyati o
Organizmning barcha muhim funksiyasi — nafas olish, qon aylanish, yutish, siydik chiqarilish, defekatsiya, gavdani fazoda ko‘chishi (harakatlar) oxir-oqibatda mushaklarning qisqarishi bilan amalga oshiriladi. Odamning har qanday harakati skelet mushaklarining (mushaklarning) funksiyasi bilan bog‘liq. Jismoniy mashqlarning umumiy tasnifini, mos ravishdagi mashqlarni amalga oshiradigan mushaklar faolligining uchta asosiy tavsiflarga ajratish mumkin: 1) faol mushak massasining hajmi; 2) mushak qisqarishlarining tiplari (statik yoki dinamik); 3) qisqarishlarning kuchi yoki quvvati
Musobaqalashuv sport mashqlarida harakat amallarining majmuasi bo‘lib, imkoni boricha maksimal sport natijasiga erishishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Jismoniy mashqlarning shu jumladan, sport mashqlari sonining ko‘pligi, ularni tasniflash zaruratini keltirib chiqaradi. Fiziologik tasniflash, funksional tavsiflari o‘xshash bo‘lgan jismoniy mashqlarni bir xil guruhlarga birlashtiradi. Bir tomondan, bular shunday jismoniy mashqlarki, ularni muvaffaqiyatli bajarish uchun jismoniy tarbiyaning o‘xshash rejimlari, vositalari va usullari ma’lum bir darajada qo‘llanishi mumkin. Boshqa tomondan, bitta guruhga shunday jismoniy mashqlar birlashtiriladiki, ular jismoniy tarbiya tizimida teng darajada ishlatilishi mumkin. Bundan ko‘zlangan maqsad — bir xil fiziologik a’zolar, tizimlar va mexanizmlarning funksional imkoniyatlarini, demak, bir xil jismoniy sifatlarni oshirishdan iborat. Masalan, chidamlilikning rivojlanish ko‘rsatkichini belgilovchi yurak-qon tomir va nafas tizimlarining imkoniyatlari, turli jismoniy mashqlarning (uzoq muddatli yugurish, velosiped haydash, suzish, chang‘ida uchish) bir xil guruhini qo‘llagan paytda muvaffaqiyatli darajada ortishi mumkin
Statik va dinamik ish
Statik va dinamik mashqlar. Mushaklarning turli guruhlari o‘zaro bog‘liqlikda bo‘ladi. Bo‘g‘inlarning harakat paytidagi dinamik ish va harakatsiz holatni ushlab turishda statik kuchlanish farqlanadi. Shundan kelib chiqqan holda, ma’lum bir mashqni bajarayotgan asosiy mushaklarning qisqarish tiplariga mos ravishda, barcha jismoniy mashqlarni statik va dinamik tipidagi mashqlarga ajratish mumkin. Statik mashqlarga, (masalan, gimnastikachining qo‘llariga tayangan holati), o‘q uzish lahzasida (miltiqdan o‘q otuvchida) gavdani tutgan holati kabilar kiradi. Jismoniy mashqlarning ko‘pi dinamik mashqlar hisoblanadi. Ularga, lokomotsiyalarning barcha turlari kiradi: yurish, yugurish, suzish va boshqalar. Kuch, tezlik-kuch mashqlari va chidamlilikka yo‘naltirilgan mashqlar. Jismoniy mashqlar yetakchi mushak guruhlarining qisqarish kuchlari bo‘yicha tasniflanganda ikkita bog‘liqlikni: mushak 9 qisqarishining «kuch-tezlik» va «kuch-faoliyat» bog‘liqligini hisobga olish kerak. «Kuch-tezlik» bog‘liqligiga mos ravishda (, dinamik qisqarish paytida namoyon bo‘ladigan kuch, mushakning qisqarish tezligiga (gavda qismlarining ko‘chish tezligiga) teskari proporsionaldir, ya’ni ushbu tezlik qanchalik katta bo‘lsa, namoyon bo‘ladigan kuch, shunchalik kam bo‘ladi. Ushbu bog‘liqlikning boshqacha ifodalanishi quyidagicha: tashqi yuklama (qarshilik, og‘irlik) qanchalik katta bo‘lsa, qisqarish (harakat) tezligi shunchalik past bo‘ladi va yuzaga keladigan kuch, shunchalik katta bo‘ladi va, aksincha, tashqi yuklama qanchalik kichik bo‘lsa, harakat tezligi shunchalik katta bo‘ladi va namoyon qilinadigan mushak kuchi, shunchalik kichkina bo‘ladi. Kuchni mushak qisqarishining tezligiga ko‘paytirish, uning quvvatini belgilaydi

Tezlik-kuchga (quvvatga) bog‘liq mashqlar shunday dinamik mashqlar hisoblanadiki, ularda, yetakchi mushaklar nisbatan katta kuch va tezlik bilan bir vaqtda qisqarishni, ya’ni katta quvvatni yuzaga keltiradi. Mushak qisqarishining maksimal quvvati, yuklanmagan mushak uchun maksimal bo‘lgan qisqarish tezlikdan 30% atrofida mushakning maksimal faollashuvi sharoitida erishiladi. «Kuch-tezlik» egri chizig‘ida tezlik-kuchga bog‘liq mashqlar o‘rtacha holatni egallaydilar — maksimal tezlikdan 50—60 foizgacha . Mushaklar maksimal quvvatni, ularnig maksimal (statik) kuchidan 30—50% ni tashkil qiladigan tashqi qarshilik (yuk) ta’siri ostida orttiradi. Mushak qisqarishlari katta quvvat bilan amalga oshiriladigan mashqlarning chegaraviy davomiyligi 3—5 soniyadan, to 1—2 daqiqagacha diapazonda bo‘ladi, ya’ni mushak 11 qisqarishlari, uning quvvatiga teskari bog‘liq bo‘ladi. Tezlik-kuchga bog‘liq mashqlarda quvvat muhim rol o‘ynaydi

Kuchga bog‘liq mashqlar — kichik tezlikdagi (katta tashqi qarshilik, vazn bilan) harakatlar paytida, statik yoki dinamik holda, asosiy mushaklarning maksimal yoki deyarli maksimal kuchlanishi namoyon bo‘ladigan mashqlar. Kuchga bog‘liq mashqlarga 1.1-rasmdagi egri chiziqning chap qismi «kuch-tezlik» mos keladi. Kuch maksimal yuzada keladigan mashqlarning chegaraviy davomiyligi bir necha soniyalar bilan o‘lchanadi. Kuch — kuch bilan bog‘liq mashqlarni muvaffaqiyatli bajarilishini belgilaydigan, asosiy harakatlantiruvchi sifat hisoblanadi. Lokal statik ish paytida, ishning chegaraviy vaqtini qisqarish kuchiga bog‘liqligi (chapda) va lokal dinamik ish paytida (o‘ngda) quvvatga (harakat chastotasiga) bog‘liqligi.
Chidamlilikka bog‘liq mashqlar — bajarilishi paytida, kuch va tezlik bo‘yicha, mushaklarning uncha katta bo‘lmagan qisqarishlarini rivojlantiradigan mashqlar hisoblanadi, lekin bunda mushaklar ushbu qisqarishlarni qo‘llab-quvvatlashga yoki uzoq vaqt davomida — bir necha daqiqadan, to bir necha soat davomida qayta yuzaga keltirishga qobiliyatli bo‘ladi. Ushbu guruh mashqlari uchun chidamlilik yetakchi jismoniy sifat hisoblanadi
Sport mashqlarining barchasini ikkita katta guruhga bo‘lish mumkin. Birinchi guruh mashqlari uchun, juda katta (musobaqalarda — chegaraviy) jismoniy yuklamalar xarakterlidir. Ular, yetakchi fiziologik tizimlarga faqat yuqori talablarni qo‘yadi va kuch, chaqqonlik, chidamlilik kabi jismoniy harakatlarni talab qiladi. Bunday mashqlarga yengil atletika, suzish, chang‘i va konkida yugurish sporti, eshkak eshish, sport o‘yinlari, yakka kurash va hokazo kabilarning barcha turlari kiradi. Ikkinchi guruhni texnik mashqlar, ya’ni: avtosport, yelkanli, chang‘i, parashut, ot, avia va deltaplanerizm sport turlari tashkil qiladi. Son jihatidan eng ko‘p bo‘lgan, birinchi guruh mashqlarini bajarish paytida, sportchining fazodagi harakatlanishi, asosan ichki kuchlarning (mushak kuchlari) hisobiga amalga oshiriladi. Ikkinchi guruhdagi texnik mashqlarni bajarish paytida, sportchining harakatlari, asosan tashqi kuchlarning (mushak kuchlarini emas), ya’ni, mashina motorining tortish kuchi (avtomobil sportida); gravitatsiya kuchlari (chang‘i, parashut sporti); havo oqimining kuchi (yelkanli sportda, avia va deltaplanerizmda) hisobiga amalga oshiriladi. Texnik mashqlarni muvaffaqiyatli bajarishda juda ko‘p texnik jihozlar (ot sportida — otning sifatlari) va ularni egallash darajasi hisobga olinadi. Ushbu sport mashqlari, sportchilarda o‘ziga xos psixofiziologik funksiyalarning, ya’ni diqqatni, reaksiyaning tezligini, harakatlarni nozik muvofiqlashtirishni va hokazolarni, qat’iy talab qiladi. Shu bilan birga, sportning texnik turlaridagi mashqlar, qoidaga binoan, energetik va mushak tizimlariga, vegetativ ta’minot tizimiga hamda jismoniy sifatlar bo‘lmish kuch, quvvat va chidamlilikka chegaraviy talablarni qo‘ymaydi. 17 Mashqlarning umumiy kinematikSport mashqlarining barchasini ikkita katta guruhga bo‘lish mumkin. Birinchi guruh mashqlari uchun, juda katta (musobaqalarda — chegaraviy) jismoniy yuklamalar xarakterlidir. Ular, yetakchi fiziologik tizimlarga faqat yuqori talablarni qo‘yadi va kuch, chaqqonlik, chidamlilik kabi jismoniy harakatlarni talab qiladi. Bunday mashqlarga yengil atletika, suzish, chang‘i va konkida yugurish sporti, eshkak eshish, sport o‘yinlari, yakka kurash va hokazo kabilarning barcha turlari kiradi. Ikkinchi guruhni texnik mashqlar, ya’ni: avtosport, yelkanli, chang‘i, parashut, ot, avia va deltaplanerizm sport turlari tashkil qiladi. Son jihatidan eng ko‘p bo‘lgan, birinchi guruh mashqlarini bajarish paytida, sportchining fazodagi harakatlanishi, asosan ichki kuchlarning (mushak kuchlari) hisobiga amalga oshiriladi. Ikkinchi guruhdagi texnik mashqlarni bajarish paytida, sportchining harakatlari, asosan tashqi kuchlarning (mushak kuchlarini emas), ya’ni, mashina motorining tortish kuchi (avtomobil sportida); gravitatsiya kuchlari (chang‘i, parashut sporti); havo oqimining kuchi (yelkanli sportda, avia va deltaplanerizmda) hisobiga amalga oshiriladi. Texnik mashqlarni muvaffaqiyatli bajarishda juda ko‘p texnik jihozlar (ot sportida — otning sifatlari) va ularni egallash darajasi hisobga olinadi. Ushbu sport mashqlari, sportchilarda o‘ziga xos psixofiziologik funksiyalarning, ya’ni diqqatni, reaksiyaning tezligini, harakatlarni nozik muvofiqlashtirishni va hokazolarni, qat’iy talab qiladi. Shu bilan birga, sportning texnik turlaridagi mashqlar, qoidaga binoan, energetik va mushak tizimlariga, vegetativ ta’minot tizimiga hamda jismoniy sifatlar bo‘lmish kuch, quvvat va chidamlilikka chegaraviy talablarni qo‘ymaydi. 17 Mashqlarning umumiy kinematik
Sport mashqlarining barchasini ikkita katta guruhga bo‘lish mumkin. Birinchi guruh mashqlari uchun, juda katta (musobaqalarda — chegaraviy) jismoniy yuklamalar xarakterlidir. Ular, yetakchi fiziologik tizimlarga faqat yuqori talablarni qo‘yadi va kuch, chaqqonlik, chidamlilik kabi jismoniy harakatlarni talab qiladi. Bunday mashqlarga yengil atletika, suzish, chang‘i va konkida yugurish sporti, eshkak eshish, sport o‘yinlari, yakka kurash va hokazo kabilarning barcha turlari kiradi. Ikkinchi guruhni texnik mashqlar, ya’ni: avtosport, yelkanli, chang‘i, parashut, ot, avia va deltaplanerizm sport turlari tashkil qiladi. Son jihatidan eng ko‘p bo‘lgan, birinchi guruh mashqlarini bajarish paytida, sportchining fazodagi harakatlanishi, asosan ichki kuchlarning (mushak kuchlari) hisobiga amalga oshiriladi. Ikkinchi guruhdagi texnik mashqlarni bajarish paytida, sportchining harakatlari, asosan tashqi kuchlarning (mushak kuchlarini emas), ya’ni, mashina motorining tortish kuchi (avtomobil sportida); gravitatsiya kuchlari (chang‘i, parashut sporti); havo oqimining kuchi (yelkanli sportda, avia va deltaplanerizmda) hisobiga amalga oshiriladi. Texnik mashqlarni muvaffaqiyatli bajarishda juda ko‘p texnik jihozlar (ot sportida — otning sifatlari) va ularni egallash darajasi hisobga olinadi. Ushbu sport mashqlari, sportchilarda o‘ziga xos psixofiziologik funksiyalarning, ya’ni diqqatni, reaksiyaning tezligini, harakatlarni nozik muvofiqlashtirishni va hokazolarni, qat’iy talab qiladi. Shu bilan birga, sportning texnik turlaridagi mashqlar, qoidaga binoan, energetik va mushak tizimlariga, vegetativ ta’minot tizimiga hamda jismoniy sifatlar bo‘lmish kuch, quvvat va chidamlilikka chegaraviy talablarni qo‘ymaydi. 17 Mashqlarning umumiy kinematic
Siklik va asiklik harakatlar
Siklik mashqlarning tasnifi. Siklik mashqlarda, bitta siklda mavjud bo‘lgan harakatlarning barcha fazalari boshqalarida ham xuddi shunday ketma-ketlikda bo‘ladi. Organizmning (ish bajarayotgan mushaklarning) energetik ehtiyojlari: anaerob va aerob yo‘l bilan qoniqtiriladi. Energiya ishlab chiqarilishining, ushbu ikkita yo‘lining nisbati har xil siklik mashqlar paytida bir xil emas. Har qanday mashqni bajarishda, uchala energetik tizimning barchasi ishlaydi: anaerob fosfagen (alaktatli), laktatsid (glikolitik) va aerob (kislorodli, kislorodsiz). Ularning ta’sir ko‘rsatish «sohasi» bir-biri bilan kesishadi Shuning uchun, har bir energetik tizimning «sof» ulushini ajratish qiyin, ayniqsa, uncha katta bo‘lmagan chegaraviy davomiylikda ish bajarilgan paytda. Shundan kelib chiqqan holda, ko‘pincha tizimlar, energetik quvvati (ta’sir ko‘rsatish sohasi) bo‘yicha juftliklarga birlashtiriladi, ya’ni fosfagen laktatsid bilan, laktatsidlini kislorodli bilan. Bunda, birinchi bo‘lib, energetik ulushi katta bo‘lgani ko‘rsatiladi.

Barcha siklik mashqlarni, nisbiy yuklamani anaerob va aerob energetik tizimlarga berilishiga mos ravishda, anaerob va aerobga bo‘lish mumkin . Birinchilari — anaerob komponentning ustunligi bilan, ikkinchilari esa — aerob komponentning ustunligi bilan ajraladi. Anaerob mashqlarni bajarish paytida yetakchi sifat bo‘lib, quvvat (tezlik-kuch imkoniyatlari), aerob mashqlarni bajarishda esa — chidamlilik xizmat qiladi. 22 Energiya ishlab chiqarish turli tizimlarining nisbatini, turli mashqlarni bajarishni ta’minlaydigan har xil fiziologik tizimlarning xarakteri va faoliyatidagi o‘zgarishlar darajasini belgilaydi. Anaerob mashqlar. Anaerob mashqlarning uchta guruhi ajratiladi: 1) maksimal anaerob quvvatli (anaerob quvvatli); 2) maksimalga yaqin anaerob quvvatga ega bo‘lgan, (aralash anaerob quvvatga ega bo‘lgan); 3) submaksimal anaerob quvvatga ega bo‘lgan (anaerobaerob quvvatga ega bo‘lgan). Anaerob mashqlarning energetik va ergometrik tavsiflari Maksimal anaerob quvvatga ega bo‘lgan mashqlar (anaerob)

Asiklik mashqlarda bajarish davrida harakat faolligining xarakteri keskin o‘zgaradi. Bunday tipdagi mashqlarga quyidagilar: sport o‘yinlarining barchasi, sport yakkakurashlari, uloqtirish, sakrashlar, gimnastik va akrobatik mashqlar, suv hamda tog‘ chang‘ilari bilan bajariladigan mashqlar; konkida figurali uchish mashqlari. Asiklik mashqlar uchun, ularni bajarish davrida quvvatning keskin o‘zgarishlari ham xarakterlidir. Asiklik mashqlarni tasniflash vaqtida, asosiy ish davrlarning quvvatini (quvvatning cho‘qqisi) yoki mashq bajarishning to‘liq vaqtidagi «o‘rtacha» quvvatini baholash zarurligi tushunarsiz bo‘lib qolmoqda. Asiklik mashqlarning fiziologik tavsiflari, bunday ko‘rsatkichlarning har biridan foydalanish paytida, turlicha bo‘ladi. Bajarilayotgan mashqning mexanik yoki fizik quvvati fizik kattaliklar bilan vatt larda, kgm/min larda o‘lchanadi. U, jismoniy yuklamani belgilaydi. Ko‘p hollarda, sport mashqlarining jismoniy yuklamalarini yetarlicha aniq o‘lchash qiyin
Siklik mashqlarda quvvat (jismoniy yuklama) va harakatlanishning tezlik (harakatni bajarish texnikasi o‘zgarmas bo‘lganda) chiziqli tobelik bilan bog‘liq, ya’ni tezlik qancha katta bo‘lsa, fiziologik yuklama shunchalik katta bo‘ladi. Ma’lum bir jismoniy yuklamaga nisbatan organizmning fiziologik (va psixofiziologik) reaksiyalari yuklamaning fiziologik quvvatini yoki ish bajarayotgan odamning organizmiga berilayotgan fiziologik yuklamani belgilaydi. «Fiziologik yuklama» yoki «fiziologik quvvat» tushunchalari — «ishning og‘irligi» atamasiga yaqin turadi. Bir xil 19 xarakterdagi mashqni bajarish paytida, har bir odamda, tashqi muhitning bir xil sharoitlarida, yuklamaning fiziologik quvvati jismoniy yuklamaga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq. Masalan, yugurish teziligi qanchalik yuqori bo‘lsa, fiziologik yuklama shunchalik katta bo‘ladi. Lekin, bir xil jismoniy yuklama, har xil yoshga va jinsga mansub odamlarda, funksional tayyorgarlik (mashq qilganlik) darajasi turlicha odamlarda hamda bir odamning o‘zida turli sharoitlarda (masalan, yuqori yoki past harorat yoki havo bosimida) har xil fiziologik reaksiyalarni yuzaga keltiradi. Bundan tashqari, bir odamning o‘zida, turli mushak guruhlari (qo‘llar yoki oyoqlar) tomonidan yoki gavdaning turli (yotgan yoki turgan) holatlarida, bir xil quvvatga ega jismoniy yuklama bajarilayotgan paytida ham turlicha fiziologik reaksiyalar kuzatiladi. Masalan, jismoniy quvvati bo‘yicha bir xil ish bajarayotgan (kislorod yutish tezligi bir xil bo‘lgan) kanoeda eshkak eshuvchilarda, suzuvchi yoki yuguruvchilardagi fiziologik yuklamalar (reaksiyalar)dan kuchli farq qiladi
Asiklik mashqlarda bajarish davrida harakat faolligining xarakteri keskin o‘zgaradi. Bunday tipdagi mashqlarga quyidagilar: sport o‘yinlarining barchasi, sport yakkakurashlari, uloqtirish, sakrashlar, gimnastik va akrobatik mashqlar, suv hamda tog‘ chang‘ilari bilan bajariladigan mashqlar; konkida figurali uchish mashqlari. Asiklik mashqlar uchun, ularni bajarish davrida quvvatning keskin o‘zgarishlari ham xarakterlidir. Bu, nafaqat musobaqalashuv, balki trenirovka mashqlari uchun ham (masalan, masofa qismlarini har xil tezlik bilan qayta yugurib o‘tish) xos. Mashqlarning muhim tasnifiy tavsifini (texnik mashqlardan tashqari) ularning quvvati tashkil qiladi. Siklik mashqlarda quvvatning nisbatan doimiy bo‘lishini hisobga olgan holda, ularni, mashq bajarilishining har qanday qismi davomida, yuklamaning o‘rtacha quvvati bo‘yicha tasniflash mumkin.


Foydalanilgan adabiyotlar:
https://uz.wikipedia.org/
https://fayllar.org/
https://jdpu.uz/wp
https://uniwork.buxdu.uz/