Jismoniy shaxslar

mol-mulk solig„ining dinamikasi
5

(mlrd so„mda) 
 Кo„rsatkichlar 
2015-yil 
2016-yil 
2017-yil 
2018-yil 
Summa 
% 
Summa 
% 
Summa 
% 
Summa 
% 
Davlat byudjetining 
jami soliqli 
daromadlari 
(maqsadli jam-
g„armalarsiz) 
36184,9 
100 
40505,8 100 44469,6 100 62229,5 
100 
Mol-mulk solig„i 
1716,7 
4,7 
1874 
4,6 
1988,8 
4,5 
2158,9 
3,5 
Byudjet daromadlarida mol-mulk solig‗ining salmog‗ini tahlil qil-
ganimizda ushbu soliqning har yili absolyut summada o‗sib borayot-
ganligini kuzatish mumkin. Bu holatga mol-mulklar inventarizatsiya 
baholarining indeksatsiya qilinayotgani va qo‗shimcha soliqqa torti-
ladigan mol-mulk obyektlarining hisobga olinayotganligi sabab bo‗l-
moqda. 
2.3. Jismoniy shaxslar tomonidan to„lanadigan
to„g„ri va egri soliqlarning tarkibi va ularning byudjet 
daromadlaridagi ahamiyati 
 
Iqtisodiy mohiyatiga qarab soliqlar to‗g‗ri (bevosita) va egri 
(bilvosita) soliqlarga bo‗linadi. Bevosita soliqlarni to‗g‗ridan-to‗g‗ri 
soliq to‗lovchilarning o‗zi to‗laydi, ya‘ni soliqni huquqiy to‗lovchisi 
ham, haqiqiy to‗lovchisi ham bitta shaxs bo‗ladi. To‗g‗ri soliq yukini 
boshqalar zimmasiga yuklatish holati bu yerda bo‗lmaydi. Bu soliqlar 
tarkibiga barcha daromaddan to‗lanadigan soliqlar va mol-mulk 
(resurs) soliqlari kiradi. 
Bevosita soliqlardan to‗g‗ridan-to‗g‗ri daromaddan soliq to‗lan-
ganligi uchun soliqlar stavkasining kamaytirilishi korxonalar daroma-
dining ko‗p qismini ularga qoldirib, investitsiya faoliyatini kengaytirish 
imkonini yaratib, bozor iqtisodiyotini rivojlantiradi. Bu soliqlarning 
stavkalari oshirilsa, korxonalarning moliyaviy imkoniyatlari kamaya 
boradi va oxir-oqibatda mamlakat iqtisodiy rivojlanishiga salbiy ta‘sir 
5
Byudjet parametrlari to‗g‗risidagi Prezident qarorlari asosida tayyorlandi. 

---

37 
ko‗rsatadi. Demak, bu guruh tarkibiga kiruvchi soliqlarning stavkalari 
to‗g‗ridan-to‗g‗ri iqtisodiy rivojlanish bilan bevosita bog‗liqdir. 
Bilvosita soliqlarni huquqiy to‗lovchilari mahsulot (ish, xizmatni) 
yuklab yuboruvchilar hisoblanadi. Lekin, soliq og‗irligini haqiqatdan 
ham byudjetga to‗lovchilari tovar (ish, xizmat)ni iste‘mol qiluv-
chilardir, ya‘ni bilvosita soliqlarning barchasi bevosita iste‘molchilar 
zimmasiga tushadi. Bu soliqlar tovar (ish, xizmat) qiymati ustiga 
qo‗shimcha ravishda qo‗yiladi. 
Bilvosita soliqlarning ijobiy tomoni shundaki, ular respublikada 
ishlab chiqarilgan tovarlarni respublikadan tashqariga chiqib ketishini 
chegaralaydi, mamlakat ichida tovarlarning serob bo‗lishiga yordam 
beradi hamda inflyatsiya darajasini (muomaladagi ortiqcha pul 
massasini) birmuncha jilovlab turadi. Bilvosita soliqlar stavkasining 
asosli ravishda oshirilishi korxonalar faoliyatining moliyaviy yakuniga 
to‗g‗ridan-to‗g‗ri ta‘sir etmaydi, ya‘ni investitsion faoliyatini qis-
qartirmaydi. Ammo soliq stavkasi ilmiy asoslanmasdan oshirib yubo-
rilsa bunday holatda korxonalar o‗z tovarlarini sotish qiyinchiligiga 
duch kelishlari mumkin. 
Jahon soliq amaliyotida Davlat byudjeti daromadlari tarkibida 
bevosita va bilvosita soliqlarning nisbatiga qarab u yoki bu mamlakat 
iqtisodiyotining rivojlanganlik darajasiga baho berish mumkin. 
Masalan, AQShda byudjet daromadlari tarkibida bevosita soliqlar 
salmog‗ining 90 foizga yaqin bo‗lishi bu mamlakat iqtisodiyotining 
yuqori darajada rivojlanganligidan darak beradi. 
Quyidagi 2.5-jadvalda O‗zbekiston Respublikasi byudjet amali-
yotida bevosita soliqlarning tarkibi va undagi o‗zgarishlar ko‗rib 
chiqilgan. 
Keltirilgan ma‘lumotlarning tahlili shuni ko‗rsatadiki, 2012-2017 
yillar mobaynida bevosita soliqlarning mamlakat davlat byudjeti daro-
madlarining umumiy hajmidagi salmog‗i o‗zgaruvchan tendensiyasiga 
ega. Bu esa, xalqaro byudjet amaliyotida shakllangan tendensiyalar 
nuqtayi nazaridan ijobiy holat hisoblanadi. Chunki, mazkur 
tendensiyalarga muvofiq, bozor iqtisodiyoti sharoitida bevosita 
soliqlarning davlat byudjeti daromadlarining umumiy hajmidagi 
salmog‗i barqaror tarzda saqlab turilishi yoki o‗sish tendensiyasiga ega 
bo‗lishi lozim.
 

---

38 
2.5-jadval