Jismoniy sifatlar (harakat) ni rivojlantirish

2. Tezkorlik sifati, egiluvchanlik va bo’g’inlar harakatchanligi Tezkorlik deganda, individ harakatlarining tezlik xarakteristikasini, asosan harakat rsaksiyasining vaqtini bevosita belgilovchi funksioal xususiyatlar kompleksi tushuniladi. Tezlikni namoyon bo`lishi ning uchta asosiy shakli bor:
1. Yakka harakat tezligi(kichik tashqi qarshilikni yengish bilan)
2. Harakatlar chastotasi.
3. Harakatlar reaksiyasini tezligi (yashirin patent davri)
Tezkorlikning eng sodda shakllarining namoyon bo`lishi bir - biriga aloqador emas. Ayniqsa bu reaksiya vaqtiga bog`liq bo`lib, ko`p xollarda harakat tezligi ko`rsatkichlari bilan korelyatsiya qilinmaydi. Tezlik ning namoyon qilinishini qayd etilgan uchta shaklining umumlashmasidan - qo`shilmas dan achiklash mumkin.
Masalan, 100 m ga yugurish natijasi startdan chiqish reaksiyasi vak tiga, alohida harakatlarning bajarilishi, tezligi (depsinish, sonni tez tiklab olish kalamlar sur`ati) va boshqalarga bog`liq. Amalda yaxlit hara katlar (yugurish, so`zish)ning tezligi tula harakat aktining tezli giga bog`liq. Birok murakkab koordinatsiyey harakatlardagi tezlik faqat tezkor lik darajasiga emas, balki boshqa sabablarga, masalai, yugurishda kadam o`zuililigiga, u o`z navbatida, oyoqning uzunliligiga va depsinish kuchiga ham bog`liqdir. Shuning uchun yaxlit harakat tezligi inlisidpipg tezkorligini qismian ifodalaydi xolos. Aslida tezkorlik ning eng sodda shakllarining namoyon bo`layotganligini taxlil qila olamiz xolos.
Ko`pincha maksimal tezlik bilan bajarilayotgan harakatlarda ikki xil faza farqlanmoqda:
a) tezlikni oshirib borish(tezlanish, olish) fazasi;
b) tezlikning nisbatan stabillashuvi fazasi(startdagi tezlanish)
Tezlikni oshirib borish qobiliyati bilan masofani katta tezlikda utish qobiliyati - tezkorlik namoyon qilishda biri ikkinchisiga bog`liq emas. Juda yuqori darajada startdan chiqish tezligiga ega bo`lib masofa da tez yuguraolmasligi yoki uning aksicha ham bo`lishi mumkin. Signallarga reaksiya yaxshi bo`lgani xolda, xarakat chastotasi oz bo`lishi ham
ko`zatiladi.
Psixolofizikaviy mexanizmlar tezlik reaksiyasining xarakteri ni turlicha namoyon bo`lishiga sababchi bo`ladi. Tezlik namoyon bo`lishining bun day xarakterini qisqa masofaga yugurishda aniq ko`rishimiz mumkin, startni (vaqt xarakteristikasiga ko`ra) tez olish mumkin, lekin tezlikni ma sofada uzoq ushlab tura olmasligini ko`ramiz. Yugurish tezligi harakatni ko`rsatilgan xarakteristikasi bilan nisbiy bog`liq xolos. Tezlik ning namoyon bo`lishida yuguruvchi kadamining uzunligi, uning oyogi uzunligiga, o`z navbatida, yuguruvchi oyoq muskullarining yerga tiranish kuchiga bog`liqdir. Shuning uchun harakat reaksiyasining vaqt davomida namoyon bo`lishiga qarab o`quvchining sprintda o`zini qanday namoyon qilishini bashorat qilishi miz goyatda mushkul.
Tezkorlik sifatini bir mashqdan ikkinchi mashqka "k u ch i r i sh " qoidada ko`zatilmagan. Uning kuchishi mashqlarni bir-biriga koordina siya nuktai nazaridan yaqin uxshashaligi bo`lsagina namoyon bo`lgan, kolaversa individning mashqlanganligi (shug`ullanganligi) qancha yuqori bo`lsa, bu kuchish shunchalik past darajada bo`ladi (N.GOzolin, 1949; V.M.Zatsiors kiy, 1961). Shunga ko`ra, tezkorlik sifati haqida gapirganda, bu sifatni, madaniyatlash haqida gapirmay, inson harakatidagi aniq tezkor lik xususiyat larini rivojlantirish haqida gapirish lozim.
Yakka harakat tezkorligini harakat aktini biomexanik bo`laklarga(qismilarga) ajratib chegaralangan xolda tavsiflashimiz mumkin (m., depsinish tezligini aniqlash kerak bo`lib qolsa, yugurishda sonni tez kutarib chiqa olish orqali aniqlanadi). Ayrim sport mashqlari turlarida(masalan: uloktirishlarda) harakat tezligi muskullar kuchining namoyon bo`lishi bilan umumiylashib (qo`shilib) ketadi va bu bilan tezkorlikni kompleksli xususiyatini - keskin harakat (rezkost)ni vujudga keltiradi. Shuning uchun tezkorlik - kuch talab qiladigan sport turlarida harakat tezligini rivojlantirish, ayniqsa, tashqi qarshilign yuqori bo`lgan mashqlar muskul kuchini rivojlanti ruvchi vosita sifatida rol uynaydi.
Sof, tez bajariladigan mashqlar evaziga tezkorlikni rivojlan tirish juda qiyin bo`lib, kuch talab qiladigan mashqlar orqaligina mus kul ko`zgalishi tezligining oshishi amaliyotda isbotlangan. Kuch imkoniyatlarini oshirish vazifasi esa juda sodda xal qilinadi. Kuchni rivojlantirish tez harakatlar sharoitida utishi lozim. Buning uchun dinamik zuriqish uslubidan foydalanadilar: maksimal kuch bnlan zuriqish harakatni tula amplitudada, eng yuqori tezlikda,shug`ullanuvchi uchun me`yoridan oz vazminlikda yo`q bilan yuzaga keltiriladi. siklik harakatlar harakat chastotasini ifodalaydi.
Kullarni maksimal harakati chastotasi oyoqlarnikidan yuqori; yoki oyoq kul buginlarining harakati chastotasi tananing boshqa a`zolari va boshqa bo`laklaridan yuqori darajada bo`lishi mumkin.
Harakat chastotasini ulchash qoida sifatida vaqtning qisqa inter vali orqali olib boriladi. Sprint yuguruvchining 100 metrga yugurish dagi harakat chastotasi bir sekundda bajaradigan kadamlari sonini sanash orqali aniqlanadi.
Harakat chastotasi va shu bilan birga, siklli harakatlar tezligini rivojlantirish maksimal tezlikda bajariladigan mashqlarni bajarish orqali amalga oshiriladi. V.P.Filinning(1970) isbot lashicha, sport trenirovkasining boshlarida tor yunalishdagi mashqlar bilan tezlikni rivojlantirish salbiy okibatlarga olib kelar ekan. Bu metod bilan natija sprintda 1-1,5 sekundgina yaxshilanadi xolos. Boshlanishdan umum jismoniy tayyorgarlikni oshirib tor yunalishdagi tezlik sifatlarini rivojlantirish ijobiy natija beradi. Yuqoridagi qoidaga rioya qilish bilan cheklanib kolinsa, tor yunlishdagi tezlik uchun berilgan mashqlar tezlik tusigining paydo bo`lishiga olib keladi (skorostnoy barer). Ana shu tezlikka organizmda refleks vujudga keladi, bu esa tezlikning stabillashuvi demakdir.
Harakat chastotasi va harakat tezligini rivojlantirish uchun tak rorlash. takroriy - oshirib borish va o`zgaruvchan mashq qilish metodlari dan foydalaniladi. Bunday metodlarni qullashda yugurish masofasi tun day tanlanadiki, uning oxirida va yuguruvchiiing takroriy urinishla rida ham tezkorlik pasaymasligi kerak..
Maksimal intensivlikda bajariladigan ish anaerob sharoitda utadi, shuning uchun dam olish intervali urinishlar orasida kislorodga muxtojlikni kondira oladigan darajada belgilanishi (urnatilishi) lozim. Ularning oraligini yengil yugurish, osoyishta yurish va boshqalar bilan tuldirish lozim. Emotsionallik va ko`zgalishning yuqori darajasi tezkorlik imkoniyatlarini namoyon bo`lishi uchun sharoit yaratadi. Bunda uyin va musobaqa metodlari(bu metodlardan jismoniy madaniyat metodlari mavzusida tanishamiz) maqsadga muvofiqdir.
Agarda tezkorlik ishi charchash ko`zga tashlana boshlaganda bajaril sa, maksimal tezkorlik emas, tezkorlik chidamliligi rivoj lanadi. Shug`ullanuvchiniig yoshi va ularning indivndual xususiyatlari tezlikni rivojlantirish imkoniyatlarini chegaralaydi. Kizlarda qulay yosh 11-12, ugil bolalarda esa12-13 yosh xisoblanadi. Mashqlarni standart ravishda takrorlayverish yoshlikdanok "tezlikning tusigini" vujudga kel tiradi. Kichik maktab yoshidagilarda harakatli uyinlar, o`rta va katta maktab yoshida sport uyinlari, tezkorlik bilan bajaradigan standart yugurishlardan foydalirokdir.
Harakat reaksiyasining tezligi deganda, individning qandaydir tan langan signalga, bo`yrukka, ovozga javoban tezkorligini tushuniladi. Harakat reaksiyasi ikki turga ajratiladi: S o d d a(oddiy) reaksiya - bu kutilgan signalga oldindan belgilangan harakatlar orqali bsrilgai javob sanaladi. Murakkab reaksiya - tanlay olish reaksiyasidir. Oldindan belgilangan harakatni bajarish uchun bir necha signal ichidan shartlangani tanlab olinadi yoki bir signalga oldindan belgilangan bir necha hara katdan shartlanganinigina bajarish tushuniladi.
Harakatlanayotgan ob`ektga nisbatan reaksiya ko`pincha uyinlarda, aso san sport uyinlarnda, sport yakka ko`rashida (masalan, uyinchining rakibn tomonidan yoki sherigi tomonidan o`zatilgan tupni kabul qilib olish uchun chiqishn) sport yakka ko`rashida uchraydi. Murakkab harakat reaksiyasi davom etish vaqti soddasidan-oddiy reaksiyadan birmuncha uzunrok bo`ladi. Sodda reaksiya "kuchi sh"(utish) xususiyatiga ega: agarda individ (shaxs) biron-bir holatda signalga tez reaksiya qilsa, boshqalariga ham xuddi shunga uxshagan sharoitda tez reaksiya qilishi mumkin. Qiyin reak siyalar xususiyligi bilan ajralib turadi. Agarda odam navbati bilan ikki signalga yaxshi reaksiya qilsa, uchta va undan ortik signallarga ham shunday tez reaksiya qiladi, deyishimiz noto`g`ri bo`ladi.
Harakat tezligi reaksiyasini sekundlar va millisekundlar bilan ulchanadi. Tezlikni rivojlantirish uchun vosita qilib, odatda, maxsus mashqlar tanlanmaydi. Oddiy harakat reaksiyasi tezlik talab qiladigan turli harakatlarni bajarish davomida rivojlanaveradi. Bunda harakat reaksiyasini "kuchish"i (tezlikning kuchishi) ko`zatil maydi, ya`ni tezlik rekatsiyasini rivojlantirish bilan harakat tezligini rivojlantirish qiyin. Harakat reaksiyasini rivojlan tirishda turli-tuman harakatli, sport uyinlarini vosita sifatida kimmati yuqori, ammo basketbol ularning ichida yetakchi vositadir.
Asosiy metod-paydo bo`lgan, bo`ladigan signallarga imkoni bori cha tez reaksiya qila olish. Analitik yendoshish metodi, ya`ni yengillashtirilgan sharoitda va tezlikda harakatlarni alohida ajratib olib tezlikni rivojlantirish ham yaxshi natijalar beradi. Sensamotor metodidan ham foydalaniladi (S.P.Gellershteyn 1958). Unda interval vaqtini farqlay olish qobiliyatini oshirish uchun signallarga reaksiya qilish tezligini oshirish mashq qilinadi. Maktabdagi jismoniy madaniyat darslarida reaksiya qilish vaqti ni oldindan shartlashilgan turli-tuman signallarga reaksiya qilishni talab qiluvchi (masalan, tuxtalishlar bilan bajariladigan erkin yugurishlar yoki o`qituvchi signali, bo`yrugi bilan yugurish yunalishini o`zgartirish) mashqlarni yordamida rivojlantiriladi. Sport uyinlari reaksiya qila olish va uni madaniyatlaydigan eng yaxshi vositadir.