Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati

Jismoniy mashq texnikasi xar qanday xarakat akti xarakat faoliyati tarkibidan ikki narsani:
a) bajarilayotgan xarakat, uni bajarishdan kelib chiqadigan maqsad;
b) xarakat vazifasini xal qilishning usulini farqlash kerak bo‘ladi.
Ko‘pincha bir xil xarakat turli usuliyatlarda bajariladi, masalan, balandlikka sakrashda plankaga to‘ridan, chap,
o‘ng tomonlardan yugurib kelib va plankaga yaqin yoki undan uzoqdagi oyoq bilan depsinish mumkin. Aslida esa shu
mashqni yuqorida qayd qilinganidan boshqacharoq, oson, oz energiya sarflab, belgilangan xarakatni (vazifani)
samarali xal etish usuliyati mavjud. Xarakat vazifasini oson samarali xal qilish uchun tanlangan xarakat akti 
(faoliyat)ni – jismoniy mashq texni-kasi deb atash qabul qilingan.
Texnika – grekcha so‘z bo‘lib «bajara olish sanoati» degan maononi bildiradi. Jismoniy mashq texnikasi doim
o‘zgarib turadi va takomillashadi. Takomillashgan xarakat texnikasi yuqori natija ko‘rsatish garovi bo‘lib unga
sportchilarning tinimsiz ter to‘kishi orqali erishiladi. Sportchining jismo-niy tayyorgarligini ortishi yoki uning gavdasi
tuzilishi (anatomiyasi), boshqacha aytganda jismoniy rivojlanganlikni ko‘rsatuvchi ko‘rsatkichlarning turli-tumanligi
(son suyagini kaltali yoki uzunligi, yelka suyagi o‘lchamining turli xilligi va x.k.) sport turi – jismoniy mashqlar
bajarish texnikasini asosini uning zvenolari yoki detallarini o‘zgarishiga, alma-shishiga sabab bo‘lishi mumkin.
Texnika uning asosi, zvenolari va detallari deb qismlarga bo‘lingan.
Texnikaning asosi deganda xarakat orqali qo‘yilgan vazifasini bajarish uchun kerak bo‘ladigan xarakat faoliyati
tizimining o‘zak qismi tushuniladi. Qo‘llangan usullar tananing qismlarini o‘zaro kelishgan xolda, xarakat aktining
ketma-ketligi tizimini buzmay, jismoniy sifatlari (kuch, tezkorlik, chaqqonlik, muskullar egaluvchanligi va bo‘inlar
xarakatchanligi) ning keraklicha namoyon qilinishini taqazo etadi. Usul samarali bo‘lsa, amaliyotda unumli qo‘llanishi
mumkin va uzoq vaqt o‘zining xayotiy – amaliyligini saqlab qoladi. Masalan, balandlikka sakrashning «Fosberi-flop»
usuli samarali bo‘lsa xam, xozirgacha ko‘pchilik sportchilar «perekidnoy» usulidan foydalanadilar. Yangi
o‘rganuvchilar uchun esa xozirgi kungacha «qadamlab sakrab o‘tish» usulidan foydalanilish sakrash texnikasini
o‘zlashtirishda kerakli samara beradi.
Texnikani zvenosi deyilganda, bajarilayoetgan xarakat-ning asosiy mexanizmi – sakrashlarda depsinish,
uloqtirish-larda final kuch sarflashni bajarish uchun yordam beradigan xarakat faoliyati tarkibidagi bo‘laklar
tushuniladi. Pedagogik jarayonda mashqning asosiy zvenosi mexanizmini o‘zlashtirish o‘qitishning negizi deb
qaraladi. Texnikaning o‘zlashtirilishi mashq texnikasining asosini o‘rganish demakdir.
Texnikaning detali bu, xarakat tarkibiga kirgan, lekin uning asosiga, zvenolariga ziyon yetkazmaydigan
qo‘shimcha xarakatlar yoki shu xarakat mexanizmi tarkibidagi eng mayda bo‘laklardir. Uni xarakat tarkibila bajarsa
xam bajarmasa xam bo‘ladi. Masalan, uzunlikka sakrashda kimdir tanaga tezlik berishni keskin tezlanish bilan, kimdir
tezlanishni asta-sekinlik bilan boshlaydi; qisqa masofaga yuguruvchi – xam to‘siqlar osha, xam to‘siqlar siz yugurish

---

yo‘lkasida tez xarkatlana oladi. Start uchun start kolodkasini o‘rnatish esa ikkala masofada turlicha, ular qaysidir detali

bilan biri-biridan farq qiladi, lekin bu detal mashq texnikasini asos yoki zvenosiga ziyon yetkazmaydi.
Ratsional sport texnikasi. Ratsional sport texnikasining asosiy qoidasi shundan iboratki faoliyatni bajarishda
aktiv va passiv xarakatlantiruvchi kuchlardan to‘laqonli va maqsadga muvofiq ravishda foydalanib, shu vaqtning
o‘zida uni tormozlovchi (susaytiruvchi, samaradorlikni pasaytiruvchi) kuchlarni kamaytirish tushuniladi. Npyutonning
uchta qonuni mexanik xarakatlarga baishlangan. Lekin inson xarakatlari xaqida gap ketganda jismoniy mashqlarning
ratsional texni-kasi xaqida xulosaga kelish uchun mexanikaning bu qoidalariga tayanib bo‘lmaydi. Nimaga? Masalan,
fizika qonuniga ko‘ra, imkoni boricha balandga sakrash uchun nazariy jixatdan, sakrashni oyoqga rosa chuqur o‘tirish
bilan bajarish lozim. Ammo tajriba ko‘rsatmoqdaki, insonning sakrash imkoniyati chegarasi aytarli yuqori, agar u iloji
boricha katta bo‘lmagan yarim o‘tirish bilan depsinish (depsinish oyoining tizza bo‘inidan qisqagina bukish) sakrash
samaradorligiga xam ijobiy, xam salbiy foyda berishi mumkin.
Xulosa qilsak ratsional texnikani egallashda faqat mexanika qonunlariga tayanish bilan cheklanmay, xarakatni
materiyaning eng yuqori shakllariga, ulardan biri bo‘lmish biologik qonuniyatlariga xam tayanishga to‘ri keladi.
Jismoniy mashqlar bilan shuullanish davomida xarakat koordinatsiyasi degan tushunchaga duch kelamiz. Bu
sifatning shakllanish meoyorining buzilishi xarakatlar tavsifini bilmaslik oqibatidandir.