Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati

13.2. O‘rta maxsus xunar kasb litseylari umumtaolim maktablarining o‘quvchi yoshlarini xarakatga o‘rgatish 
va mashulotlarda jismoniy sifatlarning rivojlantirish, taolim jarayonlarining prinsiplari 
 
Maktab yoshi xarakatga o‘rgatish uchun eng qulay yoshdir. Xuddi mana shu yillarda bolalar yuqori 
egiluvchanlikga, kuchli va tez nerv qo‘zolishiga ega bo‘ladilar va shunga ko‘ra xarakat-larning shartli reflekslarini 
yengil xosil bo‘lishi bilan ajralib turadilar. 14-15 yoshda xarakat analizatorlarining rivojlanganligi meoyoriga yetadi. 
Maktabni tugallash davriga kelib o‘quvchilar xilma-xil darajadagi xarakat malakalariga ega bo‘ladigan. Bu o‘z 
navbatida jismoniy mashqlarni, mexnat fao-liyatida va ijtimoiy xayotda turmushda, o‘zlarining soligini 
mustaxkamlashga, jismoniy tayyorgarlikni oshirishga qo‘llay oladilar. 
Xarakat o‘rgatish shuullanuvchini jismoniy rivojlangan-ligi va jismoniy tayyorgarligi xamda jismoniy 
sifatlarini darajasiga qarab amalga oshiriladi. 
Katta, o‘rta, kichik yoshdagi o‘quvchilarni xarakatga o‘rga-tishda umumiy metodik prinsiplarni qo‘llashga 
aloxida eotibor beriladi. 
Onglilik va faollilik prinsipiga muvofiq yildan yilga bolalar o‘rgatilgan xarakat faoliyati xaqida bilimlarga ega 
bo‘la borishlari, bajarilgan xarakat nimaga faqat aynan shunday bajarilishi kerakligi, boshqacha bajarilsa qanday 
xatolar sodir bo‘lishi mumkinligi xaqida fikr yurita oladigan bo‘lishlari lozim. Bu bilan ularning fikrlash doirasi Ken-
gayadi. Kichik yoshdagi jismlarni ko‘rish orqali fikrlaydi-ganlarda xayotiy misollar bilan, jismoniy mashqning 
axamiyati uni kundalik turmushda qo‘llanilishi shuullanuvchini soligi uchun axamiyati va boshqalar xaqida xayotiy 
misollar keltirilsa bas. 
V-IX sinf o‘quvchilariga nisbatan qiyin xarakat malaka-lari beriladi. Bu jarayon o‘rganilgan materiallarni ko‘p 
marotaba qaytarish orqaligina amalga oshirilishi, shundagina yuqori natijalar uchun ko‘p ter va oir mashaqqatlar 
tortish kerakligi ularning ongiga singdiriladi. Bu yoshdagilar psixi-kasiga eotibor berish muxim axamiyatga ega. Ular 
o‘rganilayotgan xarakat faoliyatini tezdagina egallab olishga urinadilar. Bu bilan ular xatolarga yo‘l qo‘yadilar. 
Shuning uchun xarakat texnikasi ustida ishlash oir ekanligini aloxida tushuntirish muxim axamiyatga ega. Ularni 
xarakatlarni o‘zlashtirishda bir-biridan xatolar topishga majbur qilish, xatolarni ko‘ra bilish, taxlilga o‘rgatish va 
bo‘lajak xatolarni oldini olishga zamin yaratadi. Qolaversa o‘qitilgan mavzularni qaytarishda ularni guruxchalarga 
raxbarlik qilishga o‘rgatishni xayotiy axamiyati katta. Mustaqil fikrlashga eotibor berish muxim axamiyatga ega. 
Yuqori sinf o‘quvchilariga yangi adabiyotlar, sport takti-kasi xaqida tushunchalar, mustaqil shuullanishlari 
uchun masla-xatlar berish maqsadga muvofiq bo‘ladi. 
Bajarib ko‘rsatish prinsipi o‘quvchilarda o‘sha xarakatlar xaqida aniq tushunchalar xosil qilishda muxim rolp 
o‘ynaydi. Kichik va o‘rta yoshdagilarda taqlid qilish refleksi jda rivojlangan bo‘ladi. ular ko‘rsatilgan xarakatlarni 
aynan o‘zini, nusxasini, tezda va butunligiga qaytara oladilar. Shuning uchun bu prinsipiga rioya qilish o‘qituvchidan 
aloxida eotiborni xamda o‘quvchilar bajarayotgan mashqni axamiyatini mukammal tushuntirish lozimligi talabini 
qo‘yadi. 

---

Yuqori sinf o‘quvchilari turli xil tayyorgarliklarni o‘tadilar, xarakatlarni o‘zlari mustaqil kuzatib baxolay olib 
malakalariga ega bo‘lib qoladilar. Mashqlarni yaxshi bajaradi-ganlarini, yaxshi namoyish qila oladiganlarini 
tarbiyalash maqsadga muvofiq bo‘lib, ulardan o‘qituvchilar mashulotlar paytida yordamchi sifatida foydalanishlari 
mumkin.