Jizzax davlat pedagogika universiteti

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI“BOSHLANG’ICH TA’LIM” FAKULTETI
“ONA TILI MARFOLOGIYA” FANIDAN

KURS ISHI
Mavzu: “O’ZBEK TILI SO‘Z YASALISHI SISTEMASI, KATEGORIYALARI”

Bajardi:2-kurs S0512-21-guruh Isoqova Jumagul
Ilmiy rahbari: Kubayev Kabil Umarivich
Topshirgan sanasi:
Himoya qilgan sanasi:
Baho:

Reja;
1. O’ZBEK TILIDA SO‘Z YASALISHI USULLARI

2. SO‘Z YASALISH STRUKTURASI
3. TAHLIL NAMUNASI
4. OT YASALISHI

O’ZBEK TILIDA SO‘Z YASALISHI USULLARI
O‘zbek tilida so‘z yasaslming vositalari har xil bolib, uning turlari shunday korinishlarga ega: 1)fonetik usul;2)semantik usul; 3) affiksatsiya(morfologik)usuli;4) kompozitsiya (sintaktik) usuli.1. Fonetik ustii. Bu usul bilan so'z yasash 2 hodisani ko‘zda tutadi: 1) so‘zning tarkibida fonetik o“zgarish (tovush o’zgarishi) qilish orqali yangi so’z hosil qilish. Masalan, bo 'r-bo ‘z, tog‘-tosh, ко ‘z-ko ‘rmoq, tosh-tish (qattiqlik belgisi asosida); 2) urg‘uning oinini o‘zgartirish bilan yangi so‘z yasash. Masalan, yangi (sifat), yangi (ravish), hozir (ravish) - hozir (tayyor), tugrna (ot), tugma (fei), akademik (unvon) - akademik nashr turi).2. Semantik usul. Leksik - semantik yoi bilan so'z yasash.So’z ma’nosining o'zgarishi, ma’noning ko‘chishi orqali yangi ma’noli so'zning yuzaga kelishidir. Semantik yoki leksik-semantik usul yordamida so‘z yasash tarixiy taraqqiyot jarayonida tildagi ayrim ma’nolar orasidagi
bogianishlaming yo‘qolib ketishi, so‘zning ayrim shakllarida yangi leksik ma’noning yuzaga kelishi kabi hodisalar bilan bogiiq. Bunday hodisa tilning ko‘p yillar davomida rivojlanishi natijasida asta-sekin yuzaga keladi:bo‘z-gazlama, ip gazlama, bo‘z. Masalan: Arqog'ini ko'rib, bo‘zini ol, Onasini ко‘rib, qizini ol. (Maqol); bo‘z II -ko‘kka moyil oq rang. Masalan: Safidan adashgan bo‘z turna bo‘zlar. (A.Suyun); bo ‘z III — ekin ekishga yaroqli, lekin uzoq vaqt ishlanmay, ekilmay yotgan yer. Masalan: Poylab dehqon yo'lini, bo‘rsillaydi bo‘z tuproq. (A.Suyunov); bo’z IV - turmush tajribasiga ega boimagan, xom bola, o‘smir. Masalan: Ko‘pchiligimiz jang kormagan bo‘z yigit edik (B.Imomov). Suluv qizing bor bo‘Isa, bo‘z bolaga yoqarsan. («Sharq yulduzi»); bo‘z V - oisimon choi o‘simligi- ehalov. Masalan: Sarhovuz betini chalov bosgan. (S.Siyoyev); bo‘z VI - qattiq, uvvos yigi. Masalan: Unutmoq ham shunchami, Dunyo
to‘ldi bo‘zimga (M. Yusuf}. Quyidagi so‘z ma'nolari ham xuddi shunday hodisa tufayli yuzaga kelgan: yupqa (qalin emas), (yupqa
qog'oz-sifat) - yupqa -ovqatning nomi (ot); ko'k (rang) - ko'k (osmon) - ко ‘к (rezavor) - ко ‘к (tikishning bir turi); кип (sutkaning
bir qismi) - кип (quyosh, planeta).
Semantik usul bilan yasalgan so‘zlar bir turkum doirasida ко ‘к (osmon) ко lk (rezavor); bo ‘z (gazlama) — bo ‘z (oisimon
choi o'simligi) va ot hamda boshqa - boshqa so‘z turkumlariga tegishli boiishi mumkin: yupqa-sifat, yupqa - ot, ko‘k (rang) ko‘k
(osmon) bo ‘z - ot (gazlama), bo ‘z - sifat (bo‘z bola) kabi.
3. Affiksatsiya usuii. Hozirgi o‘zbek tilida sobz yasalishining keng qoilaniladigan eng unumli, yetakchi turi affiksatsiya usulidir. Asosga qo‘shilib, shu asosning ma’nosi bilan bogiiq boigan, ammo yangi bir leksik ma’nodagi so‘z hosil qilishda ishtirok etadigan affiks so‘z yasovchi affiks (qo‘shimcha) deyiladi. Yangi leksik ma’noli so‘z
2. Semantik usul. Leksik - semantik yoi bilan so'z yasash So’z ma’nosining o'zgarishi, ma’noning ko‘chishi orqali yangi ma’noli so'zning yuzaga kelishidir.
Semantik yoki leksik-semantik usul yordamida so‘z yasash tarixiy taraqqiyot jarayonida tildagi ayrim ma’nolar orasidagi
bogianishlaming yo‘qolib ketishi, so‘zning ayrim shakllarida yangi leksik ma’noning yuzaga kelishi kabi hodisalar bilan
bogiiq. Bunday hodisa tilning ko‘p yillar davomida rivojlanishi natijasida asta-sekin yuzaga keladi: bo‘zi-gazlama, ip gazlama,bo‘z. Masalan: Arqog'ini ko'rib, bo‘zini ol, Onasini ко‘rib, qizini ol. (Maqol); bo‘z II -ko‘kka moyil oq rang. Masalan: Safidan adashgan bo‘z turna bo‘zlar. (A.Suyun); bo ‘z III - ekin ekishga yaroqli, lekin uzoq vaqt ishlanmay, ekilmay yotgan yer. Masalan:Poylab dehqon yo'Uni, bo‘rsillaydi bo‘z tuproq. (A.Suyunov); bo’z
IV - turmush tajribasiga ega boimagan, xom bola o‘smir. Masalan: Ko‘pchiligimiz jang ko’rmagan bo’z yigit edik (B.Imomov). Suluv qizing borbo‘Isa,bo‘zbolaga yoqarsan.(«Sharq yulduzi»); bo‘z V - oisimon choi o‘simligi- ehalov. Masalan: Sarhovuz betini chalov bosgan. (S.Siyoyev); bo‘z VI -qattiq, uvvos yigi. Masalan: Unutmoq ham shunchami, Dunyo to‘ldi bo‘zimga (M. Yusuf}. Quyidagi so‘z ma'nolari ham xuddi shunday hodisa tufayli yuzaga kelgan: yupqa (qalin emas), (yupqaqog'oz-sifat)-yupqa-ovqatning nomi (ot); ko'k (rang)-ko'k (osmon) - ко ‘к (rezavor) - ко ‘к (tikishning bir turi); кип (sutkaning bir qismi) - кип (quyosh, planeta). Semantik usul bilan yasalgan so‘zlar bir turkum doirasida ко ‘к (osmon) ко lk (rezavor); bo ‘z (gazlama) — bo ‘z (oisimon
choi o'simligi) va ot hamda boshqa - boshqa so‘z turkumlariga tegishli bolishi mumkin: yupqa-sifat, yupqa - ot, ko‘k (rang) ko‘k
(osmon) bo ‘z - ot (gazlama), bo ‘z - sifat (bo‘z bola) kabi.
3. Affiksatsiya usuii. Hozirgi o‘zbek tilida sobz yasalishining keng qoilaniladigan eng unumli, yetakchi turi affiksatsiya usulidir. Asosga qo‘shilib, shu asosning ma’nosi bilan bogiiq
boigan, ammo yangi bir leksik ma’nodagi so‘z hosil qilishda ishtirok etadigan affiks so‘z yasovchi affiks (qo‘shimcha)
deyiladi. Yangi leksik ma’noli so‘z hosil qilishning yetakchi vositasi boigan affiksatsiya o‘zbek tilida suffiksatsiya xarakterida boladi, ya’ni yasovchi qo‘shimchalar yasovchi asosning oxiriga qo'shiladi. Masalan, terim-chi, ol-mazor, til­shunos, oq-la, ish-la, bilim-li, intizom-li kabi. Qisman so‘zyasashda boshqa tillardan (asosan tojik tilidan) kirgan old qo\shimchalar (prefikslar) ham qoilanadi. Masalan, ba~quvvat, bar-vaqt, be-baho, no-o ‘rin, be-о‘xshov, be-vafo, ser-hosil kabi.Bimday yasalish asosan sifat turkumida uchraydi.So‘z yasovchi affikslar ko'pincha bir turkumdagi so‘zdan boshqa bir turkumga kiradigan yangi so‘z yasaydi. Masalan, yoz,qish — ot, yozgi, qishki — sifat; ish, arra — or, ishla. arrala- fei; oq,yaxshi-sifat, oqla, yaxshi la - fei; supur, о V-fei, supur-gi, o‘r-oq-ot kabi.
Ba’zan so'z yasovchi affiks bir turkumning o‘ziga xos bolgan so‘z yasashi mumkin. Bu ko‘proq ot turkumiga xos.Masalan, ish-ish-chi, temir-temir-chi, arava-arava-kash (-soz);qum-qum-loq, tosh-tosh-loq, о ‘rik-o ‘rik-zor, til-tii -shunos, adabiyot-adabiyot-shunos, о‘zbek- O‘zbek-iston kabi.So'z yasovchi affikslar nutqda qolanishi darajasiga kо’ra unumli, kam unum va unumsiz affikslarga bolinadi.Ko'plab yangi so‘zlar yasash uchun xizmat qiladigan affiks unumli yasovchi deyiladi. Masalan, ish-chi, xizmat-chi, ov-chi,
a'lo-chi, mosla-ma, qaynat-ma, yasa-ma, ко ‘rgaz-ma, tinch-lik, yaxshi-lik, katta-lik, kul-gi, turt-ki, supur-gi, qish-ki, ish-la, arra­la, oq-la, bosh-la, yaxshi-la, tarash-la kabi.
So‘z yasashda kam qatnashadigan affiks kam unum yasovchi deyiladi. Masalan: о r-oq, taro-q, bosh-oq, mehnat-kash, arava-kash, suz-gich, qir-g ‘ich, yig -im, musobaqa-dosh kabi.Hozir yangi birlik hosil qilmaydigan affiks unumsiz yasovchi deyiladi. Unumsiz affikslar odatda bir necha so‘zdagina mavjud boladi. Masalan: qop-ag‘on, chop-ag'on, sez-gir, kes-kir, ish-chan, uy at-chan, san-a, kes-kin.
Affiksoidlar. Affikslarning tug'ilishida shunday hol ham uchraydi: ba’zi so‘zlar affiks funksiyasini bajarib, ergash
morfemaga yaqinlasha boshlagan boisa ham, hali affiksga aylanib yetmagan boiadi. Bular affiksoid sanaladi. Masalan, bu uyda to'rt xona bor-biz ishxonada uchrashdik. Korinadiki, xona elementi o‘mi bilan so'z boiib ham qoilanadi, affiks boiib ham qoilanadi (keyingi holda o'rin bildiradigan affiksga juda yaqin keladi). U bir oiinda o'zak morfema, boshqa oYinda – ergash morfema vazifasida keladi: molxona. muzxona (chog'ishtiring: muzlik); somonxona (о ‘tinxona, maktabxona (shevalarda: maktab so‘zidagi-та elementining о Tin ma’nosi o'zbek tilida uqilmaydi: bu struktura o'zbek tiliga yot, shuning uchun -xona morfemasi qo'shilgan, kitob so'zi bilan bogiiq), sartaroshxona qiyoslang: (sartaroshlik). Jon elementi ham shunday: jonim otam = otajonim, jon qizlar = qizlarjon, jon bolam= jonim bolam, bolajonim, jonginam ' bolajonginam kabi. O'zbek tilida affiksoidlar (ularso‘z-affiks=so‘z deb ham yuritiladi) kam uchraydi. 4. Kompozitsiya usuli. Kompozitsiya yoii bilan so'z yasash birdan ortiq yasovchi asosni ma’no va mazmun jihatidan biriktirib, yangi leksik birlik - qo'shma so'z hosil qilishdir. Qo'shma so'zning sodda so'zdan larqi shundaki, sodda so'zda mustaqil ma’noli qism bitta. Qo'shma so'zda esa bittadan ortiq bo’ladi.
So'z yasashning bu turi o'zbek tilida eng faol usullaridan hisoblanadi. Masalan, gulbeor, yeryong‘oq, uchburchak kabi.
Qo'shma so'z bir butun leksik ma’no - bir murakkab tushuncha va yaxlit shakllanish - grammatik tushunchaning ham yaxlitligi,
fonetik butunlik bilan xarakterlanadi. Demak, u bir so'zdir. Qo'shma so'zning qismlari orasida grammatik aloqa boimaydi.
Ammo semantik aloqa bor. IJ har qanday so'z birikmasida, gapda bir sintaktik vazifa bajaradi. Qo"shma so'zning asosiy qisrni ikki
komponentdan iborat bo'ladi.Qo'shma so'zlar ot, sifat, son, ravish va qisman feilarda keng tarqalgan. Masalan: oqqush, beshbarmoq, uchburchak, urto'qmoq, belbog', bilaguzuk (ot); mehmon-do'st, shifobaxsh, jigarrang (sifat); qaror qilmoq, ado etmoq, qo‘l qoymoq (fei); hech qachon, bir lahza, bir zum, bir
nafas (ravish). Agar ikki yoki undan ortiq mustaqil ma’noli morfemadan
tashkil topgan qo'shma so'zning biror komponenti (morfemasi) hozirgi o'zbek tilida mustaqil ma’nosini vo'qotgan bo'lsa, bu qo'shma so'z qo'shma so'zlik xususiyatini yo'qotadi-sodda so'zga aylanadi. Shuningdek, mustaqil so'z bilan koinakchi (asosan ko'makchi fel) so'zning birikuvi ham qo'shma so'z emas. Bunday qo'shilmalar analitik shakl deyiladi. Masalan, qalam bilan, ukam uchun, о ‘qib chiqmoq, yoza boshlamoq, ко ‘rib qolmoq, berib kelmoq kabi (Bu haqda fe’lning analitik shakli qismiga qarang). Shuningdek, kechqurun, zararkimanda,
odamshavanda, dardisar, asioydil kabi so'zlar aslida qo'shma so‘z boigan boisa ham, hozirda sodda so‘z hisoblanadi. Qo'shma so‘z bilan so'z birikmasining shaklan o'xshashtomonlari bor. Ammo ular orasida ham farq bor. Ular quyidagilar: a) qo'shma so'zning qismlari morfema, so'z birikmasining qismlari esa so'z boladi;
b) qo'shma so'zning qismlari yaxlitligicha bir leksik ma’no ifodalaydi, so'z birikmasining qismlari alohida-alohida leksik ma’no ifodalaydi; v) qo'shma so'zning qismlari orasida sintaktik aloqa bolmaydi, so'z birikmasining qismlari orasida sintaktik aloqaboladi tuyaqush, oybolta, xushfe’l, qo'ziqorin-qo'shma so'z, gush qanoti, oy yorug'i, asalari uyasi, qora portfelli (yigit), chust do‘ppili (bola). о'n qavatli (bino)--so'z birikmasi;
g) qo‘shma so'z qismlari o'z mustaqilligini (qisman yoki toialigieha) yo‘qotadi, so'z birikmasining qismlari esa o'z mustaqilligini saqlaydi;
d) qo'shma so'z qismlari yaxlit bir savolga javob boiadi, so'z birikmasi qismla ri alohida savolga javob boladi va bir gap bolagi vazifasida keladi. Davrlar osishi bilan ayrim so'z birikmalari bir so'zga (qo'shma so'zga) aylanishi mumkin. Bunda so'z birikmasi bir ma’no - leksik ma’no ifodalaydigan bolib qoladi, birikma qismlari orasidagi sintaktik aloqa yo'qoladi. Natijada aslida so'z birikmasi boigan birlik qo'shma so'zga aylanadi. Bu jarayon tilshunoslikda smtaktik-leksak usul bilan so'z yasalishi deb yuritiladi. Masalan, qashqargui tokqaychi, mingboshi, yurtboshi,
Yengil tabiat, kaltafahm, о‘zbilarmonlik baribir (bari-Qga — bir-kesim/ Sintaktik - leksik usul bilan so'z yasash tarixiy (diaxron)yasalish hisoblanadi.