Jizzax davlat pedagogika universiteti

SIFAT YASALISHI
Boshqa so'z turkumlari singari, sifat ham to‘xtovsiz yangi so'zlar bilan boyib boradi. Bu hodisa asosan o'zbek tilining o‘z ichki imkoniyatlari hisobiga yangi ma’noli sifatlar hosil qilish va boshqa tillardan so'zlar qabul qilish hisobiga sodir bo‘ladi: dokumental, aktual, dialektal, progressiv, effektiv, federativ, traditsion, redaktsion, reaksion kabi sifatlar aynan shu shaklda qabul qilingan. Ammo bu sifatlardagi —al, -iv, -on kabi clementlar faqat shu so'zlar tarkibidagina keladi, shu tarkibdan ajratilmaydi. Bular o'zbekcha so'zlardan yangi sifat yasash xususiyatiga ega emas, Tojik tilidan o‘zlashtirilgan so‘zlar tarkibidagi sifat yasovchi affikslar esa asrlar davomida tilimizga singib ketishi natijasida o'zbekcha so'zlardan ham sifat yasay oladi. Bu affikslar
endilikda o'zbek tilining faol so'z yasovchilari qatoriga o'tgan:dongdor, salmoqdor, bilimdon, sersuv, serunum, two ‘rin, beomon kabi. Otlar singari sifatlar ham affiksatsiya va kompozitsiya usullari bilan yasaladi. Bu ikki usul orqali sifat yasashda affiksatsiya usuli ayniqsa, mahsuldor hisoblanadi. Affiksatsiya usuii biian sifat vasaiishi Affiksatsiya usuli bilan sifat yasalishida ко'pine ha ot va fe’l,
ba’zan ravish yasash asosi vazifasida keladi. Bu usul biian sifat asashda quyidagi affikslar qo'llanadi:
1. Bu affiks semnum yasovchi boiib, turlicha ma’no anglatgan sifat yasaydi: hurmat-li, maza-li, aql-Ii, g ‘ayrat-li, та ’no-li, rna ’lumot-li kabi.Bu affiks orqali yasalgan sifatlar quyidagi ma’nolarni anglatadi: a) yasash asosi otdan anglashilgan narsaga egalikni,
o'sha narsaning borligi, mavjudligini bildiradi: uy-li, miltiq-li, do‘ppl-li, paxta-li, boiadi, meva-li, qopqoq-li, dasta-li kabi; b)
yasash asosidan anglashilgan narsaning odatdagidan ko‘ra ko‘pligi, moiligi, ortiqligi ma’nolarini bildiradi: gavda-li, aql-li,
kuch-li. suv-li kabi; mavhum otlarga qo4shilganda ham shunday ma’no anglatgan sifatlar yasaladi: hurmat-li, muruvvat-li,
mushohada-li, intizom-li, ishonch-li, shiddat-li, unum-li, bilim-li kabi; v) yasash asosi fe’lning sifatdosh shaklidan bo‘lib, narsaning
undan anglashilgan harakat-belgi, holat-xususiyatga ega ekanligini bildiradi: qiziqar-li, qoniqar-li, tushunar-li, etar-li, achinar-li,
ko'rinar-li kabi. Bu tipdagi yasalmalarda —li affiksi sifatdosh yasovchi -(a)r affiksi bilan birikib, bir murakkab affiksga aylanib bormoqda: ajablanar-li, sezilar-li, maqtar-li, aytar-li, bilinar-li, zerikar-li kabi; g) yasash asosi fe’lning harakat nomi shaklidan
boiib, buyum-narsaning biror ish uchun yaroqli ekanligini, o'sha harakat uchun moslanganligini bildiradi: chopish-li, minish-li, yeyish-li, ichish-li kabi., yasash asosi bilan
bogiiq ravishda belgi, xususiyat, holat kabi xilma-xii ma’nolami bildiruvchi sifat yasaydi. Bular quyidagicha: a) yasash asosidan anglashilgan narsaga ega emaslikni, uning yo'qligi, mavjud emasligini bildiradi: suv-siz, ish-siz, xato-siz, pul-siz kabi; b) yasash asosi anglatgan narsa, holat kabilaming kamligi, etarli emasligini bildiradi: tuz-siz, kuch-siz, harakat-siz, yog'-siz, tajriba-siz, aql-siz kabi; v) yasash asosidan anglashilgan buy um-
narsa belgisi, holat, xususiyat kabilaming ko‘pligi, ortiqligi, shu xususiyat uning doimiy belgisiga aylanganligi ma’nolarini
bildiradi: chek-siz (dengiz), poyon-siz; (cho 4) had-hisob-siz; g) shaxs. narsaning salbiy xususiyatini, salbiy holatini bildiradi: ong~ siz, andisha-siz, axloq-siz, shafqat-siz, hayo-siz kabi. Bu yasovchi ba’zan be-, no- affikslari bilan sinonirnlik munosabatida bo‘ladi: poyon-siz = be-poyon, tartib-siz = be-tartib, о‘rin-siz ~ no-o ‘tin, umid-siz no-umid, bahosiz-bebaho, о ‘rinsiz-noo ‘rin kabi.3. -gi (-ki, -qi). Bu affiks yasash asosidan anglashilgan о4rin va paytga munosabatni, unga xoslanganlikni bildiradi: yoz-gi, kuz- gi, bugun-gi, keyin-gi, qadim-gl, tun-gi, ich-ki, tash-qi, kech-ki kabi. Ba’zan bu affiks fei o‘zakka qo‘shilib, yasash asosi vazifasida fe’l shakllari keladi, shunday xususiyatga egalik
ma’nosini bildiruvchi sifat yasaladi: vaysa-qi, yig‘io-qi, sayro-qi kabi.4. -gin (~g‘in. -kin, -g‘un, -q in ~qun). Bu affiks fe’l shakllariga qocshilib, harakat va holat bilan bog‘liq belgi- xususiyat ma’nolarini bildiradi: jo 'sh-qin, oz-g'in, so Ч-g/in, tur- g'un, tut-qun, kes-kin, jo'sh-qin, sot-qin, yor-qin, chir(i)-kin kabi.
5. —gir (~g cif% -kir, -qir, -qurj. Bu affiks yasash asosi anglatgan harakat va holat bilan bog‘liq belgi-xususiyatning ortiqligini, shu xususiyatning ko'pligi. kuchli ekanligini bildiruvchi sifat yasaydi: sez-gir, ol-g‘ir, о 4-kir, chop-qir, uch-qur kabi.6. -choq (-chiq, chak). Bu affiks fe’l asosiga daraja shakiidati keyin qo‘shi!ib, belgi-xususiyat, holat ma’nolarini bildiruvchi sifat yasaydi: erin-choq, maqtan-choq, yalin-choq, tortin-choq, cho‘zin-choq, qizg'an-chiq, kuyun-chak kabi.7. -k (4k, ~uk, -ak), -q (~iq, -uq, -oq). Mahsuldor affiks
bo‘lib, yasash asosi vazifasida ko‘pincha fe’l shakllari keladi. Harakat va holat natijasida voqe boTadigan belgi, xususiyatni yugur-ik, et-uk, sin-iq, yum-uq, tin-iq, yumalo-q, qoi-oq, quvno-q kabi. Bu affiksning
variantlari yasash asosining unli va undosh tovushlar bilan tugashiga qarab tanlanadi. -iy (-viy). Mavhum otlarga qcTshilib, shunday narsaga aloqadorlik, unga xoslanganlik ma’nolarini bildiruvchi sifat
yasaydi: zamona-viy, ilm-iy, axloq-iy, iqtisod-iy, tarix-iy, oila-viy, mafkura-viy, omma-viy, markaz-iy kabi. Bu affiks ko'proq arab tiiidan qabul qilingan so'zlar tarkibida qoilanadi. Shunga ko‘ra ba’zi arabcha sifatlar tarkibida affiks sifatida ajratilmaydi: oddiy, jiddiy, sun’iy, haqqoniy, ashaddiy, jinoiy kabi.9. — Yasash asosi anglatgan shaxs, narsa, o‘rin, holat
kabilarga xoslanganlik, aloqadorlik, tegishli ekanlikni bildiruvchisifat yasaydi: chapan-i, zardo ‘z-i, kashmir-i, xitoy-i, iroq-i kabi.10. -та. Bu unumli affiks fei asosiga qushilib, shaxs va narsaning harakat - holat bilan bogiiq turli belgisini anglatuvchi sifat yasaydi: sayrat-ma, ko'ch-ma, ag ‘dar-ma, shildira-ma,
qaynat-ma, yasa-ma, ula-ma; qo ‘sh-та, soch-ma, bura-ma, hovliq-ma, saylan-ma, dang'illa-ma kabi.11. -qoq, -g‘oq. Bu affiks feilardan sifat yasaydi, narsaning harakat-holat bilan bogiiq xususiyatini. belgisini bildiradi: urish- qoq, yopish-qoq, burish-qoq, uyush-qoq, tirish-qoq, toy-g'oq, qoch-qoq kabi.
12. -chan. Turli so‘zlarga qo'shilib, yasash asosidan anglashilgan narsa, harakat va holatga bogiiq belgi, xususiyat bildiruvchi yoki «shu narsaning yakka o‘zi bilangina» ma'nosidagi sifat yasaydi: harakat-chan, chan, ko‘ngil-chan, bo ‘y-chan, о 'y-chan, uyat-chan, xayol-chan, sezuv-chan, sinov- chan, biluv-chan, ko‘ylak-chan kabi.13. -simon. Turli so‘zlarga qo‘shilib, yasash asosidan anglashilgan narsaga o'xshashlik ma’nosidagi sifat yasaydi: oltin- simon, odam-simon, tuxum-simon, qalqon-simon kabi.
14. -ag‘on. Fei asosiga qo\shilib, yasash asosi anglatgan harakat va holat bilan bogiiq belgi, xususiyatga egalik bildiruvchi sifat yasaydi: bil-ag‘on, chop-ag‘on, qop-ag \m,
ag 'on, tep-ag'on kabi.Feining sifatdosh shakliga —mon affiksini qo‘shish orqali
yasalgan sifatlar maiio jihatidan -ag‘on affiksi vositasida
yasalgan sifatlarga yaqin turadi: ishbilar-mon, to'par-топ, tutar-
mon kabi. Ammo bu affiks ancha kamunum hisoblanadi. 15. -ong‘ich, ~ovuch. Bular ham kamunum affiks bo‘lib, harakat va holat bilan bogiiq belgining ortiqligini bildiruvchi sifat
yasaydi: tep~ong‘ich, kul-ong‘ick, hurk-ovuch, isko-vuch, qop- ong'ich kabi.
16. —chU. Kamunum affiks bo4lib, yasash asosi anglatgan belgi, holat. xususiyatga egalik ma’nosidagi sifat yasaydi: ep-chil,
dard-chil, iz-chil, xalq-chil kabi. Sifat va ravishlarga qo'shilganda belgining ozligi, kuchsizligi ma’nolarini bildiradi: oq-chil, kam- chil kabi.17. -aki. Bu ham kamunum affiks boiib, ot, sifat, ba’zan taqlidiy so4zlardan sifat yasaydi: qalb-ctki, og'z-aki, zo'r-aki, xom- aki, jizz-aki, jirt-aki kabi.
18. —in. Bu affiks ot va fei asoslaridan belgi. xususiyat bildiruvchi sifat yasaydi: erk-in, otash-in,yashir-in, to‘k-in-soch- m, to l~in, och-in -to q- in kabi.
19. -parvar. Bu affiksoid yasash asosi anglatgan narsa,
harakat bilan bogiiq belgi, holat, xususiyat bildiruvchi sifat yasaydi: valan~pan4.tr, sulh-parvar, та ’rifat-parvar, taraqqiy- parvar kabi.
20. —kor, -gar. Yasash asosidan anglashilgan narsa, holat, xususiyatga egalikni, o'sha bilan band bolish ma’nolarini bildiruvchi sifat yasaydi: fido-kor, xalos-kor. isyon-kor, da’vo-gar, javob-gar, igvo-gar kabi.
21. —mand. Yasash asosi ifodalagan narsa va holatga egalikni bildiradi: ayol-mand, orzu-mand, dard-mand, ixlos-mand.
22. ildoq (il+doq). Bu kamunum affiks taqlidiy so‘zlardan sifat yasaydi: liq-0'ddoq, qaq-ildoq, shaq-ildoq, bij-ildoq, shiq- ildoq.
23. -vor. Kamunum affiks bolib, turli so‘zlardan qiyoslash maiiosidagi sifat yasaydi: afsona-vor. tantana-vor, mardona-vor, ulug '-vor.
24.-parast (tojikcha parastidan«itoat qilmoq», «ta’zim qilmoq» feiidan).Yasash asosi anglatgan narsaga, holatga berilganlik, unga e’tiqod qilish ma’nosidagi sifat yasaydi:
mansab-0Carast, shuhrat-parast, maishat-0Carast, mol-parast, amal-parast kabi.
25. ba~. Yasash asosi orqali ifodalangan narsaga ortiq darajada egalikni bildiradi:
ba-davlat, ba-g‘ayrat, ba-quvvat, ba- tafsil, ba-tartib, ba-haybat, ba-ma’ni kabi. Bu affiks-7/,
-dor, ser- yasovchilari bilan sinonimiya munosabatida boiishi mumkin:badavlat davlatli, bahaybat, = kaybatli, basavlat savlatli = sersavlat = savlatdor kabi.26. be-.Otlarga qo'shilib, yasash asosidan anglashilgan
narsaga ega emaslikni yoki uning bir okamligini, yetishmasligini bildiruvchi sifat yasaydi: be-g‘ubor, be-qiyos, be-0Cid, be-vatan, be-maza, be-g'alva, be-farzand, be-xabar, be-farosat kabi. Bu affiks orqali yasalgan sifatlar kishilarga xos belgi-xususiyatni (be- mehr, be-hayo, be-0Carvo, be-g ‘am, be-obro \ be-nomus) hamda
umuman narsalarga xos belgi-xususiyatni bildiradi: be-xato, be- ruxsat, hisob
be-sabab, be-davo, be-takror, be-ta’sir
kabi. Bu affiks ba’zan - siz va qisman no- yasovchilari bilan sinonimlik munosabatda bo‘ladi: be-pul=pul-siz, be- poyon—poyon~siz, b e-takallutaka 11 uf-siz, betob^no-tob, be- tayin=no-tayin kabi. Ammo
be- affiksi hamma vaqt ham —siz, no-
yasovchilari bilan almashavermaydi: bejirim, ammo jirimsiz, nojirim deyilmaydi;
bemalol, bemahal, betaraf] beso'naqay,behud kabilar ham malolsiz, (shevada) nomalol, mahalsiz, nomahal, tarafsiz, notaraf so ‘naqaysiz, nohud, hudsiz kabi tarzda ishlatilmaydi.27. Turli so^zlarga qo‘shilib, yasash asosi anglatgan narsa, belgiga ega emaslikni, unga zid ekanlikni bildiradi: no-qulay, no-o'rin, no-rozi, no-ma’lum, no-to‘g ‘ri, no-umid, no-insof kabi. Bu affiks ham -siz yasovchisi bilan sinonimlik munosabatida boiadi: nohaq -- haqsiz, noo‘rin = o‘rinsiz, no ins of ^ insofsiz, noumid - umidsiz. Tojik tilidan qabul qilingan ayrim so'ziar tarkibida bu affiks ajralmaydi: noyob, nodon, notob, nochor,
nos hud kabi.
28. ser-. Bu affiks yasash asosi anglatgan narsa, holat va xususiyatning ke/pligini, ortiqligini bildiradi: ser-chiqim, ser-
zavq, ser~suv, ser-shox, ser-tashvish, ser-g‘alva, ser-hosil, ser-gap kabi.
29.-don. Yasash asosidan anglashilgan narsani ortiq darajada «biluvchi», «suyuvchi» ma’nosidagi sifat yasaydi: gap-don, bilim- don, qadr-don kabi,
30. bad-. Bu affiksoid shaxs va narsalarning yasash asosi anglatgan ma’no bilan bogiiq salbiy belgisini bildiruvchi sifat yasaydi:
had-jahl, bad-bashara, bad-qovoq, bad-пот, bad-bo y, bad-hazm, bad-fe 7, bad-nafs, bad-mast, bad-axloq kabi.
31.-dor, Bu affiks ham otlarga qo‘shilib, yasash asosidan anglashilgan narsaning me’yoridan ortiqligini bildiruvchi sifat
yasaydi: