Joba: Kirisiw Tiykarģı bólim Orta Aziyanıń ashel dáwiri arxeologiyası Ashel dáwiri xronologiyası

Orta Aziyanıń ashel dáwiri arxeologiyası

Ashel dáwiri tasdı óz-ara qayta islewdiń jáne de aldıńǵı usıllarınan paydalanıw (bifaces), qol baltalarınıń payda bolıwı hám adamlardıń jańa kishi túri - Homo erectusning tarqalıwı menen xarakterlenedi. Shama menen 1 million jıl aldın Qubla Evropa hám Aziyada adamlardıń jaylasıwı, jańa aymaqlardıń ózlestiriliwi insaniyat tariyxındaǵı birinshi iri waqıya edi.
Birinshi adamlar ózleriniń túp jasaw jayların tark etip, eki jóneliste jaylawdılar : Gibraltar kóprigi boylap, Afrika hám Evropaning arqa -arqa uchini Evropa aymaǵına baylanıstıratuǵın. Evropada Ashel mádeniyatınıń xalıq punktleri Ispaniyanıń qublaında (Gibraltar ), Frantsiyada (Ashelean estelikleri toparı ), Italiyada hám kól arqalında tabılǵan. Balaton Vengriya, Moldova hám Transcarpathia.
Sinay yarım atawı arqalı Batıs Aziyaǵa adamlardıń jaylasıwıniń taǵı bir arqa jolin anıq kóriw múmkin, bul Siriya, Palestina, Irak, Kishi Aziyadaǵı jaylarǵa, Iran, Mo'g'uliston hám Kitaydıń eń áyyemgi esteliklerine tuwrı keledi.
Zamanagóy Rossiya hám G’MSh mámleketleri aymaǵında eń áyyemgi Ashelian estelikleri Zakarpatiya, Kavkaz, Orta Aziya hám Qubla Sibirda jaylasqan.
Dárya jaǵasında Dunayning shep irmog'i Tisada eń áyyemgi hám házirde jaqsı úyrenilgen esteliklerden biri - Korolevo jaylasqan. Qalıńlıǵı 12 metr bolǵan lyoss qatlamındaǵı 15 qatlam (samallar tárepinen áyyemgi adamlar o'rnashgan tóbeliklerge tóplanǵan názik tas bólekleri) bul orında birinshi xalıq punktleri million jıl aldın bolǵanlıǵın kórsetedi.
Kavkaz, Qazaqstan, Qubla Sibir hám Orta Aziyadaǵı Ashelian mákan-jayları áyyemgi adamnıń Aziyaǵa júriwi menen baylanıslı.
Zakavkazda Ashel estelikleri Azerbaydjanda (Azix g'ori), Armeniyada (Arzni hám Satani-Dar), Qara teńiz jaǵasında (Kudaro hám Tsonskaya úńgirlerinde) tabılǵan.
Tábiyaatan olar ań lagerlari hám " ustaxonalar", yaǵnıy. ásbaplar islep shıǵarılǵan jaylar.
Ashel estelikleri Orta Aziya hám Qazaqstan qublaında qol baltasız (eki júzli) qoratov mádeniyatı anıqlanǵan, Qubla Sibirda tabılǵan. Ashel quralları Jambul hám Jezkazg'on (Qazaqstan ) jaqınlarında, 20 dan artıq dáslepki paleolit ​​yodgorliklari ámeldegi bolǵan Tadjikistanda (Laxuti úlkesi), Oltoy tawlarında, Sibirda akademikalıq A. P. Okladnikov tárepinen jańalıq ashılǵan birinshi dáslepki paleolit ​​davri Ulalinka esteligi tabılǵan. qala shegarasında jaylasqan. Tawlıq -Altaysk, sonıń menen birge, dárya oypatlıqsında akademikalıq A. P. Derevyanko tárepinen jańalıq ashılǵan. Anui Kapustaa esteligi 800-600 mıń jıllıq Ashelean artefaktlarining úsh dárejeli úsh dárejeli erte pleystosen shógindileriniń qalıń etti metrli qatlamı menen.
Orta Aziyanıń eń áyyemgi estelikleri arasında arxeolog alım V.A. Ranov tárepinen úyrenilgen Qubla Tájigistan aymaǵındaǵı Guldara, Qaratov I hám Lohutiy I sıyaqlı mákanları zárúrli orın iyelep, olar ashel dáwiriniń túrli basqıshlarınan xabar beredi.
Olardan eń áyyemgisi Obimozor dárya oazisindegi Guldara mákanı paleomagnit usılındaǵı tekseriw nátiyjelerine kóre ashel dáwiriniń dáslepki basqıshına tiyisli. Mákannıń mádeniy qatlamınan alınǵan tas qurallarınıń kólemi talay kishi. Olar domalaq formalı nukleuslar, tas bóleksheleri, ushrındlar, qırģıchlar hám shanıshqılardan ibarat bolıp, olar qayraqtaslardan jasalǵan.

Ashel dáwiriniń keyingi basqıshlarına tiyisli Qaratov I, Lohutiy I hám basqa jay mákanları zárúrli áhmiyetke iye. Qarataw I esteligi Dushanbe qalasından 50 km. qublası -shıǵısda teńiz júzesinen 1125 metr biyiklikte jaylasqan. Esteliktiń mádeniy qatlamları jerdiń tektonik jılısıwı nátiyjesinde saz ásbapları topıraq túbine kómilib ketken. Mádeniy qatlamlarınan qazıb alınǵan tas qurallarınıń soǵılıwı júdá jón bolıp, salıstırǵanda kem sanlı bólegi tómen sort daǵı shaqmaqtas hám kópregi dárya taslarınan islengen. Olar chopperlar (skrebla, skrebki, prokolki toqnaģıch) Estelikte termolyuminissent usılındaǵı tekseriw nátiyjelerge tiykarlanıp b.e.sh. 200 mıń jıllıqlar sheńberinde sanalanıwı múmkinligin aytıp ótken.

Salıstırǵanda rawajlanǵan mádeniyat basqıshına iye bolǵan Lohutiy I esteligi Obimozor dáryasınıń oń qaptalı óz tilegi menen járdem dáryası qırģaģında jaylasqan bolıb, tas quralları dárya taslarınan jasalǵan bolıp, Qaratov I esteligindegi tas qurallarǵa salıstırǵanda isleniwi jetilisken formaǵa iye bolǵan. Nukleuslari gerbishsıman hám bir maydanshalı, bir tárepli. Sonıń menen birge, dárya tamaqtasınan qopal islengen nukleuslar da bar. Tas qurallarǵa qayta islewde bólek levallua texnikası baqlanadı. Tisli, oyiq etip islengen tas quralları hám chopperlar da ushraydı. Mákannıń mádeniy qatlamların termolyuminissent usılı boyınsha absolyut tekseriw nátiyjeleri onıń 120 -130 mıń jıl áyyemgilikke tiyisliligin kórsetken.
Qubla Qozogistonning Qarataw aymaǵındaǵı H. A. Altpisbaev úyrengen Qasqırqazģan hám Teńirqazigan estelikleri zárúrli orın iyeleydi. Kishi Qarataw aymaǵında Kamer tawınıń qubla janbawırlarında Ko'ktol dáryasınan Shıǵısda jerdiń ústki bóleginen izertlewshi kópsanli tas quralların terip alǵan. Qurallar kógildir-Qara reńli shaqmaqtas tas sortınan islengen. Olardan chopper hám chopping formalı tas qurallar kópshillikdi quraydı. Óz-ara qayta islengen qal shoqmarlari ámeldegi bolıp, izertlewshi alım olardıń forması, urıp sındırıw hám islew beriliw texnikasına kóre eki túrin ajratadı. Sindirilmalar forması hám ólshemine kóre hár qıylı daǵı iri nushalardan ibarat. Usı estelikler izertlewshi tárepinen ashell dáwirleri menen sanalangan.
Qubla Qazaģıstanda, Jambıl wálayatında jaylasqan Shabakti mákanı zárúrli orın iyeleydi. Izertlewshi tárepinen Kishi Qaratawdıń arqa-shıǵısiy tárepinen ashell-muste dáwirleri menen sanalagan Takali hám Qızılrisbek mákanları da úyrenilgen. Tas quralları júdá jón bolıp, joqarıda keltirilgen tas sortlarınan jasalǵan. Sindirilmalar joqarıda keltirilgen xillaridan ibarat. Nukleuslardan gárdishsimon eki táreplilari ajralıp turadı hám olardıń ayırımları 20 sm.ga baradı. Ayırım nukleuslar úshmúyeshlik formalı levallua kóriniste. Stratigrafik qatlamǵa iye bolmaǵanlıǵı sebepli tas qurallarınıń formalarına kóre olardıń bir bólegi muste dáwirine tiyisli bolıwı múmkin, degen juwmaqqa kelingen.

Ashıq túrdegi mákanlardan Angren qalasından qublası -batısta Ko'lbuloq mákanı Ahangaran dáryasınıń oń qaptalı esaplanatuǵın Jarsayınıń ońı daǵı jılǵa jaǵalap uzınına jaylasqan tóbeliktiń qıyalangan jayında sol atamadaģı bulaq qasında jaylasqan. Bul aymaq Tashkent oazisindegi iri taw dizbelerinen biri esaplanatuǵın Chotqol taw sistemasınıń qublası -batıs qaptal bawırlarında jaylasqan. Arxeologik estelik 1962-jılı O. M. Rostovsev tárepinen anıqlanǵan bolıp, 2007-jılǵa shekem málim toqtalıslar menen bir neshe márte qazılma jumısları alıp barılǵan. Ótken ásirdiń 60 -80 jıllarında M. R. Qosimov, 1994-1994 jıllarda O'zR FA Arxeologiya institutı ilimiy baslıqlıǵında (O'. I. Islamov - ekspedisiya ilimiy basshısı, K. A. Kraxmal, B. K. Sayfullayev, N. O. Hushvaqtov) RF FA Arxeologiya institutı Leningrad bólimi sherikliginde (N. K. Anisyutkin) hám 2007-2008 jıllarda O'zR FA Arxeologiya institutı, RF FA Sibir bólimi Arxeologiya hám etnografıya institutı hám Bryussel kórkem óner hám tariyx korollıǵılınıń muzeyleri qospa ilimiy ekspediciyasi (Ózbekstan -Rossiya -Belgiya ) tárepinen úyrenilgen.

Ámelge asırılǵan qazılma jumısları nátiyjesine kóre 19 metr qalıńlıqta 49 mádeniy qatlamlar anıqlanıp, olardan 22 i ashel, 24 i orta paleolit (muste) hám 3 tasi bolsa sońǵı paleolit dáwirlerine tiyisli bolıp, bul jerde alģashqı jámáát aǵzaları shama menen ashel dáwiriniń aqırģı basqıshları (b.e.sh. 200 mıń jıllıqlar ) den tap sońǵı paleolit (b.e.sh. 24 mıń jıllıqlar ) dáwirine shekem úzliksiz turmıs keshirgnliklerinen habar beretuǵın dálil bolatuǵın buyımlar anıqlanǵan.
Orta Aziyanıń ashel dáwiri tabılǵan zatları arasında Selunģır mákanı áhmiyeti joqarı esaplanadı. Estelik Alay taw dizbesindegi qaydarkán degen orında jaylasqan. Dáslep ol ótken ásirdiń 50-jıllarında A. P. Okladnikov tárepinen úyrenilgen bolıp, sońǵı paleolit dáwiri menen sanalanģan. 80-jıllarda arxeolog alım O'. Islamov hám 90 -jıllarda onıń shákirti K. Kraxmallar tárepinen qazılma jumısları dawam ettirilgen. qazılma nátiyjelerinde esteliktiń besew mádeniy qatlamı anıqlanıp, olardan jámi 1417 quralları, sonnan 852 ushırındı, 306 túrli tas quralları hám 38 nukleuslar alınǵan. Sonıń menen birge, haywan suyekleri menen birgelikte eń áyyemgi adamlarǵa tiyisli suyekler de tawıp úyrenilgen. Súyekler alģashqı adam bas shanaģınıń joqarı bólegi, altı dana tis hám jelke suyek bóleklerinen ibarat bolǵan. Haywan suyekleri tabılǵan zatları bolsa ayıw, barı, jabayı shoshqa, buǵa, tur, at, arhar, buģu hám nasorglarģa tiyisli bolǵan.
Esteliktiń qáliplesken waqtınıń absolyut dáwiri boyınsha eki qıylı sáneler keltiriledi. Ol I. Islamov esteliktiń absolyut sánesin b.e.sh. 1, 5 mln.jıllıq menen dáwirlestirse, ayırım shet ellik qánigeler onıń áyyemgiligin biykar etken halda ashel dáwiriniń sońǵı basqıshına tiyisli ekenligin aytadı.
Sonıń menen birge, Túrkmenistan aymaǵında Turkpen (burıńģı Krasnavodsk) yarım atawı aymaǵında Jeńgeja hám Teńir temirjol stansiyaları aralıǵında arxaik forma daǵı kóshirindi (otshep) hám eki nushadagi keskish (rubilsa) tabılǵan Qasqırbulaq (Turkmenistan ) az waqıt Arsha aǵashı (Qirģızıstan), estelikleri Orta Aziya aymaǵında ashel dáwiriniń baslarınan alģashqı jámáát adamları jasay baslaģan, olarǵa tiyisli mákanlar regionnıń oypatlıqlarınan tartıp, biyik taw dizbelerine shekem bolǵan keń aymaqlarına jayılģan.

2.