Joba: Oktava túsinigi

Tema: Oktavalar
Joba:

1. 
   Oktava túsinigi
   
2. 
   Oktavalar hám olardıń mazmunları
   
3. 
   Oktavalar hám nama
   

Oktava (latınsha : octāva sózinen; „segizinshi“ degeni) — muzıkada bir dawıs chastotası ekinshi dawıs chastotasınan eki ret úlken bolǵan interval. Oktava intervalı diatonik dawıslar qatarında segizta teksheni qamraydi. Mısalı, dodan keyingi dogacha, redan keyingi regacha hám taǵı basqa. Oktavaning belgisi 8 nomeri bolıp tabıladı. Biri ekinshisidan bir oktavaga parq etken dawıslar adamǵa júdá uqsas esitlsa-de, bul dawıslardıń biyikligi hár túrlı boladı.

Taza oktava — segiz teksheli hám altı tonli interval. Eki qıylı biyiklikke iye, birewiniń chastotası ekinshisinikidan eki ret úlken bolǵan eki dawıstıń eń ápiwayı baylanısıwı.
Kishreytirilgen oktava — segiz teksheli hám bes tonli interval.
1. Katalashtirilgan oktava — segiz teksheli hám altı yarım tonli interval.
Oktava - birdey nomdagi dawıslar aralıǵı.

2. Okta hámlerdiń atları - subkontr, kontr, úlken, kishi, birinshi, ekinshi, úshinshi, tórtinshi hám besinshi oktavalar.

Oktavalar atalıwı

3. Fortepiano - torli - tuymeli, urib shalınatuǵın muzıka ásbapı.

4. Fortepiano klaviaturası - fortepianodagi aq hám qara kluvishlarning málim bir tártipte jaylasıwı.

5. Diapazon - dawıs hám muzıka ásbaplarındaǵı eń tómengi hám eń joqarı dawıs aralıǵı.

6. Registr - birden-bir tembr menen xarakterleniwshi muzıka ásbapı yamasa qosıqshılıq dawısı diapazonınıń málim bir bólegi. Muzıkalıq dawısqator hám qosıqshılıq dawısların shártli túrde 3: tómen, o 'rta, y Ol q ° r i registrga bolıw múmkin. Muzıkalıq dawısqatorda ámeldegi bolǵan toǵızta oktavaning ba rcha dawısların háriplik belgiler menen belgilep shıǵıw múmkin. Onıń ushın tómendegi kesteni o 'rganib shıǵıw zárúr. Birdey nomdagi dawıslar aralıǵindaǵı bawırlas aralıq oktava dep ataladı. Dawısqatorning tiykarǵı jeti tekshesin óz ishine alǵan hár bir bólegi oktavalar dep aytıladı. Pútkil dawısqator bir neshe oktavaga bólinedi.

Muzıkanıń elementar teoriyası stulda uyreniletuǵın pútkil dawısqator jetew tolıq oktava hám dawısqatorning eki tárepi fortepiano klaviaturasınıń eki shetinde jaylasıp, tolıq bolmaǵan eki oktavani quraytuǵın tórtew dawıstan ibarat. Háriplik struktura tonalliklarni kórsetiw ushın óziniń ápiwayılıǵı hám qısqalıǵı sebepli Respublikamız hám de kóplegen shet el mámleketlerinde keń qollanıladı, dawıslardı sáwlelendiriw ushın bolsa tek ǵana ilimiy-muzıkalıq ádebiyatlarda qollanıladı. Germaniya, Ullı Britaniya hám Gollandiya sıyaqlı birpara Evropa mámleketlerinde bolsa háriplik struktura házirgi kúnde de tiykarǵı bolıp esaplanadı.
Muzıka dawısqatoridagi jetew tiykarǵı tekshediń atı málim bir waqıtta tákirarlanıp turadı hám de sol jol menen barlıq tiykarǵı teksheler dawısların óz ishine aladı. Bul joqarı tárep sanalgan, aq tuymelerde shiǵarılatuǵın hár bir segizinshi dawıs birinshi dawısqa salıstırǵanda eki ret tezirek shayqalıwı nátiyjesinde payda boladı. Sonday eken, ol birinshi baslanǵısh dawıstıń ekinshi joqarı toniga sáykes keledi hám oǵan sáykes bolıp esitilediOktavalar tómenden joqarıǵa tárep tómendegishe ataladı :
subkontroktava,
kontroktava,
úlken oktava,
kishi oktava,
birinshi oktava,
ekinshi oktava,
úshinshi oktava,
tórtinshi oktava,
besinshi oktava.
toʻliq oktavalar – kontroktava, katta oktava, kichik oktava, birinchi oktava, ikkinchi oktava, uchinchi oktava, turtinchi oktava;
toʻliqsiz oktavalar – subkontroktava (uchta tovushdan iborat) va bеshinchi oktava (bitta tovushdan iborat). Giperkompleks sanlardıń ájayıp sistemalarınan biri bul oktavalar bolıp tabıladı. Tap kompleks sanlar hám kvarternionlar sıyaqlı oktavalar ushın da tekǵana qosıw, ayırıw hám kóbeytiw ámelleri anıqlanǵan, bunnan tısqarı bolıw ámeli de anıqlanǵan.

Oktava dep atalıwınan ekenin aytıw kerek olar 8 haddan ibarat ańlatpalar bolıp tabıladı. Bunday ańlatpalardı jazıw ushın abstrakt birlikler kerek boladı. Sonday etip oktavalar bul

kórinistegi ańlatpa bolıp tabıladı. Bul jerde lar qálegen haqıyqıy sanlar. Oktavalarni kóbeytiw nızamı jetkiliklishe qıyın bolǵanlıǵı ushın bul ámeldi keyin kiritemiz.

Áwele ikkilantirish procesin bayanlaymız : hám oktavalarni kvarternionlarning ikkilangani retinde anıqlaymız. Sintezatorlarda xar doyim xam birinshi oktava ortada jaylasqan bolmaydı, sebebi óndiriwshiler ózine qolay tárzde oktavalarni almastırıp ornatıwı múmkin. Lekin oktavalar birin-ketinligi ózgermeytuǵınnan qolaveradi. Ol jaǵdayda qanday tappish múmkin birinshi oktavani? Esitiw qábiletińiz arqalı…

Birinshi oktava bul hayallardıń ádetiy dawısı dep alıwımız múmkin. Maslan: Do notasini alsaq siz xis etiwińiz múmkin hayal kisi menen soylesy atırman dep. Egerde siz alǵan do notasi dańǵıllap shıqsa sonday eken bul birinshi oktava emes bul kishi oktava. Pianinoda yamasa basqa xoxlagan tuymesi bar asbap ásbapıńızda oktavalar tuymeler menen esaplanadi. Do notasidan si notasiga shekem bolǵan aralıq bir oktava keyingi do notasidan keyingi si notasiga shekem bolǵan aralıq taǵı bir oktava. Xaqiqiy pianinoda 9 oktava boladı 7 pútkil oktava 2 tolıqmas oktava. Suwretke itıbar beriń pianinoda oktava atları.
Muzıka álippe. sining kclib shıǵıw tariyxı júdá áyyemgi bolıp tabıladı. Eń doKllahki áyyemgi grek háriplik notatsiyasi eramızdan aldınǵı III ásirden jańa craning X a. srigaeha ámeldegi bolǵan. Rrta orta ásir dáwirinde bolsa Batıs Evropada áyyemgi grek háriplik notatsiyasi menen birge Intincha háriplik notatsiya da qoMlanilgan. IkJci oktava kólemindegi diatonik dawısqator A, V, C, D, E, F, G, a, b, c, d, e, f, g, a háripleri menen belgilengen, bunda a hárıbi házirgi lya dawısınıń buwın atına, s harfl bolsa do dawısınıń buwın atına muwapıq kelgen. XI asirde qosıqshılıq ámeliyatına Italiyalıq muzıka teoretiksi Gvido d'Aretsso tárepinen dawıslaming jańa bo'g 'in atları kiritilgen: ut, re, mi, fa, sal, lya. Bul atlar shirkew qosıqshılarınıń áyyemgi gimn tekstinden alınǵan. Bul gimnda qosıqshılar múqaddes Ioanna xudosidan óz dawısların tınıq hám taza saqlawdı ótinish etkenler. Qosıq tekstindegi hár bir qosıqtıń bir qatarınıń kuyi aldınǵısınan bir tekshe biyik dawıstan baslanǵan, hár bir jańa qosıqtıń bir qatarınıń baslanǵısh bo'g 'ini oǵan uyqas dawısqa jasırılǵan hám sol dawıs atına aynalǵan. Bul jańalıq qosıqshılarǵa dawıslar aralıqların yodda saqlawǵa jeńillik tuwdırgani ushın kútá úlken ámeliy áhmiyetke iye bolǵan. Aytılıw ushın qolaysız bolǵan ut bo'g 'ini (Italiyalıq teoretik Dj. Doni tárepinen 1540 -jıllar Ramazan yaki Qurban hayttan aldıńǵı kúninde) «do» bo'g 'ini menen almastırılǵan. 0 'rta ásir muzıka teoriyası altı dawıslı dawısqatorga, yaǵnıy geksaxordga tiykarlanǵanı ushın dawıslaming altı bo'g 'in atı menen sheklengen. Keyinirek altı dawıslı dawısqatorga qosılǵan jetinshi dawıs ushın (X. vilrant tárepinen 1574-jılda ) gimn tekstindegi aqırǵı eki sózdiń birinshi háripleri alınıp, si bo'g 'in atı kiritilgen. XII (12) ásirden keyin háriplik notatsiya nevmalar hám kvadrat notatsiya tárepinen siqib shıǵarılǵan, biraq ol XIv-XvIII (14-18) ásirler dawamında organ hám lyutnya tabulaturasida keń qollanılǵan. Dawıslaming háriplik notatsiya sisteması biziń dáwirimizgacha jetip kelgen; házirde ol muzıkashunoslikda hám oqıw ámeliyatında keń qollanılıp atır. Muzıkalıq dawıs - anıq biyiklikke iye boigan dawıslar. Mısalı : muzıka ásbaplarınıń dawısları, adam dawısı.

Shawqımlı dawıs - anıq biyiklikke iye boMmagan dawıslar. Muzıkada shawqımlı dawıslardan da keń paydalanıladı ; mısalı, dáp, naqıra, baraban, tabaq, qayroq, qasıq hám t.b. laming dawısları.

Muzıkalıq dawısqator - barlıq muzıkalıq dawıslardıń biyiklik tártibi boyınsha jaylasıwı :

Muzıkalıq dawısqator

Dawısqator tiykarǵı teksheleriniń bo 'g 'in atları - do, re, mi, fa, sal, lya, si.

Notaning dawısqatorda berilgen tiykarǵı atları

Tiykarǵı tekshelerdiń háriplik belgileri - Cc, Dd, Yee, Ff, Gg, Aa, Hh.

Notaning dawısqatorda berilgen háriplik belgileri

Muzıka álippesi - muzıkalıq dawıslardıń háriplik belgiler menen belgileniw sisteması («alifbo» yamasa «alfavit» sózi grek álippesiniń eki baslanǵısh hárıbinen, yaǵnıy «alfa» hám «beta» (grekshe «vita») háriplerinen alınǵan ). Dawıs (fizikada) — keń mániste — gazsimon, suyıq yamasa qattı ortalıqta tolqın formasında tarqalatuǵın elastik ortalıq bólekleriniń terbelmeli háreketi. Tar mániste — adam hám haywanlardıń arnawlı sezim shólkemleri arqalı qabıllaw esitiw hádiysesi. Esitiletuǵın hám esitilbeytuǵın dawıslar bar. Chastotası 16 Gs — 20 kGs ge shekem bolǵan tolqınlar insan qulaǵında dawıs sezimsin oyatadı. Chastotası 16 Gs den kishi bolǵan elastik tolqınlar infratovush dep ataladı. Chastotası vq20 kGs Q 1 GGs bolǵan tolqınlar ultradawıs hám chastotası u>1 GGs den joqarı bolǵan tolqınlar gipertovush dep ataladı. Infra, ultra hám gipertovushlarni insan qulaǵı esitmeydi. Gaz hám suyıqlıqlardaǵı T. tolqını tek bóylama tolqın, qattı denelerde tarqalatuǵın tolqınlar bolsa da bóylama, da kese bolıwı múmkin. Dawıs tezligi qurǵaqlay hawada 15° trada 0, 34 km/s, suyukdikda 152 km/s, qattı denede 506 km/s (almazda 18 km/s) boladı.

Insanlar qabıl etken Dawıslardı olardıń joqarılıǵı, tembri hám qattılıǵına qaray bir-birinen parıq etedi. Áne sol hár bir subyektiv bahoga Írǵaqtıń anıq fizikalıq xarakteristikası sáykes keledi.

Hár qanday real Dawıs ápiwayı garmonik terbelis emes, bálki málim chastotalar kompleksine iye bolǵan garmonik terbelislerdiń jıyındısınan ibarat. Berilgen Dawısda qatnasıw etiwshi terbelisler chastotaları kompleksi Dawıstıń akustikalıq spektri depataladi. Eger Dawısda málim interval daǵı barlıq chastotaǵa iye bolǵan terbelisler qatnasıw etse, ol halda spektr tutas spektr dep ataladı. Eger Dawıs bir-birinen chekli intervallar menen ajralıp turıwshı diskret chastotalı terbelislerden shólkemlesken bolsa, spektr chizikli spektr dep ataladı. Shawqımlar, mısalı, tereklerdiń samalda tısırlawı tutas spektrga, asbap ásbapları Dawısları bolsa sızıqlı spektrga iye boladı.

Maydan birligi arqalı waqıt birliginde Írǵaq alıp ótip atırǵan energiya Dawıs intensivligi dep ataladı. Elastik ortalıq boylap Dawıs tarqalǵanda ol tarqalmaǵan waqıttagiga salıstırǵanda artıqsha basım payda boladı, onı dawıs basımı dep ataladı. Dawıs intensivligi Dawıs basımınıń amplitudasiga hám de ortalıq ózgesheligine hám tolqın formasına baylanıslı. Dawıs intensivligi Xalıq aralıq birlikler sistemasında vtG'm2 larda olshenedi. Dawıs intensivligi hám chastotasına baylanıslı bolǵan Dawıs qattılıǵı háreketeristikasi xam bar. Adam qulaǵı 1 — 5 kGs chastota salasında júdá bayqaǵısh boladı. Bul tarawda esitiw bosaǵası, yaǵnıy eń kúshsiz esitiliwshi Dawıslardıń intensivligi 10~12 vtG'm2, oǵan uyqas Dawıs basımı 10~5 NG'm2 shamaka teń. Adam qulaǵı esitetuǵın Dawıstıń eń joqarı intensivligi 1 vtG'm2 ge teń. Ultradawıs texnikasında bunnan da joqarı (104 kvtG'm2 ge shekem) intensivlikke erisilgen. Ultradawıstıń bul ózgeshelikinen texnika, biologiya hám medicinada keń paydalanıladı. Dawıs mexanik energiyanıń materiya boylap tolqınlar járdeminde tarqalıwı bolıp tabıladı. Dawıs chastota, tolqın uzınlıǵı, dáwir, amplituda hám tezlik menen xarakterlenedi.

Kúndelik turmısda dawıs terminin hawada tarqalatuǵın hám adam esita alatuǵın tolqınlarǵa salıstırǵanda qóllasadı. Biraq fizikada dawıs dep hár qanday materiyada tarqalatuǵın mexanik tolqınlarǵa aytıladı. Dawıs hám ol menen baylanıslı hádiyselerdi uyreniwshi pán bólimi akustika dep ataladı. Dawıs (filologiyada ), nutk, dawısı — kisiniń quramalı artikulyatsion iskerlik nátiyjesi g'isoblangan, arnawlı bir akustikalıq (esitiliw) hám perseptiv (aqıl etilish) qásiyetleri menen ajralıp turatuǵın eń kishi sóylew birligi. Aytılıw usılına muwapıq halda Dawıstıń akustikasi, artikulyatsiyasi hám persepsiyasi haqqında pikir júritiledi. Hár bir sóylew dawısı artikulyatsion tárepten aytılıw aǵzalarınıń quramalı háreketi nátiyjesinde payda boladı. Akustikalıq tárepten bolsa, hár qanday basqa dawıs sıyaqlı, hawa ortalıǵı arqalı tarqalatuǵın terbelmeli háreket retinde tariyplanishi múmkin. Sóylew dawısların payda etiwshi qural (tebrantiruvchi kúsh) ókpeden nápes jolı arqalı shıǵıp, aldın tamaqǵa hám odan awız boslig'iga, geyde murın boslig'iga ótetuǵın hawa aǵımı bolıp tabıladı. Dawıs (un), tiykarlanıp, tamaqta payda boladı. Ol jaǵdayda kese jaylasqan elastik, juqa dawıs (un) dawıs túyinlerileri ámeldegi bolıp, sóylew waqtında ókpeden shıǵıp atırǵan hawanıń kúshi menen titraydi hám dawıs payda etedi. Unlilar, sonorlar hám shıńǵırlaytuǵın dawıssızlardaǵı dawıs áne sonıń nátiyjesi bolıp tabıladı. Tamaq arqalı ótken hawa aǵımı til, tańlay, tıs yamasa eki labning tosqınlıǵına dus kelip, shawqım payda etedi, natkjada shıńǵırsız dawıssızlar payda boladı.

Dawıslar sóz hám grammatik kórsetkishlerdi qáliplestiriw hám de olardı birbiridan parıqlaw, ajıratıw ushın xızmet etedi. Bunday ózgeshelikli Dawıslar fonema dep júritiledi, biraq barlıq Dawıs da fonema bola almaydı. Dawıs (fonema) lar bir neshe tárepten klassifikaciya etiledi. Dawıs hám waǵırlınıń qatnasıw dárejesine kóre, olar áwele 2 ge bólinedi: dawıslı sesler hám dawıssız sesler (qarang Fonema, Dawıssız sesler, Dawıslı sesler).