Joba: Psixologiya neni u`yretedi Ol qanday pa`n

Sananin` birinshi xarakteristikasi  bul bilimler jiynag`ina iye boliw. Sana dizimine za`ru`r bilim protsesleri kirip, olar arqali adam bilimlerin ko`beytedi.

Sananin` ekinshi xarakteristikasi  bul ob`ekt ha`m sub`ekt arasindag`i yag`niy G`menG` ha`m G`men emesG` dep (o`zin aqlaw, o`zin baqlaw) arasindag`i o`zgeshelikti aqlaw jatadi. G`MenG` di G`men emesG` den ajirata aliw adamda balalig`inan boladi. Bunin` na`tiyjesinde o`zin an`law payda boladi.

Sananin` u`shinshi xarakteristikasi  maqsetke bag`darlang`an xizmetti ta`miyinleydi.

Sananin` to`rtinshi xarakteristikasi  bul tu`rli mu`na`sibetlerdin` sanali tu`rde tu`rli sezimlerdin` ju`zege keliwi (sezimler du`n`yasi adamlar arasindag`i mu`na`sibetler).

Sana ju`zege keliwinin` tiykarg`i sha`rti  til.

Psixikanin` en` to`men da`rejesi  sanasizliq. Sanasizliq  bul sonday psixik protsesler ha`m jag`daylar jiyindisi onda adam o`z is xarakterine juwap bermeydi. Bul  tu`s.

Adamnin` subsensor reaktsiyalari. Olarg`a geypara patologik ha`diyseler, galyutsinatsiya kiredi.

Juwmaqlap aytqanda psixologiya bul o`mirlik xizmettin` o`zine ta`n formasi bolip psixik rawajlaniwdin` fakt nizamliq mexanizmlerin u`yreniwshi pa`n.

Psixologiya pa`ninin` dizimi 2-sxemada keltirilgenin ko`riw mu`mkin.

Psixologiya pa`ninin` tiykarg`i waziypasi psixik ha`diyselerdi u`yreniw ha`m ilimiy ikarlaw bolip esaplanadi. ha`mme na`rseler siyaqli psixik ha`diyseler ma`lim nizamliqlarg`a boysinadi.

Psixologiya usi nizamliqlardi ashiwg`a, olardin` ju`zege keliwine ha`m rawajlaniwin ashiwg`a qaratilg`an. usi nizamliqlardi oylaw olardi basqariw, sho`lkemlestiriw, ta`lim ta`rbiya protsesin tuwri alip bariwg`a ja`rdem beredi.

Zamanago`y psixologiya quramali tarawlar diziminen ibarat bolip, olar bir birine baylanisli. Aldi menen ol uliwma psixologiya adam ha`m haywanlar psixikasinin` rawajlaniwinin` uliwma nizamliqlarin u`yreniwshi taraw.

Psixologiyanin` son`g`i tarawlari to`mendegishe:

A. Onin` xizmet tu`rleri menen baylanisli bolg`an psixologiya tarawlari:

1. Miynet psixologiyasi  miynet xizmetinin` psixologiyaliq tiykarlari, shaxstin` qa`siplik o`zgeshelikleri, ka`sip tan`law ha`m ka`sipke bag`darlaw mashqalalari, miynetdi ilimiy sho`lkemlestiriw, islep shig`ariw na`tiyjesin asiriw, miynet ja`maasindegi mu`na`sibetlerdi u`yrenedi.

2. Injenerlik psixologiyani  joqari mexanizatsiya ha`m avtomatizatsiya protsesinde adam ha`m mashina arasindag`i ta`sir avtomatik basqariw diziminin` adam psixikasina ta`sirin u`yrenedi. Bunda tu`rli islep shig`ariw protseslerinin` basqariwshi operator xizmeti teren`nen u`yreniledi.

3. Aviatsiya psixologiyasi  ushiw ha`m ushiwshilar miyneti psixologiyasi, ushiwshilardi oqitiw ha`m tayarlaw mashqalalarin u`yrenedi.

4. Ka`siplik psixologiya  kosmonavtlardi erkli ha`m moral`liq tayarliq mashqalalari, tayarliq qiliwdin` ha`m ta`limnin` psixologiyaliq ta`repleri maksimal is xizmeti menen shug`illaniw ha`m bosliqdag`i psixologiyaliq o`zgerisler, kosmonavtlar professiogrammasin du`ziw, ushiw kosmosta islew protsesinde kosmonavtlardin` psixik jag`daylarin u`yrenedi ha`m izertdeydi.

5. Pedagogik psixologiya  ta`lim ha`m ta`rbiyanin` psixologik tiykarlari mug`allim ha`m oqiwshi mu`na`sibetleri, oqitiwshig`a qoyilatug`in talaplardi u`yrenip oqiwshilar aqiliy xizmetleri ha`m is ha`reketlerin tuwri basqariwlari ha`m ta`rbiyanin` na`tiyjeli metodlarin tiykarlaydi, olardin` psixik rawajlaniwina ja`rdem beredi. Bu`gingi ku`nde orta arnawli oqiw orinlari (akademik litsey, ka`sip o`ner kollejleri) joqari oqiw orinlarinda ta`lim mashqalalari sonday-aq arnawli mekterlerde ta`lim ta`rbiya protseslerin u`yreniw pedagogik psixologiyada a`hmiyetli orin iyeleydi.

6. Meditsina psixologiyasi  meditsina xizmetshileri ha`m kesel arasindag`i mu`na`sibetler, miydin` fiziologiyaliq dizimi menen psixologiyaliq ha`diyseler (neyropsixologiya) arasindag`i baylanis psixoterapiya psixogigiena mashqalalari psixoprofilaktika, (miynet ha`m jasaw sharayatlari), psixofarmokologiya (da`ri da`rmanlardin` adam psixikasina ta`siri) ma`selelerin u`yrenedi.

7. Yuridik psixologiya  jinayatlardin` psixologik ta`repleri, gu`walar ko`rsetpelerinin` na`tiyjeli (sud psixologiyasi), jinayatshinin` psixologik o`zgeshelikleri jinayat motivleri (kriminal psixologiya) jinayatshilardi qayta ta`rbiyalawdin` psixologik tiykarlari mashqalasi menen shug`illanadi.

8. Sport psixologiyasi  sportshilardi tayarlaw ta`rbiyalaw olarda ko`nlikpe ha`m ta`jiriybelerdi qa`liplestiriw jaris protsesinde psixologik jag`daylari erkli ha`m aqiliy sipatlarin qa`liplestiriw, tabisqa erisiw usillarin u`yrenedi.

9. Ha`rbiy psixologiya  adamnin` ha`rbiy jag`daylardag`i psixologiyasi. Ha`rbiy janglerdi alip bariwda qatan`liq, juwapkershilikti qa`liplestiriw ha`rbiy ta`lim ha`m ta`rbiya mashqalalari basliqlar ha`m onin` qol astindag`i ha`rbiyler arasindag`i mu`na`sibetler ma`seleleri menen shug`illanadi. Bunda a`hmiyetli orini ha`rbiy injenerlik psixologiyasi iyeleydi.

10. Sawda psixologiyasi  G`satiwshi-qariydarG` mu`na`sibetleri dizimin reklamanin` psixologik tiykarlari moda psixologiyasi ha`m tag`i basqa ma`selelerdi u`yrenedi.

11. San`at psixologiyasi  san`at shig`armasin jaratiwda psixologik ta`replerdi, adam ta`repinen ko`rkem shig`armanin` qabil etiliwi tu`rli sezimlerdin` payda boliwi ha`m keshiwi, estetik ta`rbiya mashqalalari, muzikali ko`rkem a`debiy uqipliliqlardi qa`liplestiriw ha`m ta`rbiyalaw mashqalalarin u`yrenedi.

12. Ilimiy do`retiwshilik psixologiyasi  ilimiy xizmettin` psixologik o`zgeshelikleri shaxs do`retiwshiliginin` o`zgeshelikleri, ijodia`tda do`retiwshilikte intuitsiya ha`m ilhamnin` ornin izertleydi. Keleshekte usi ku`nge shekem belgili bolmag`an xizmet tu`rleri menen birge psixologiyanin` jan`a tarawlari ju`zege keliwi ha`m rawajlaniwi mu`mkin.

B. Rawajlaniw tarawlari menen shug`illaniwshi psixologiya:

1. Jas psixologiyasi  adamnin` tu`rli jas da`wirlerinde psixik rawajlaniwdin` nizamliqlari shaxstin` psixik protseslerinin` qa`liplesiwi ha`m shaxstin`, individual psixologik qa`siyetlerinin` rawajlaniwin u`yrenedi. Jas psixologiyasinda to`mendegi bo`limler ajiratiladi balalar psixologiyasi (tuwilg`annan mektepke shekemgi da`wir), kishi mektep jasindag`i balalar psixikasi. O`spirim psixikasi, jetik insan psixikasi, g`arriliq psixologiyasi (gerontopsixologiya).

Jas psixologiyasi jas o`zgeshelikleri bir da`wirden ekinshi da`wirge o`tiw nizamliqlari shaxstin` individual o`zgeshelikleri qa`liplesiwinin` senzitiv (nn` tez ha`m tu`rli ta`sir etetug`in) da`wirlerdi u`yrenedi ha`m aship beredi.

2. Patopsixologiya  adamlardin` normal psixik rawajlaniwinin` buziliwin u`yrenedi. Bul psixologiya tarawina oligofreno psixologiya  miydin` tuwilma defektlerdi ha`m olardi psixik rawajlaniwg`a ta`sirin, tiflopsixologiya  soqir ha`m ko`riw sezgisi pa`seygen adamlar psixologiyasin surdo psixologiya esitiw sezgisi buzilg`an adamlardin` psixologik o`zgesheliklerin u`yrenedi.

3. Salistirmali psixologiya (zoopsixologiya)  haywanlar psixikasin a`sirese joqari rawajlaniw basqishina erisken haywanlar o`zgesheliklerin izertleydi.

4. Psixologiya ka`millik da`rejesine erisken shaxstin` rawajlaniwinin` joqari da`rejesi, olardin` nizamliqlari ha`m mexanizmlerin, a`sirese rawajlaniwdin` en` joqari shoqqisina erisiw o`zgeshelikler u`yrenedi.

V. Adam ha`m ja`miyet ortasindag`i mu`na`sibetlerdin` psixologik ta`replerin u`yreniwshi psixologiya ta`repleri.

1. Sotsial psixologiya  tu`rli sotsial toparlar: topar ja`maat (olardin` keypi, sotsial pikirleri, eliklewleri)nin` psixik ko`rinisi, sotsial psixologiya tu`rli sotsial toparlar, topar ja`maat (olardin` keypi, adamlar mu`na`sibetlerinin` xarakteri) onda shaxstin` orni, lider ha`m onin` qol astindag`ilar, ja`maatta ruwxiy atmosfera ma`selelerin u`yrenedi. Ol u`lken toparlar  ja`ma`a`tlerdiq keypi oylaw, tartisiw ha`m t.b. u`yrenedi.

2. Shaxs psixologiyasi (differentsial psixologiya)  adamlar arasindag`i tipologik ha`m individual psixologik parq mashqalalari menen mashg`ul.

3. Etnopsixologiya  adam psixikasinin` etnik o`zgeshelikleri, milliy xarakter, milliy tuyg`i, milliya g`oya, milliy o`z-o`zin an`law, etnik stereotip, olardin` nizamliqlari ha`m ju`zege keliw qa`siyetlerin u`yrenedi.

4. Basqariw psixologiyasi  bul psixologiya pa`ninin` sonday tarawi, onda adam tamaninan  ma`mleket mekemeleri, adamlar ekonomik ha`m texnik dizimlerdi basqariwdin` psixologiyaliq ta`repleri u`yreniledi.

5. Siyasiy psixologiya  ja`miyet siyasiy turmisindag`i keypi (nastroenie) emotsiya, pikirlerdin` psixologiyaliq ta`replerin u`yrenedi (siyasiy ta`rbiya, sotsial sana, siyasiy xizmet ha`m t.b.).

6. Marketing psixologiyasi  jan`a materiallardi islep shig`ariwda, islep shig`ariw formalarin basqariwdi ha`m sho`lkemlestiriwdin` psixologiyaliq mashqalalarin tekseredi. Bul taraw bazar mu`na`sibetleri, talap ha`m mu`ta`jliklerdi, materiallardi jobalastiriw menen shug`illanadi.

7. Din psixologiyasi  diniy sana o`zgeshelikleri, onin` psixologiyaliq ha`m sotsial tiykarlari, waziypalari ha`m dizimi, diniy sezim o`zgeshelikleri, dinnin` ja`miyet ruwxiy turmisindag`i orni, waziypalari ha`m diniy toparlar psixologiyasin u`yrenedi. Ol taraw diniy mu`na`sibetler mexanizmi, eliklew, ta`sir, bag`dar ha`m sanag`a ta`sir etiw dindi zamanago`y ja`miyettegi rolin aniqlaw menen shug`illanadi.

Zamanago`y psixologiya pa`ninin` tarawlari a`ne usilardan ibarat.

Bu`gingi ku`nde psixologiya pa`ni ko`plegen pa`nler menen baylanisli. Buni psixofizika, psixofiziologiya, psixolingvistika matematik psixologiya ha`m basqalar misalinda ko`riw mu`mkin. Pa`nler arasindag`i baylanislar psixologiyanin` pa`nler dizimindegi ornin aniqlaydi. Akademik B.M.Kedrovtin` klassifikatsiyasi boyinsha barliq pa`nler u`sh toparg`a bo`linedi: gumanitar, filosofiyaliq ha`m ta`biyiy pa`nler. Psixologiya toqtalatug`in bolsaq B.M.Kedrovtin` pikirinshe bul u`lken u`sh topardan pa`nler diziminde psixologiya o`z betinshe pa`n sipatinda ko`rinedi, ha`m de ol adam psixik xizmetin ta`biyiy-tariyxiy ha`m sotsial ta`repin u`yrenedi. Psixologiya pa`ninin` pa`nler dizimindegi ornin 3-sxemada (B.M.Kedrov boyinsha) ko`riw mu`mkin

Psixologiya pa`ni ha`r qanday pa`n siyaqli o`z aldina belgili rawajlaniw jolin basip o`tti.Psixologiya  tariyxi 

bul  en`  aldi  menen  insaniyat  ta`repinen    haywanlarg`a  ha`m  insang`a  ta`n  bolg`an  psixik  ha`diyseler    haqqindag`i 

bilimlerdin`  a`ste-aqirin  toplanip  bariw  tariyxi.  Insannin`  o`z-o`zi  haqqindag`i  bilimlerin  toplap  ha`m  teren`lestirip 

bariwi . Psixologiya tariyxi  menen tanisa otirip biz insan haywanlar  psixik turmisinin u`yreniwge  bolg`an umitiliwlar  

adamlar  turmisinin`  ha`r  bir  tariyxiy  basqishlarinda    olardin`  qanday  teoriyaliq    ha`m  a`meliy    talaplar,  ayirim  bir 

mag`liwmatlar,  psixik  ha`diyseler    qanday  da`rejede  payda  bolg`an,  engizilgen  aniqlang`anlig`in,  olar  qanday 

tu`sindirilgenligi, olardin` ayirim nizamliqlari qanday ashilg`anlig`in bilip  alamiz. Bunnan tisqari psixologiya tariyxi 

tariyxiy  turmistin` ha`r bir basqishlarinda, pa`n ha`m  ma`deniyatin`  uliwma rawajlaniwi, psixologiyanin` pu`tkil bir 

pa`nler sistemasi da`rejesine ko`terilgenligi haqqinda  mag`liwmat beredi. Mine usi rawajlaniw jolinda adam balasinin` 

psixik  qubilislar haqqinda ko`z-qaraslardin` o`zgergenligin , onin`  psixologiyaliq ilim sipatinda izertlew predmetinin`  

o`zgergenli tarixin u`yrenimiz . 

Psixologiyaliq  ilimlerdin`  rawajlaniwin  tiykarinan  n`  etap  bo`lemiz.  Bular    psixologiya    tariyxi  pa`ninin` 

tiykarg`i waziypasi psixika  haqqindag`i  ilimiy bilimlerdin payda boliwi ha`mde   keleshekte  rawajlaniwin analizleydi 

.