Fizika fakuteti fizika kafedrasi

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
BERDAQ NOMIDAGI QORAQALPOQ DAVLAT UNIVERSITETI

FIZIKA fakuteti

FIZIKA kafedrasi
ELEKTR ENERGIYASI yo`nalishi
“5” kurs talabasi USMONOV ABDURAUF ning
“ Elektr energetika sistemalarining jag'daylarin boshqarish ”
fanidan

MUSTAQIL ISHI




Mavzu: Gidrоelеktr stаnciyasi tехnоlоgik jаrаyonining АBTsi


Bajardi: Usmonov Abdurauf
Qabul qildi: Uzaqbayev Quwat

NUKUS – 2023 Yil
Gidrоelеktr stаnciyasi tехnоlоgik jаrаyonining АBTsi

Elektr podstanciyaları (stanciyaları)nıń avtomatlastırılǵan basqarıw sisteması olardıń iskerligin operativ basqarıw ushın zárúr bolǵan texnikalıq qurallar jıyındısınan ibarat. Basqarıw sisteması, ádette, bes kishi sistemalarǵa bólinedi:

1. Texnologiyalıq processtiń parametrleri haqqında zárúriy axborot penen támiynlewshi ólshew sisteması.
2. Parmaterler ruxsat etilgen mánislerinen parıq qılǵanda opertiv xizmetkerdiń itibarın qaratıwshı signallaw sisteması.
3. Atqarıwshı organlarına tásirin támiynlewshi aralıqtan basqarıw sisteması.
4. Parametrdiń berilgen mánisin avtomatikalıq tárizde tutıp turıw yaki onı berilgen nızam boyınsha ózgeriwin támiynlewshi avtomatikalqı basqarıw sisteması.
5. Parametrler avariya zonasına shıqqanda úskeneniń avtomatikalıq úziliwin támiynlewshi qorǵaw sisteması.
Baqlaw hám basqarıw sistemasın shólkemlestiriw ekilemshi kommutaciya shınjırı sıpatında ámelge asırıladı. Ekilemshi shınjırlardı shólkemlestiriw ushın dástúriy tárizde releli qorǵawdan paydalanıp kelingen. Házirgi dáwirde basqarıw sistemasın modernizaciyalaw hám jańa úskenelerdi kiritiwde texnologiyalıq processlerdi basqarıwdıń mikroprosessorlı dástúriy-texnikalıq kompleks (DTK) tiykarındaǵı avtomatlastırılǵan basqarıw sistemaları engizilmekte.
Dástúriy hám mikroprosessorlı avtomatlastırılǵan basqarıw sistemaların shólkemlestiriw prinsipleri bir-birinen parıq qıladı. 3.6- súwrette 250 MVt quwatlıqlı bloktıń dástúriy hám mikroprosessorlı qurallar tiykarındaǵı basqarıw shchitleriniń súwretleri keltirilgen.
DTKsiz basqarıw sisteması axborottı individul tárizde jıynaw, qayta islew hám súwretlew menen xarakterlenedi. Operator zárúriy axborottı operativ paneller hám basqarıw shchiti pultlarında yaki ólshew ornında ornatılǵan ólchov ásbaplarınan aladı. Kommutaciya qurılmalarınıń jaǵdayları (jalǵanǵan/úzilgen) lamposhalar járdeminde ańlatıladı. Atqarıwshı organlarına tásir kilitler (almaslap jalǵaǵıshlar, túymesheler) járdeminde ámelge asırıladı. Avariya jaǵdayı qáwipi tuwılǵanda operativ xizmetkerdiń itibarın tartıw ushın operativ paneldegi tabloda sáwleleniw maqsetinde signallaw sxemesında signal qáliplestiriledi.
Mikroprosessorlı basqarıw sistemalarında ólshewler, signallastırıw hám aralıqtan basqarıwlar ózinde ádettegi kompyuterdi sáwlelendiriwshi avtomatlastırılǵan jumıs orınlarınan ámelge asırıladı. Qurılmanıń jaǵdayı displeyda mnemosxemalar kórinisinde súwretlenedi. Atqarıwshı qurılmalarǵa operatordıń tásiri «tıshqansha» járdeminde ámelge asırıladı. Úlken obzorlı mnemosxemalar ornında ulıwma paydalanıw ekranlarınan paydalanıladı.
Releli texnikada basqarıw logikalıq hám qorǵawdı shólkemlestiriw ushın kóp sanlı releli panellerdi islep shıǵıw talap etilgen (3.7- súwret). Texnologiyalıq processti basqarıwdıń házirgi zaman avtomatlastırılǵan basqarıw sistemalarında algoritmler mikroprosessorlı qurılmalardıń kontrollerleri járdeminde quralǵan.
Releli texnikadan paydalanılǵanda qurılmalar ortasında axborottı uzatıw baqlaw kabelleri járdeminde ámelge asırılǵan. Hár bir signaldı uzatıw ushın óz-aldına kabel talap etilgen. Signal hár qıylı qurılmalarda paydalanılǵanda (máselen, kommutaciya apparatınıń jaǵdayı haqqındaǵı signal pultta operativ konturdı ańlatıw ushın hámde blokirovkalaw shınjırın shólkemlestiriw yaki sáykes panellerde rezervti avtomatikalıq tárizde iske túsiriw ushın talap etilgende) kabel kanallarınıń sanı da sáykes ráwishte asqan. 3.8- súwrette elektr stanciyasınıń kabelli yarım qabatınıń súwreti keltirilgen. Texnologiyalıq processlerdiń mikroprosessorlı ABSsında axborot aǵımınıń tiykarǵı bólimi sanlı tarmaqlarǵa ketedi. Sanlı almasıw esabına DTKke signal bir márte kiritilgen jaǵdayında axborottı kóp márte paydalanıw imkanıyatı payda boldı. Bunnan basqa, kóp ǵana jaǵdaylarda axborottı jıynaw quralların tikkeley axborot derekleriniń janına kóshirip, olardı sanlı tarmaqlar arqalı uzatıw shólkemlestirilgen (bólistirilgen basqarıw sistemaları). Bunday ózgerislerdiń barlıǵı kabel ónimlerinen paydalanıwdı salmaqlı dárejede kemeytirgen.
Mikroprosessorlı ABSlarınan paydalanıw dástúriy ABS menen salıwtırılǵanda tómendegi qosımsha imkanıyatlardı da payda qıladı:
- kiritiwshi axborottı onıń anıqlıǵın baqlap, jıynaw hám birlemshi qayta islew;
- basqarıw sistemasınıń shuqır dárejede avtomatlastırıw;
- ólsheniwshi hám esaplanıwshı maǵlıwmatlardı operator stanciyalarınıń ekranlarında kórsetiw;
- ótkinshi maǵlıwmatlardı saqlaw hám zárúriy jaǵdaylarda usınıw;
- avariya hádiyselerin esapqa alıw; operativ xizmetker iskerligin baqlaw;
- maǵlıwmatlardı protokollastırıw, esabatlardı tayarlaw;
- úskenelerdiń islewin texnikalıq-ekonomikalıq kórsetkishlerin esaplaw.

Podstanciyanıń texnologiyalıq processin avtomatlastırılǵan basqarıw sistemasınıń tiykarı bolıp úskenelerin shártli tárizde bir neshe basqıshqa bóliw múmkin bolǵan DTK esaplanadı.

Joqarı basqısh – podstanciya basqıshına avtomatlastırılǵan jumıs orınları (operativ xizmetker, releli qorǵaw hám avtomatika xizmeti,
ABS xizmeti injeneri, xizmet kórsetiwshi xizmetker sıyaqlılardıń); maǵlıwmatlardı saqlaw hám taqdim etish quralları;
barlıq mikroprosessorlı qurılmalardıń sinxron islewin támiynlewshi jalǵız waqıt sistemasın shólkemlestiriw quralları kiredi.
Tómen basqıshqa tikkeley basqarıw obekti menen baylanısqan qurılmalar kiredi. Olar járdeminde sistemalardıń iskerligi hám texnologiyalıq processti basqarıwdıń ABSsın barlıq funkciyaların atqarıw ushın zárúriy maǵlıwmatlardı jıynaw hám basqarıw komandaların beriw támiynlenedi. Bunday maqsetlerde ózinde mikroprosessorlı qorǵaw hám basqarıw quralların ańlatıwshı qániygelestirilgen yaki kóp funksionallı intellektual elektron úskenelerden paydalanıladı.
Orta basqıshqa sanlı tarmaqtı qurawshı úskeneler kiredi. Basqa klasifikaciyalarda tarmaq úskeneleri óz-aldına ajratilmastan DTKniń joqarı basqıshınıń bólimi sıpatında qaraladı.

Joqarı hám tómen basqısh qurılmaları ortasında maǵlıwmatlar almasıwı sanlı tarmaqlar quralında ámelge asadı. Házirgi dáwirde iri podstanciyalar ushın islep shıǵarılıp atırǵan texnologiyalıq processlerdiń ABSsında qurallar ortasında maǵlıwmatlar almasıwı úlken tezlikte islewshi Ethernet tarmaǵı arqalı ámelge 50 asırılıwın aytıw zárúr. Biraq, házirgi dáwirde túrli kórinistegi baylanıslardı basqarıw ushın basqa keń tarqalǵan sanlı protokollar standartları menen islewshi intellektual elektron qurılmalardan paydalanıladı. Sol sebepli texnologiyalıq processlerdi basqarıwdıń joqarı basqısh ABSsı hár bayanlamalardı qóllay alıwı zárúr.

Intellektual elektron qurılmanıń tiykarǵı shólkemlestirilgen bólimleri bolıp tómendegiler esaplanadı:
- basqarıw obekti haqqındaǵı signallardı kiritiw hám basqarıw tásirlerin islep shıǵıwdı támiynlewshi obektler menen baylanıs qurılmaları moduli;
- kiriw maǵlıwmatların qayta islew, basqarıw hám qorǵaw algoritmleriniń islewi hám shıǵıw signalların qáliplestiriwdi támiynlewshi kontroller;
- elektrotexnikalıq úskeneniń ABSsı elementleri hámde intellektual elektron qurılma injeneringi quralları menen maǵlıwmatlar almasıwın qurawshı sanlı interfeys.

1. Avtomatlastırılǵan sistema, basqarıw hám avtomatlastırılǵan basqarıw sisteması ne? Olar ne menen xarakterlenedi?

2. ABSnıń qanday túrleri bar? Olar ne menen xarakterlenedi?
3. ABSnıń metodikalıq támiynatı nelerden ibarat?
4. Energetikada ABSnıń strukturası nelerden ibarat?
5. Funksional ABS ne? Onıń wazıypaları nelerden ibarat?
6. ABS ierarxiyası ne? Onıń qanday túrleri bar hám olar ne menen xarakterlenedi?
7. Energetika tarawınıń ABSsı hám onıń ierarxiyası nelerden ibarat?
8. ADBS ne? Onıń wazıypaları nelerden ibarat?
9. Elektr stanciyalarınıń ABSları qanday bólimlerden ibarat? Olar ne ushın xizmet qıladı?
10. Elektr stanciyalarınıń ABSlarınan kárxanalardıń ABS (KABS)ları ne menen parıq qıladı?