K arim a q osim ova

Pisanda qilmoq ~ oldindan biror shart qo ‘ymoq; ta ’kidlamoq.
Tayyorgarlik 
ishlarining 
ta ’lim iy shakllari 
xilma-xil 
bo'lib, 
o'qituvchi asar m azm uni va sharoitga qarab ish turini tanlaydi. Tay­
yorgarlik davrida nim alar h aqida m a ’lum ot berish m aqsad qilingan 
bo'lsa, a w a lo , o'quvchilam ing o'zlarid an u lar haqida bilganlari so'rab 
aniqlanadi. M asalan, „K itobga ixlos" asarini o'qishga tayyorgarlikda 
o'quvchilam ing dastlabki bilimlari quyidagicha aniqlanadi:

---

0 ‘qituvchi: — Bugun biz Vatanimizning o ‘tmishiga sayohat qilamiz. 
Sayohatimiz Buxoro shahriga bo'ladi. Sayohatchilar ikki guruhga bo‘linadi. 
Buxoro darvozalari ochilishi uchun bir necha tilsimlami yechishimiz 
zarur. Buning uchun har bir guruh o ‘ziga berilgan savol-topshiriqlami 
bajarib, shohsupaga ko‘tarilishi zarur.
1-guruh uchun savol-topshiriqlar:
1. Tarixda yashagan buyuk olim lar, shoirlar, yozuvchilar, sar- 
kardalardan kim larni bilasiz?
2. Buxoroda qaysi buyuk shaxslar yashagan?
3. Buxorodagi tarixiy binolar, joylar nom ini ayting.
2-guruh uchun ham shu tarzdagi savol-topshiriqlar beriladi yoki 
h a r ikkala guruh uchun shu savol-topshiriqlar berilib, „K im oldin 
shohsupaga etib boradi?“ sharti qo'yiladi.
X attaxtaga buyuk shaxslar portreti, tarixiy joylar tasvirlangan 
rasm lar ilib qo'yiladi.
Tayyorgarlik shakllaridan biri — ekskursiyadir. Bu ish turidan 
tabiat tasviriga bag'ishlangan yoki ishlab chiqarish, qurilish, shahar, 
qishloq hayotiga, kasbga doir m avzular va tarixiy asarlar o 'rganilganda 
foydalanish m um kin. C h u n o n ch i, 2-sinfda „M etropoliten" kabi 
m avzularni o'rganishdan oldin ekskursiya qilish maqsadga m uvofiq. 
Ekskursiya o 'q uvch ilam ing asarda ifoda etilgan hodisalarni aniq va 
ongli o'zlashtirishlariga yordam beradi, bilim larini chuqurlashtiradi, 
tabiat hodisalarini kuzatish va ularni aniq tasvirlash ko 'nikm alarini 
shakllantiradi.
Ekskursiya bolalarda tabiatga m ehr uyg'otadi, uni sevish va tabiat 
ehsonlarini asrash hissini tarbiyalaydi.
Ishlab chiqarish korxonalariga, m uzey va boshqa joylarga ekskur- 
siyalar esa tarixiy voqealarni to 'g 'ri idrok etishlarini t a ’m inlaydi, 
kattalar m ehnati bilan tanishtiradi, o 'q u v ch ida m ehnatga m uhabbat 
uyg'otadi, kasbga yo'naltiradi.
Film namoyish qilish. Tarixiy m ateriallarni, asar muallifi hayoti­
ni o 'rganishdan oldin film nam oyish qilinsa, o 'q uv chilam ing asam i 
idrok qilishlari faollashadi. M asalan, 2-sinfda „G u lzorda" hikoyasini 
o'qishd a „M ehrobdan chay o n" film idan p arch a ko'rsatilishi, 3—4- 
sinflarda Ibn Sino haqidagi asarlarni o'rgan ish d a „U lug'bek xazinasi", 
A lisher Navoiy haqidagi asarlar bilan tanishtirishda „Alisher N avoiy1' 
filmi namoyish etilishi m um kin.
Kinofilm va diafilm lardan o'quvchilarni asarni o'qishga tayyorlash 
davrida foydalaniladi. U lar o'quvchilam ing ta s a w u r qilishlariga, tii-

---

shunchalarini oydinlashtirishga, ongli o ‘qish va hissiy idrok etishlariga 
yordam beradi. O 'quvchilam ing film nam oyishida tug'ilgan ayrim 
savollariga ulam ing o'zlari yangi o'qiydigan asarlardan javob to p ad i­
lar. Tayyorgarlik ishlarini bunday uyushtirish o'qu vch ilam ing o'qishga 
bo'lgan qiziqishlarini ham oshiradi.
O'qituvchi hikoyasi. Bu m etod asar muallifi haqida m a ’lum ot 
berishda eng sam arali hisoblanadi. Asar muallifi shoir va yozuvchilar 
haqida so'zlab berilayotganda ulam ing portretlari, bolalar uchun yoz­
gan asarlari nam oyish etilsa, o'quvchilam ing m uallif ijodiga qiziqishlari 
ortadi. B oshlang'ich sinfda shoir, yozuvchilarning o 'z tilidan o'qigan 
asarlari yoki ular haqida boshqalar aytgan fikrlam i m agnit tasm asidan 
eshittirilsa yoki video tasm adan ko'rsatilib, unga o'qituv chi hikoyasi 
qo'shilsa, darsning sam aradorligi yanada oshadi. M asalan, 4-sinfda 
O 'zbekiston Respublikasi Davlat m adhiyasi aytilgach, A. O ripovning 
o 'zi aytgan „O 'zbekiston" sh e’ri qo'yib eshittirilishi m um kin.
O 'qituvchi yozuvchi va shoirlar haqidagi m a’lum otlam i o 'quvchilar 
saviyasiga mos qilib, hayajonli qilib hikoya qilsa, o'quvchilam ing 
badiiy asam i o'qishga ichki istagi kuchayadi, ularda kitob o'qishga 
m uhabbat ortadi. Yozuvchi haqidagi m a’lum ot 1-sinfdan 4-sinfga 
borgunga qad ar ko'paytirilib, chuqurlashtirilib boriladi.
A sam i o'qishga tayyorgarlik bevosita o 'quvchilam ing 
mustaqil izla- 
nishlari asosida ham tashkil etiladi. M asalan, „K itobga ixlos" (4-sinf) 
asarini o'qishga tayyorgarlikda o 'quvchilam ing o 'tm ish d a yashagan 
tarixiy shaxslar haqidagi tushunchalari aniqlangach, o'q uv chilar xa- 
yolan sayohatga olib chiqiladi. O 'qituvchi o'quvchilarni Buxorodagi 
tarixiy muzeyga taklif etadi. M uzeyda o'q u v ch ilar Abu Ali ibn Sino 
portretini kuzatadilar, u haqdagi yozuvlam i o'qiy dilar (M uzey uch u n 
sinfning biror qismi ajratiladi).
Abu Ali ibn Sino - m a’rifatparvar allom a 
Abu Ali ibn Sino — buyuk hakim
M en kechalari kam uxlar, kunduzlari ham ilm dan 
boshqa narsa bilan shug'ullanm as edim. (Ibn Sino)
Bir kuni shohdan kutubxonasiga kirishga va u yerda tibga 
oid kitoblarni m utolaa qilishga ruxsat so'radim .
Shoh m enga ruxsat berdi. (Ibn Sino)

---

Ibn Sino dorivorlar tayyolash, yurak kasalligi, jarro h lik va 
boshqa sohalarga doir 400 dan ziyod asar yozgan
0 ‘quvchilarni mustaqil izlanishga o'rgatishning yana bir usuli 
o'quvchilarga old in d an yozuvchi yoki asar yozilgan davr h aq id a kitob­
lar, m anb alar tavsiya etib, ulardan m a ’lum otlar to 'p la tish , albom lar 
tayyorlatish, so 'n g o'quvchilar o'zlari aniqlagan m a’lu m o tlam i o'q ib , 
so'zlab berishidir.
Sinfdan sinfga ko'chish bilan yozuvchi hayoti va ijodi haqidagi 
o 'q u v ch ilar bilim i ortib boradi. Asar muallifi bilan tanishtirishga 
qo'yilgan talab lar ham ko'payadi. O 'qituvchi qisqa m a ’lum ot be- 
rishdan yozuvchi hayoti bilan to 'liq ro q tanishtirishga o 'tad i. B unda u 
kichik m aktab yoshidagi o 'quvchilam ing yoshiga m os im koniyatlarni, 
ular yozuvchi bilan qay darajada tanish ekanligi va uning asarlaridan 
nim alarni o'qiganligini hisobga oladi.
A sar bilan tanishtirish
Tayyorgarlik davridan so'ng 1-bosqich amalga oshiriladi. Bu bos­
qichning asosiy vazifasi asar m azm uni bilan tanishtirishdir. Badiiy 
asarni yaxlit idrok etish m uhim bo'lgani uchun m aktab tajribasida asar 
ustida ishlash shu asar yoki uning bir darsda o'rganishga m o'ljallangan 
qismi yaxlit o'q ish usulida tanishtiriladi.
H ikoya, m asal, she’m ing m azm unini to 'g 'ri idrok etish, sh u ­
ningdek, m atn n ing hissiy ta ’sirini oshirish uchun ifodali o 'q ish katta 
aham iyatga ega.
Asar m atni bilan tanishtirishning b ir n echa usullari m avjud. U lar 
quyidagilar:
I. 
M a tn o 'qituvch i tom onidan ifodali o 'q ib beriladi (b a ’zan asar 
m atni m agnitafon orqali ham eshittirilishi m um kin). O 'quvchilar m atn 
m azm uni bilan tanishtirilgach, o'qituvchi ularga boshlang'ich taas- 
surotlarini aytishni talab qiladigan savollar beradi. M asalan,