Kafedra: Biologiya və onun tədrisi metodikası

Qarabağ vulkanik yaylasının fiziki-coğrafi rayonu

Yüklə 328,04 Kb.

səhifə	2/2
tarix	25.12.2023
ölçüsü	328,04 Kb.
	#193989

1 2

Nurcan Hacıyeva-Biologiya

Qarabağ vulkanik yaylasının fiziki-coğrafi rayonu

Qarabağ vulkanik yaylasının fiziki-coğrafi rayonu Tərtərçay və Həkəri çaylarının yuxarı axımıında yerləşir, 1800 m-dən 3600 m-ə qədər yüksəklikdə və şimal-qərbdən cənub-şərqə geniş zolaq ilə uzanır. Qarabağ vulkanik yaylasının əsası qədim süxurlardan ibarətdir. Neogendə və antropogendə dağların qədim qırışıq-faylıq çatlardan axan lavalar, az parçalanmış sahəni örtmüşlər.

3

Həkəri fiziki-coğrafi rayonu

Həkəri fiziki-coğrafi rayonu Oxçuçay və Həkəri çaylarının aşağı axınlarını əhatə edir. Ön Araz düzünün şimal-qərb istiqamətində yüksəliyə qədər ucalır. Şimal-şərqdə Qarabağ silsiləsi və cənub-qərbdə Qarabağ yaylası arasında Həkəriçay hövzəsində yerləşir və relyefi nisbətən aşağıdır. O geniş Göyçə-Qarabağ (Şıxəlibəyli E.S., 1966), və ya Göyçə-Həkəri sinklinoriumunda (Antonov B.A., 1971), yura, təbaşir, paleogen, neogen və dördüncü dövrün vulkanogen, vulkanogen-çökmə süxurlarından ibarətdir. Cənub-şərqdə, Həkəri, Bazarçay və Araz çaylarının vadilərində, sinklinoriya Altaraz çökəkli ilə birləşir, yuxarı pliosen və antropogen vulkanogen-çökmə, allüvial-prolüvial çöküntülərlə doldurulub. Müasir relyefin strukturunda Altaraz çökəkliyi Həkəri yüksək yaylası və Araz çayı dərələrinin maili düzənliklər ilə əlaqələnir.
Azərbaycanın Respublikasının ərazisi bənzərsiz və zəngin flora örtüyünə malikdir. Burada becərilən bitkilər də daxil olmaqla ali bitkilərin 1117 cinsinə aid 4961 növü qeydə alınmışdır. Azərbaycan Qafqaz ərazisinin təxminən 16%-ni əhatə etsə də, flora baxımından (6350 növ) 70%-ni təşkil edir (Qafqazın flora konspekti, 2006).
Son 30 ilə yaxın bir dövrdə Azərbaycan torpaqlarının 20%-i işğal altında qalmışdır. Kiçik Qafqazın dağlıq əraziləri 6 silsilədən ibarətdir, lakin onun yarısının (Qarabağ, Zəngəzur və Dərələyəz silsilələri) florası uzun illərdən bəri düşmən tapdağında ölüm-qalım savaşı verir. Azərbaycan floristik bölgüdə 20 botaniki-coğrafi rayona bölünür: Xəzər dənizi ətrafı (1200 növ), Abşeron (1000), Qobustan (1200) Kür-Araz ovalığı (1215), Kür düzü (1205), Bozdağ silsiləsi (1190), Lənkəran - Muğan (1500), Lənkəranın dağlıq hissəsi (1107), Diabar - Zuvand (1107), Lənkəran ovalığı (1205), Naxçıvan düzü (1175), Naxçıvanın dağlıq hissəsi (2700), Samur - Dəvəçi ovalığı (1145), Böyük Qafqaz -Quba Dağ silsiləsi (1700), Böyük Qafqazın şərqi (1205), Böyük Qafqazın qərbi (1105), Kiçik Qafqazın şimalı (1203), Kiçik Qafqazın mərkəzi (1316), Kiçik Qafqazın cənubu (1250), Alazan - Əyriçay vadisi (1100). Göründüyü kimi, Azərbaycanın botaniki-coğrafi bölgüsündə Kiçik Qafqazın Qarabağ ərazisi də daxil olan 3 botaniki coğrafi rayonunun 2-si (Kiçik Qafqazın mərkəzi və cənubu) düşmən işğalına məruz qalmış, illərdir meşələri, bozqırları, çala-çəmənləri və su-bataqlıq bitkilərinin son durumu barədə heç bir məlumat əldə edilməmişdir. Düzdür, biz botaniklər bu ərazilərdən heç vaxt əl çəkməmişik və ədəbiyyatlara əsasən daim onları nəzərdə saxlamışıq. Lakin elə bitkilər var ki, onlarn areal diapazonu yalnız Qarabağla məhdudlaşır. Ölkənin genetik ehtiyatlarını daim qorumaq və müasir vəziyyətini təyin etmək üçün floristik və sistematik araşdırmalara ehtiyac var. Əsas forma müxtəlifliyinin mərkəzləri, irsi müxtəlifliyin paylanma təbiəti, növlərin formalaşma intensivliyi sistemli tədqiqatlarla

4
müəyyən edilməlidir. İşğala məruz qalan botaniki-coğrafi rayonlarda taksonomik tərkibə 2500-ə (50%) qədər bitki növü daxildir ki, bunların populyasiya göstəriciləri,
arealları və son vəziyyəti barədə heç bir məlumatımız yoxdur. Bəzi ərazilərimizdə erməni işğalçıları tərəfindən yabanı bitkilər tamamilə məhv edilərək yerində narkotik bitkilər becərilmiş və öz mənfur xislətlərini bir daha sübut etmişlər. Digər tərəfdən, Qarabağın təbiətinə olan antropogen təsirlər bir sıra qiymətli bitkilərin fərdlərinin sayının azalmasına və ya tamamilə məhv olmasına gətirib çıxarmışdır.
Ulu öndərin siyasi və iqtisadi kursu, ideyaları bu gün Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev tərəfindən uğurla davam və inkişaf etdirilir. Respublikada nadir və məhvolma təhlükəsi qarşısında qalan bitki növlərinin qorunub saxlanılması üçün bir sıra əməli tədbirlər sistemi həyata keçirilmişdir. Bioloji müxtəlifliyin qorunub saxlanılmasında xüsusi mühafizə olunan təbiət ərazilərinin rolu əvəzedilməzdir.
Kiçik Qafqazın enliyarpaqlı meşələrində Quercus iberica, Q.macranthera növlərinin, xüsusən Eldar oyuğunda rast gəlinən və dünyanın nadir incilərindən biri olan Pinus eldarica növünün genefondunun qorunub saxlanılması üçün “Göygöl Dövlət Qoruğu” yaradılmışdır. Bu qoruqda 423 ali bitki növünə rast gəlinir. Dünyanın ən qədim bitkilərinin məskunlaşdığı sahələrdən biri olan və təbii muzey adlanan Talışda üçüncü dövrün relikt bitkilərinin Albizia culibrissin Durazz., Gleditschia caspica Desf., Alnus subcordata C.A. Mey., Parrotia persica (DC.) C.A.Mey., Acer velutinum Boiis., Quercus castaneifolia C.A.Mey., Zelkova carpinifolia (Pall.) C.Koch, Pterocarya (Michx.) Kunth. ex. İ.İlcinsk, Pyrus grossheimii Fed., P.hyrcana Fed., P.boissierana Buhse, Buxus hyrcana Pocark., İlex hyrcana Pocark., Ruscus hyrcanus Woronow, Danae racemosa (L.) Moench., Taxus baccata L., Punica granatum L., Diospyrus lotus L. və s. qorunması üçün “Hirkan Dövlət Qoruğu” təşkil edilmişdir. Burada 162 növ endemik, 96-ı relikt, 38-i isə məhvolma təhlükəsi qarşısında qalan bitkilərdir.
Böyük Qafqaz sahəsinin qərb nahiyəsində bir çox enliyarpaqlı bitkilərin, xüsusilə Carpinus caucasica, Fagus orientalis, Acer trautvetteri, Rhodondron caucasicum, Tilia caucasica, Corylus colurna və s. bitkilərin qorunub saxlanması üçün Zaqatala Dövlət Qoruğu təşkil edilmişdir. Pirqulu Dövlət Qoruğu (Böyük Qafqazın şərq makro yamaclarındakı enliyarpaqlı meşələrin qorunması üçün), Bəsitçay Dövlət Qoruğu (şərq çinarı), İsmayıllı yasaqlığı (Dəmirağacı, şərq çinarı, qaraçöhrə, şabalıd, budaqlı danaya bitkilərinin qorunması üçün), Turyançay Dövlət Qoruğu (burada müxtəlif ardıc, palıd, nar, albalı və s. bitki növləri qorunur) təşkil edilmiş, onların genefondunun saxlanılması üçün bir sıra əməli tədbirlər görülmüşdür və indi də bu işlər davam etdirilir.

5
Qeyd etmək lazımdır ki, respublika ərazisində rast gəlinən nadir bitki və bitkiliyin qorunması üçün 4 milli park, 17 yasaqlıq və 15 dövlət qoruğu yaradılmışdır ki, bunlardan 9-u bilavasitə flora və bitkiliyin qorunması məqsədilə təşkil edilmişdir.
Nadir və relikt su bitkilərinin qorunmasına dair botanik Cəlal Əliyevin tədqiqatı nəticəsində məlum olmuşdur ki, Nelumbo nucifera, Nymphaea alba, Trapa hyrcana, Nymphoides peltata, Hydrocotyle vulgaris, H.ranunculoides, Ludwigia palustris və s. növlər Kür-Araz və Lənkəran ovalıqlarında əvvəllər cəngəlliklər əmələ gətirdiyi halda, hazırda onların arealları antropogen amillərin təsiri nəticəsində xeyli kiçilmişdir. Bununla da su-bataqlıq bitkilərinin qorunması zəruri olmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, bir çox su-bataqlıq bitkilərinin, eyni zamanda 25 növ qıjının qorunmasına dair bir sıra əməli tədbirlər sistemi irəli sürülməklə onların mühafizəsi təklif olunmuşdur. Botaniklərin apardıqları tədqiqat nəticəsində məlum olmuşdur ki, bir çox su-bataqlıq bitkisi, o cümlədən Lənkəran rayonu ərazisində Trapa hyrcana, Saatlı-İmişli rayonları ərazisində Sarısu gölündə Nelumbo nucifera tamamilə məhv olmuş, Mehman gölünün qurudulması nəticəsində isə su-bataqlıq bitkiliyinin məhvolma təhlükəsi yaranmışdır.
Qarabağın Suqovuşan və digər su-bataqlıq əraziləri və onların özünəməxsus faydalı xüsusiyyətləri olan bitkiləri ciddi şəkildə tədqiq edilməlidir.
Bir çox illər ərzində görkəmli alim, akademik Həsən Əliyev Azərbaycan torpaqlarını qarış-qarış gəzmiş, onun flora və faunasının vəziyyəti ilə yaxından tanış olduqdan sonra belə bir fikir ifadə etmişdir ki, ”tənasüb pozulur, təbiət bir növ məğlub kimi geri çəkilir“. Həsən Əliyev özünün şəxsi müşahidələrinə əsasən ”həyəcan təbili“ çalaraq dünyanın bir çox mötəbər kürsülərində elm korifeyləri qarşısında ekoloji problemlərə diqqət çəkmişdir. Bunun üzərindən uzun illər keçmiş və 30 il antropogen təsirlərə məruz qalmış, daşı daş üstə qalmamış Qarabağın kənd örüş və biçənəkləri, meşələri, ümumiyyətlə bitki örtüyünün müasir vəziyyəti barədə ermənilər tərəfdən bir cümlə belə yazılmamışdır və şəksiz ki, ərazinin yenidən öyrənilməsi vacibdir.
Azərbaycan florasının, bitki örtüyünün, bitkiliyinin öyrənilməsində akademik Vahid Hacıyevin böyük xidmətləri olmuşdur. O, qeyd etmişdir ki, insanların əməli fəaliyyəti nəticəsində son 60-70 il ərzində bir çox bitki növlərinin (İles hircanica, Quercus araxina, Tulipa karabachensis, Zelcova caspinifolia, Daphne transcaucasica, Quercus macranthera, Acer trautvetteri, Betula pendula, Pyrus elliptica, Ulmus glabra , Padus racemosa, Poaeonia mlokoswitschii, Laurocerasus officinalis, Ammochloa paleastina və s.) arealları daralmış, bəzi növlər isə itmək təhlükəsi ilə üzləşmişdir. Belə ki, Bozdağ, Didrardağ və başqa dağ silsilələrində özlərinin əmələgəlmə və formalaşmasına görə

6
buzlaşma dövrünün sonuna aid olan bitki senozlarında Erysinium, Xeranthemum, Stipa,
Melica, Dianthus cinslərinə aid növlər tamamilə sıradan çıxmışdır. Bir sıra kserofit, hemikserofit bitkilər, o cümlədən ardıc (arçan), kitrəli gəvən, qırtıc, qarayonca və s. növlərin arealları qismən daralmış və ya onlar tamamilə məhv olmuşlar. Əslən Şuşadan olan akademik Vahid Hacıyev Qarabağın florasının qorunmasının yalnız elmi və praktiki deyil, eyni zamanda tarixi əhəmiyyətə malik olduğunu dəfələrlə qeyd etmiş, qiymətli növlərin gələcək nəsillərə çatdırılması üçün yeni qoruq və yasaqlıqların təşkil edilməsi təklifini irəli sürmüşdür. Alim yüksək dağ bitkiliyinin, kserofit tipli dağ-çəmən və çəmən-bataqlıq bitkilərinin qorunması üçün Kəlbəcər rayonu Alagöllər sahəsini, nadir meşə bitkilərinin qorunması üçün isə Qarabağın dağlıq ərazilərinin mühafizə edilməsini təklif etmişdir. Lakin mənfur erməni işğalı bu fikirlərin həyata keçirilməsinə imkan verməmişdir. Ümid edirik ki, ərazinin biomüxtəlifliyi öyrənildikdən sonra yeni milli parkın yaradılması ilk təklifimiz olacaq. İşğal altında olan ərazilərin bitki örtüyü şaquli zonallıq üzrə yarımsəhralar və yarımbozqırlar (dəniz səviyyəsindən hündürlüyü 400 m-ə qədər), bozqır bitkiliyi (400-800 m), mezofil meşələr (1000-2000 m), yüksək dağlıq bitkiliyi (2000-2500 m), alp-subalp bitkiliyi (2200-3000 m), qaya bitkiliyi (Murovdağ ərazisi 3000 m-dən yuxarı) tiplərinə bölünməklə tədqiq edilməlidir. Qeyd etmək lazımdır ki, işğaldan öncəki vəziyyət barədə Azərbaycan alimlərinin elmi tədqiqatlarının nəticələri var və bu sahədə çoxlu kitablar yazılmışdır. Lakin erməni botaniklər “Qarabağ bizimdir” deməklərinə rəğmən, mətbuatda oranın florası barədə heç nə yazmamışlar. Lakin ümid edirəm ki, torpaqlarımız işğaldan tam azad olunduqdan sonra bizim alimlər tərəfindən ekspedisiyalar təşkil etməklə ərazinin florası və bitkiliyi barədə yeni əsərlər yazmaq mümkün olacaq. Respublika ərazisində tipik landşaftların yaxşı qalmış ən səciyyəvi kiçik sahələrin, xüsusi gözəlliyi ilə seçilən guşələrin, endemik, relikt və nəsli kəsilməkdə olan növlərin, çoxyaşlı ağacların, bağ-park sənəti nümunələrinin, şəlalələr, mağaralar, nadir göllər, yeraltı su çuxurlarının, digər diqqətəlayiq yerlərin təbiət abidələri kimi mühafizəsi ilə bağlı Azərbaycan alimləri tərəfindən akademik C.Əliyevin rəhbərliyi ilə çoxsaylı təkliflər hazırlanmış və müvafiq orqanlara təqdim edilmişdir. Bu təkliflər əsasında respublikanın ayrı-ayrı rayonları, kəndləri, yaşayış məntəqələri üzrə 2000-dən çox yaşlı bitki təbiət abidələri sırasına daxil edilmişdir. Bunlardan şərq çinarı, şam, şabalıd, armud, fıstıq, palıd, tut, cökə, şümşad və digərlərini göstərmək olar. 1500 yaşlı Şərq çinarının Kolayır kəndində (Ağstafa rayonu), 400 yaşlısının isə Qarayeri sahəsində qorunması vacib hesab edilmişdir. Təəsüf ki, Qarabağ işğala məruz qaldığından, uzun illər düşmən tapdağında qalmış “Çinarlı Zəngilan”ın meşələri və o cümlədən digər meşə sahələrinin təbiət abidələri barədə heç bir məlumat olmamışdı.
7
1989-cu ildə Azərbaycanın “Qırmızı kitabı”na daxil edilmiş 140 adda nadir və nəsli kəsilmək təhlükəsində olan bitkilərin əksəriyəti Qarabağdan təsvir edilmişdir: daş səhləbi (xarı bülbül), Şuşa gəvəni, qaraçöhrə, Qarabağ dağlaləsi, məryəm noxudu, Şuşa xaşası, azad ağacı, ştrenbergiya kimi təbiət incilərimizin son durumu botaniklərə hələ bəlli deyil. 2013-cü ildə Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin dəstəyi ilə AMEA Botanika İnstitutunun əməkdaşları və bir sıra Azərbaycan botanikləri Azərbaycan Respublikasının ”Qırmızı kitabı”nın 2-ci nəşrini hazırlamışlar. Lakin Qarabağın işğal altında olan əraziləri, o cümlədən Füzuli, Ağdam, Cəbrayıl, Zəngilan, Qubadlı, Kəlbəcər, Şuşa və s. ərazilərdə yayılan bitkilər barədə heç bir yeni məlumatlar əldə etmək mümkün olmamışdır. İşğal altında olan meşə ərazilərimiz barədə məlumatlar yox dərəcəsindədir, digər tərəfdən 26000 hektar meşə ərazisində (Laçın, Kəlbəcər, Ağdərə rayonlarında) qiymətli fıstıq, cökə, vələs, palıd ağacları qırılaraq yandırılmış və meşələrimiz məhv edilmişdir. Erməni təcavüzünə məruz qalmış qoruqlar (Qaragöl və Bəsitçay qoruqları) talan edilmiş, dövlət yasaqlıqlarımız (Qubadlı, Arazboyu, Daşaltı və Laçın) antropogen amillərin mənfi təsirinə məruz qalmışdır. Onu da qeyd edim ki, işğala qədər Qarabağın meşə fondu 160000 hektardan çox olmuşdur. Bəsitçay Dövlət Təbiət Qoruğu Zəngilan rayonunda Bəsitçayın dərəsində, 100 hektarını çinar meşəsi tutan bir ərazidədir. Artıq bu torpaqlar işğaldan azad olunmuşdur və yenidən təftiş edilməsinə şərait olacaq. Qaragöl Dövlət Təbiət Qoruğu Laçın rayonunun yüksəkdağlıq ərazilərini əhatə edir. Burada işğaldan öncə 100-dən artıq bitki qorunurdu. Yasaqlıqlardan ən yaddaqalanı qırmızı palıdın mühafizə olunduğu Laçının Hacışamlı meşəsidir. Qubadlı və Laçın ərazisində yaradılmış digər qorunan ərazi isə qızılı palıdın, qoz ağaclarının, vələs, ağcaqayın, yemişan, ardıc və s. olduğu Qubadlı Dövlət Təbiət Yasaqlığıdır. Şuşa və Xocalı ərazisində vaxtilə Daşaltı Dövlət Təbiət Yasaqlığı və Zəngilan rayonunun İranla sərhəddində Arazboyu Dövlət Təbiət Yasaqlığının son durumu barədə heç bir məlumat yoxdur. Hesab edirəm ki, bu qoruq və yasaqlıqlar yeni elmi tədqiqat obyektlərinə çevrilməlidir. Qarabağ ərazisində vaxtilə yaradılan qoruqlar və yasaqlıqlar Qarabağ Milli Parkı statusu qazanmalıdır. İnanıram ki, işğaldan azad edilmiş ərazilərimizdə aparılacaq tədqiqatlar nəticəsində nadir və arealı daralan növlər barədə Azərbaycan Respublikasının “Qırmızı kitabı”nın 3-cü nəşrinə yeni məlumatlar daxil ediləcək və onların qorunması qayğısına qalınacaq.

8
2.Biologiyanın əsas prinsipləri ve anlayışları
Biologiya canlı orqanizmləri və onların qarşılıqlı əlaqəsini öyrənir. Əsas prinsiplərə aşağıdakılar daxildir:
Hüceyrə nəzəriyyəsi:
Hüceyrə nəzəriyyəsi biologiya elminin əsasını qoymuş, təkamül baxışlarının meydana çıxmasına səbəb olan bir nəzəriyyə olub, XIX əsrin ortalarında təşəkkül tapmışdır. Hüceyrə nəzəriyyəsinin əsası 1839-cu ildə alman alimləri Şvann Teodor, Mattias Yakob Şleyden və tərəfindən hüceyrə üzərində aparmış olduqları təcrübə və müşahidələr əsasında qoyulmuş olmuşdur. Tədqiqatlarına əsaslanaraq Şvann Teodor və Mattias Yakob Şleyden ilk dəfə olaraq sübut etmişdirlər ki, hər bir orqanizmin quruluş vahidi hüceyrədir. Bitkilər, heyvanlar və bakteriyalar ümumi oxşar quruluşa malikdirlər. Sonralar bu qənaət orqanizmin tamlığını bir daha təsdiqləmişdir. Şvann Teodor və Mattias Yakob Şleyden elmə "hüceyrəsiz həyat yoxdur" ifadəsini gətirmişlər.

Hüceyrə nəzəriyyəsinin prinsipləri

Əsas prinsiplər

Müasir hüceyrə nəzəriyyəsi aşağıdakı əsas prinsipləri özündə birləşdirir:
Hüceyrə — canlı orqanizmin quruluş, həyat, böyümə və inkişaf vahididir, "hüceyrəsiz həyat yoxdur";.
Hüceyrə — tamlığı bir çox elementlərin bir-biri ilə qanunauyğun şəkildə əlaqələrindən ibarət olan vahid sistemdir;
Bütün orqanizmlərin hüceyrələri quruluşuna, kimyəvi tərkibinə və funksiyasına görə oxşardırlar;
Hər bir hüceyrənin bölünməsindən yeni hüceyrələr əmələ gəlir;
Çoxhüceyrəlilərdə hüceyrələr toxumaları və toxumalar isə öz növbəsində orqanizmləri təşkil edir. Hər bir orqanizmin həyatı onu təşkil edən hüceyrələrin həyatından asılıdır;
Çoxhüceyrəli orqanizmlərin hüceyrələri özünəməxsus gen dəstinə malik olur ki, bu da onların morfoloji və funksional müxtəliflikliyini təmin etmiş olur.

Əlavə prinsiplər

Müxtəlif dövrlərdə əsas prinsiplərə bir çox əlavələr edilmişdir.

Prokariot və eukariot hüceyrələr tamamilə homoloji deyillər.
Hüceyrənin əsas bölünməsi irsi əlamətlər informasiyasının üzünün köçürülməsi ilə həyata keçirilir.
Çoxhüceyrəli orqanizm molekulyar requlyasiya adlanan özündə müxtəlif saylı hüceyrələrdən ibarət çoxsaylı ansamblların birləşmiş və inteqrasiya olunmuş toxuma sistemləri və orqanları tərkibində kimyəvi, humoral və sinir tənzimləmələri vasitəsi ilə nizamlanan sistemə malikdir.
Hüceyrə totipotentləri də hüceyrə kimi genetik potensiallara malikdirlər.

Təkamül:
Antropologiya elmi istiqamətində zaman baxımından ilkin yaranan nəzəri görüşlər özündə tərəqqi ideyalarını ehtiva edən təkamülçülük görüşləri ilə bağlıdır. Ümumiyyətlə, XVIII əsrin
9
sonu — XIX əsrin əvvəllərində istər təbiət elmləri, istərsə də ictimai elmlər sahəsində əldə olunan biliklər təkamülçülük ideyalarının formalaşmasına səbəb olmuşdur. Təbiət elmlərində əsas iki amil bu ideyaların inkişafına rəvac vermişdir:

XVIII əsrin sonu — XIX əsrin əvvəllərində günəş sistemi və Yer kürəsinin yaranması haqqında Kant və P. Laplas nəzəriyyəsi;
XVIII əsrin əvvəllərində Çarlz Layel tərəfindən geoloji dövrlərin müəyyənləşdirilib əsaslandırılması, Yer kürəsi qabığının müəyyənləşdirilməsi. XIX əsrin əvvəllərində biologiyada canlı aləmin dəyişkənliyi haqqında Jan-Batist Lamarkın ideyaları da dünyagörüşünün müəyyən qədər dəyişməsində rol oynamış, o, ətraf mühitin dəyişməsinin canlı aləmin dəyişməsinə səbəb olduğunu əsaslandırmışdır.

XIX əsrin II yarısı — XX əsrin əvvəllərində antropologiya elminin müəyyən sturukturları formalaşmağa başlayır və antropoloji fikir öz inkişafını davam etdirir. Faktiki olaraq XIX əsrin ortalarında antropologiyanın formalaşması təkamül təliminin yaranması ilə eyni vaxta düşür. Məhz sosial-mədəni antropologiya tarixində ilk nəzəriyyə təkamül təlimidir. Təkamülçülük ilk əvvəl biologiyada formalaşmışdır. Bu təlimin ilkin versiyası hələ XIX əsrin əvvəllərində Lamark və Erazm Darvin tərəfindən irəli sürülmüşdür. Onların irəli sürdüyü əsas müddəa Yer kürəsində mövcud olan canlı formaların iqlimin və relyefin dəyişməsinə uyğun olaraq dəyişməsi olsa da bu ideyanın mexanizmlərini elmi cəhətdən əsaslandıra bilmədilər. Faktiki olaraq təbiətşünaslıqda təkamül təliminin formalaşması, özünə yer tapması Çarlz Robert Darvinin adı ilə bağlıdır. Biologiyada təkamül ideyalarının formalaşması zamanla ictimai elmlərə də öz təsirini göstərir. Məhz bu ideyaların təsiri altında antropologiyada, sosiologiyada, psixologiya və digər ictimai elmlərdə xüsusi bir paradiqma — təkamül təlimi ortaya çıxır. Təkamül təliminin ən mühüm müddəalarından biri də müasir dövrdə primitiv cəmiyyətlərin öyrənilməsi vasitəsilə bəşər tarixinin bərpa edilməsi mümkündür olmasıdır. Yəni təkamülçülər müasir cəmiyyətlərdə müşahidə olunan mədəni qalıqların mahiyyətinin araşdırılması vasitəsilə bəşər tarixinin ilkin mərhələlərinin əsas xüsusiyyətlərinin dərk olunmasına inanırdılar. Ümumiyyətlə, təkamülçülər insan fəaliyyətinin nəticəsi kimi mədəniyyətin çox sadə elementlərdən mürəkkəb strukturlara qədər inkişafını müxtəlif istiqamətlərdə tədqiq etməyə çalışırdılar.
Genetika:
Genetika — orqanizmlərin genlərini, irsiyyət və gen dəyişkənliyini öyrənən biologiyanın bir sahəsidir. Genetika biologiya fənləri kompleksində mərkəzi yerlərdən birini tutur. Müasir genetika irsiyyət və dəyişkənlik hadisələrini biokimya, biofizika, sitologiya, embriologiya, mikrobiologiya, zoologiya, botanika, seleksiya, bitkiçilik və heyvandarlıq kimi bioloji elmlərin nailiyyətlərinə əsaslanaraq öyrənir. Genetik tədqiqatlar, biologiyanın nəzəri sahəsini və habelə zootexnikanı, baytarlığı, kənd təsərrüfatı heyvanlarının seleksiyasını, bitkilərin seleksiya və toxumçuluğunu, tibbi xeyli zənginləşdirmişdir.
Molekulyar səviyyədə genetik tədqiqatların əsas obyekti nuklein turşuları, DNT və RNT molekullarıdır. Bunlar irsi informasiyanın saxlanılmasını, ötürülməsini və realizə olunmasını təmin edir.
Virusları, bakteriyaları, göbələkləri, bitki və heyvan hüceyrələrini orqanizmdən kənar (in vitro) becərmək və onların nuklein turşularını öyrənmək, orqanizmlərin həyat fəaliyyəti prosesində genlərin təsirinin qanunauyğunluqlarını müəyyən etməyə imkan verir.

Genetikanın inkişafının birinci mərhələsi

1900–1912-ci illər genetika elminin inkişafında şərti olaraq birinci mərhələ sayıla bilər.
10
1900-cü ildən irsiyyət və dəyişkənlik haqqında elm müstəqil bir bioloji elm kimi yaranmış və intensiv inkişafa başlamışdır. 1906-cı ildə ingilis alimi U.Betsonun (1861–1926) təklifı ilə bu elmə "genetika" adı verilmişdir (latın sözü geneo-törədirəm). Bu illər ərzində müxtəlif növ heyvan və bitki orqanizmləri üzərində Q.Mendelin kəşf etdiyi qanunlar sınaqdan çıxmış və bu qanunların universallığı təsdiq edilmişdir. U.Bet-sonun toyuqlar, kəpənəklər, laboratoriya gəmiriciləri üzərində, isveç alimi Q.Nilson-Elenin dənli bitkilər üzərində polimeriya və kəmiyyət əlamətlərinin irsiliyi, danimarka alimi V.İohansenin (1857–1927) qarğıdalı, taxıl bitkiləri üzərində apardığı işlər genetika elminin inkişafında mühüm rol oynamışdır. 1909-cu ildə V.İohansen "gen", "genotip", "fenotip" terminlərini təklif etmiş, təmiz xətlər və populyasiya haqqında təlim yaratmışdır.

Genetikanın inkişafının ikinci mərhələsi

Genetikanın inkifşafında ikinci mərhələnin (təxminən 1912–1925) əsas xüsusiyyəti irsiyyətin xromosom nəzəriyyəsinin yaranması və təsdiqi ilə səciyyələnir. Burada amerikan genetiki T.Morqan (1861–1945) və onun tələbələri A.Stertevant (1892–1970), K.Bridces (1889–1938) və G.Müllerin (1890–1967) drozofil milçəyi üzərində apardıqları tədqiqat işləri həlledici rol oynamışdır. Bu işlərin əsasında müəyyən olunmuşdur ki, irsi faktorlar — genlər hüceyrə nüvəsinin xromosomlarında cəmlənmişdir. Bu alimlər genetik xəritənin tərtib edilməsi üsulunu müəyyən etmiş və cinsiyyətin təyin olunmasında xromosom mexanizmini sübut etmişlər. İrsiyyətin xromosom nəzoriyyəsi genetikanın ən görkəmli nailiyyətlərindən biri olaraq onun gələcək inkişafında və mole-kulyar biologıyanın yaranmasında aparıcı rol oynamışdır.

Genetikanın inkişafının üçüncü mərhələsi

Mutagenezin inkişafında və onun tətbiqi istiqamətində Rusiyada görkəmli genetiklər N.P.Dubinin, V.V.Saxarov, M.E.Lobaşev, S.M.Qerşenzon, İ.A.Rapoport, İngiltərədə Ş.Auerbax, Azərbaycanda Ə.M.Quliyev zəngin işlər aparmışlar. Bitki hüceyrələrində xromosom sayının dəyişilməsi ilə əlaqədar — poliploidiya — genom muta-siyalarının alınması istiqamətində yeni üsullardan istifadə olunmasında belarus alimləri A.R.Jerbrak və L.P.Breslavetsin, Azərbaycanda isə İ.K.Abdullayevin işləri təqdirə layiqdir. Q.D.Karpeçenko allopoliploidiya üsulundan istifadə edərək tətbiqi yolla yeni növ bitkilərin alınmasını göstərmişdir. Bu mərhələdə təkamüldə genetik proseslərin öyrə-nilməsi istiqaməti yaranıb inkişaf etmişdir. Həmin istiqamətin əsası rus genetiki S.S.Çetverikov (1880–1959), ingilis genetikləri R.Fişer və C.Xoldeyn və ABŞ genetiki S.Rayt tərəfindən qoyulmuşdur.

Genetikanın inkişafının dördüncü mərhələsi

H₁ – lizinlə olduqca zəngindir.
H_2a – argininlə zəngindir.
H_2b – lizinin miqdarı azdır.
H₃ – argininlə zəngindir.
H₄ – arginin və lizinlə zəngindir.
H₅ – balığın, quşların eritrositlərində olur.

12
Qarşılıqlı asılılıq:
Canlı orqanizmlər bir-birinə bağlıdır və onların qarşılıqlı təsiri ekosistemləri təşkil edir. Biotik amillər (canlı) və abiotik amillər (cansız) ekosistemləri formalaşdırır.
Çoxalma:
Parçalanma (çoxalma) — Çoxhüceyrəli və ya səbəst orqanizmlərində parçalanma, bir orqanizmin fraqmentlərə bölündüyü qeyri-cinsi çoxalma və ya klonlaşmanın bir formasıdır. Bu fraqmentlərin hər biri orijinal orqanizmin klonları olan yetkin, tam yetkin fərdlərə çevrilir.
Orqanizm tökülmək və ya asanlıqla parçalanmaq üçün xüsusi orqanlar və ya zonalar inkişaf etdirə bilər. Əgər parçalanma orqanizmin əvvəlcədən hazırlanması olmadan baş verərsə, onun çoxalma funksiyasını yerinə yetirməsi üçün hər iki fraqment tam orqanizmi bərpa edə bilməlidir.
Çoxalma üsulu olaraq parçalanma filamentli siyanobakteriyalar, qəliblər, süngərlər, acoel yastı qurdlar, bəzi annelid qurdlar və dəniz ulduzları kimi orqanizmlərdə görülür.
Bu prinsipləri başa düşmək Yerdəki həyatın mürəkkəbliyini və müxtəlifliyini araşdırmaq üçün hərtərəfli çərçivə təmin edir.

13
3.Genetik informasiyanın ötürülmə qanunauyğunluqları
Genetika — orqanizmlərin genlərini, irsiyyət və gen dəyişkənliyini öyrənən biologiyanın bir sahəsidir. Genetika biologiya fənləri kompleksində mərkəzi yerlərdən birini tutur. Müasir genetika irsiyyət və dəyişkənlik hadisələrini biokimya, biofizika, sitologiya, embriologiya, mikrobiologiya, zoologiya, botanika, seleksiya, bitkiçilik və heyvandarlıq kimi bioloji elmlərin nailiyyətlərinə əsaslanaraq öyrənir. Genetik tədqiqatlar, biologiyanın nəzəri sahəsini və habelə zootexnikanı, baytarlığı, kənd təsərrüfatı heyvanlarının seleksiyasını, bitkilərin seleksiya və toxumçuluğunu, tibbi xeyli zənginləşdirmişdir.
Molekulyar səviyyədə genetik tədqiqatların əsas obyekti nuklein turşuları, DNT və RNT molekullarıdır. Bunlar irsi informasiyanın saxlanılmasını, ötürülməsini və realizə olunmasını təmin edir.
Virusları, bakteriyaları, göbələkləri, bitki və heyvan hüceyrələrini orqanizmdən kənar (in vitro) becərmək və onların nuklein turşularını öyrənmək, orqanizmlərin həyat fəaliyyəti prosesində genlərin təsirinin qanunauyğunluqlarını müəyyən etməyə imkan verir.
XX əsrin əvvəllərində bitkiçilikdə və heyvandarlıqda tədqiqatlar nəticəsində əlamətlərin valideynlərdən nəslə keçməsi haqqında çoxlu məlumatlar toplanmışdır. XVIII əsrin ikinci yarısında alman alimi İ.Kelreyter 54 növ bitkilərin hibridlərini tədqiq edərək əlamətlərin nəslə keçməsinin bəzi qanunauyğunluqlarını müəyyən etmişdir. O, ilk dəfə olaraq bitkilərdə müxtəlif cinslilik aşkar etmişdir. Bundan əlavə Fransada O.Sajre və Ş.Noden, İngiltərədə T.Nayt, Almaniyada A.Qartner, bitkiçilikdə növlərarası və növdaxili çarpazlaşmalar nəticəsində xüsusi əhəmiyyət kəsb edən nəticələr əldə etmişdirlər. Lakin bu alimlər əsasən əlamətlərin kompleks şəkildə valideynlərdən nəslə keçməsini öyrənərək, ayrı-ayrı əlamətlərin nəslə keçmə xassəsinə fikir vermirdilər. Buna görə irsiyyətin qanunauyğunluqları öz düzgün həllini tapa bilmirdi. Ç.Darvin (1809–1882) "Növlərin mənşəyi" və sonrakı əsərlərində irsiyyət və dəyişkənlik hadisəsilə məşğul olan alimlərin, təbiətşünasların təcrübəsini ümumiləşdirərək müəyyən etmişdir ki, təbii seçmə ilə yanaşı irsiyyət və dəyişkənlik təkamülün hərəkətverici qüvvələridir. Darvinin təkamül nəzəriyyəsi genetikanın inkişafında mühüm rol oyna-yaraq irsiyyət və dəyişkənlik hadisəsinin mahiyyətini izah edən bir sıra fərziyyə və nəzəriyyələrin meydana çıxmasına səbəb olmuşdur. Onlardan biri Daıvinin özünün irəli sürdüyü "müvəqqəti pangenezis fərziyyəsi" idi. O, güman edirdi ki, orqanizmin bütün hüceyrələrindən xüsusi cisimciklər (hemmulalar) ayrılır və qanın axarı ilə cinsi hüceyrələrə ötürülür və sonrakı nəslin fərdi inkişafı zamanı həmin tipli hüceyrələrə çevrilir. Bu fərziyyənin əsasında düzgün fikir dururdu ki, cinsi hüceyrələrin tərkibində xüsusi hissəciklər var və onlar gələcək nəslin əlamət və xüsusiyyətlərinin inkişafını təmin edir, lakin bu hissəciklərin cinsi hüceyrələrə qeyd olunan yolla keçməsi təsəvvürü düzgün deyildi.
DNT, bioloji miras üçün molekulyar əsas. DNT-nin hər bir zənciri bir-birinə mərkəzdə uyğunlaşaraq bükülmüş nərdivanda pilləkənlərə bənzəyən bir nukleotid zənciridir.
Genetika elminin banisi çex alimi Qreqor Mendel (1822–1884) hesab olunur. O, ilk dəfə irsiyyətin öyrənilməsində elmə əsaslanan üsul işləyib hazırlamışdır və bitki hibridlərinin üzərində apardığı tədqiqatlarında əlamətlərin irsən keçməsinin ən mühüm qanunlarını müəyyən etmişdir. Mendel tədqiqatlarının nəticələri ilə ilk dəfə Brno şəhərində təbiətşünaslar cəmiyyətinin iclasında "Bitki hibridləri üzərində tədqiqatlar" adlı məruzə ilə çıxış etmiş və bu əsər 1865-ci ildə həmin cəmiyyətin "Elmi əsərlərində" dərc edilmişdir. Təəssüf ki, müasirləri bu işə lazımi qiymət verməmiş və XIX əsrin ikinci yarısında genetika 14
elminin inkişafına lazımı təsir göstərə bilməmişdir.
1900-cü ildə Q.de-Friz (1848–1935) Hollandiyada, K.Korrens (1864–1933) Alma-niyada, E.Çermak (1871–1962) Avstriyada müxtəlif bitkilər üzərində (lalə, qarğıdalı, noxud) bir-birindən asılı olmayaraq 35 il öncə, Q.Mendelin aldığı nəticələri yenidən təkrar etmişlər. Q.de-Friz, Q.Mendelin müəyyən etdiyi irsi qaydaları əlamətlərin irsən keçmə qanunu adlandırmağı təklif etmişdir.

Genetikanın inkişafının birinci mərhələsi

1900–1912-ci illər genetika elminin inkişafında şərti olaraq birinci mərhələ sayıla bilər.
1900-cü ildən irsiyyət və dəyişkənlik haqqında elm müstəqil bir bioloji elm kimi yaranmış və intensiv inkişafa başlamışdır. 1906-cı ildə ingilis alimi U.Betsonun (1861–1926) təklifı ilə bu elmə "genetika" adı verilmişdir (latın sözü geneo-törədirəm). Bu illər ərzində müxtəlif növ heyvan və bitki orqanizmləri üzərində Q.Mendelin kəşf etdiyi qanunlar sınaqdan çıxmış və bu qanunların universallığı təsdiq edilmişdir. U.Bet-sonun toyuqlar, kəpənəklər, laboratoriya gəmiriciləri üzərində, isveç alimi Q.Nilson-Elenin dənli bitkilər üzərində polimeriya və kəmiyyət əlamətlərinin irsiliyi, danimarka alimi V.İohansenin (1857–1927) qarğıdalı, taxıl bitkiləri üzərində apardığı işlər genetika elminin inkişafında mühüm rol oynamışdır. 1909-cu ildə V.İohansen "gen", "genotip", "fenotip" terminlərini təklif etmiş, təmiz xətlər və populyasiya haqqında təlim yaratmışdır.

Genetikanın inkişafının ikinci mərhələsi

Genetikanın inkişafının üçüncü mərhələsi

Genetikanın inkişafının dördüncü mərhələsi

Dördüncü mərhələnin (1940–1955) xarakter xassələri irsiyyət və dəyişkənliyin molekulyar səviyyədə öyrənilməsi hadisəsi ilə səciyyələnir. Bu zaman genetik tədqiqatların sırasına yeni obyektlər — virus və bakteriyalar daxil edilmişdır. Həmin obyektlər genetik analizlər
15
əsasında irsiyyətlə bağlı olan bir çox məsələlərin həllini xeyli sürətləndirmişdir. Bu obyektlərdən istifadə edərək 1944-cü ildə amerikan genetiki O.Everi əməkdaşları ilə birgə irsi informasiyanın saxlanılmasında və ötürülməsində həlledici rolun DNT-yə mənsub olduğunu sübut etmişlər. Bu kəşf molekulyar genetikanın başlanğıcını qoymuşdur.
Dezoksiribonuklein turşusu (DNT)— canlı orqanizmin formalaşması və həyati proseslərini davam etdirə bilməsi üçün irsi informasiyanın saxlanıldığı, nəsildən-nəslə ötürülən biopolimerdir. Bütün orqanizmlər, bəzi viruslar da daxil olmaq üzrə DNT-yə sahibdir.
DNT heyvan vəya bitki kimi eukariot hüceyrələrdə nüvədə yerləşir. Buradaki DNT hüceyrənin bəzi mərhələlərində xromosom şəklində yüksək dərəcədə sıxışdırılır. Eukariotlarda DNT, həmçinin, mitoxondri və ya plastid kimi bəzi orqanellərdə də var. Bakteriya və ya arxey kimi prokariot orqanizmlərdə isə, DNT nüvəvari ərazidə hüceyrə membranına tutunmuş haldadır. Bu orqanizmlərdə plazmid deyilən, avtonom bölünə bilən kiçik və adətən dairəvi DNT molekulları da mövcuddur. Bundan başqa bəzi viruslar genetik material olaraq təkzəncirli və ya ikizəncirli DNT molekuluna sahibdir.
DNT molekulunun əsas rolu hüceyrədə uzunmüddətli informasiyanın saxlanılmasıdır. DNT ən önəmlisi gen olan bir sıra vahidlərə bölünür.
Kimyəvi cəhətdən, DNT nukleotid deyilən vahidlərdən əmələ gələn uzun polimerdir. Hər bir nukleotid azotlu əsas, şəkər (dezoksiriboza) və fosfat qrupundan meydana gəlir. DNT zəncirinin onurğasını fosfat və şəkər qrupları əmələ gətirir, əsaslar isə ikili zəncirin iç qismində digər tərəfdəki əsas ilə qarşı qarşıya duracaq şəkildədir. DNT molekulunun bu cür iki zəncirli quruluşu təbiətdə çoxluq təşkil edir və spiral formasına büründüyü üçün ikiqat spiral adını almasına səbəb olmuşdur.
DNT molekulunda dörd növ azotlu əsas mövcuddur: adenin, quanin, timin və sitozin. Molekulun bir zəncirindəki əsaslar digər zəncirdəki əsaslar ilə komplementarlıq prinsipinə uyğun olaraq rabitə meydana gətirirlər. Belə ki, adenin sadəcə timin ilə, quanin isə sadəcə sitozin ilə qoşalaşmaqdadır. Məhz bu xususiyyət DNT maddəsininin üzünün çıxarılmasına və məlumatın RNT polimerinə ötürülməsinə imkan verir. Bu özəlliklər hüceyrə strukturlarının yaradılması və işlədilməsi, eləcə də informasiyanın bir sonraki nəslə keçirilməsi kimi təməl proseslərin əsasını təşkil etməkdədir.
DNT molekulunun fiziki quruluşunun 1953-cü ildə kəşfi biologiya elmi tarixində çevriliş nöqtələrindən birinə çevrilmişdir. Bu müstəsna kəşf üçün Fransis Krik, Ceyms Uatson, Mauris Uilkins 1962-ci ildə Fiziologiya və Tibb üzrə Nobel mükafatına layiq görülmüşdir.
DNT, genetik kod vasitəsiylə nukleotidlərin ardıcıllığı şəklində saxlanılan genetik informasiyanın daşıyıcısıdır. Reduplikasiya adlanan proses nəticəsində DNT özünün genetik olaraq tamamilə eynisi olan iki kopyasını yaratmaqdadır, beləcə molekulda saxlanılan irsi informasiya yeni nəsillərə ötürüləbilməkdədir. DNT-dəki informasiyanın reallaşması genlerin ifadə edilməsi nəticəsində yəni transkripsiya və translyasiya adlanan proseslər nəticəsində olmaqdadır. Transkripsiya DNT əsasında RNT-nin yaradılması, translyasiya isə RNT əsasında zülalların istehsalıdır.
Nukleotidlərin ardıcıllığında saxlanılar informasiya müxtəlif növ RNT tiplərinin yaranmasına yarayır: informasiya (qəlib, matriks) RNT (mRNT), ribosomal (rRNT) və nəqliyyat RNT (tRNT). Bütün RNT növləri zülal istehsalında rol alırlar. mRNT özündə yaradılacaq zülalın amin turşuları ardıcıllığı məlumatını saxlayır. rRNT ribosomun əsas tərkibində yer alır. tRNT isə amin turşularını ribosomdaki zülal quraşdırma aktiv mərkəzinə daşıyır.
16
Bir qayda olaraq DNT prokariotlarda dairəvi şəkildə, eukariotlarda isə dairəvi olmayan düz molekul şəklində xromosomlarda tapılır. İnsanda nüvə DNT-si 46 parçadan ibarət olub təxminən 3 milyard əsas cütündən ibarətdir. Uotson-Krik modelinə əsasən 2 zəncir arasında məsafə 20A°dır, zəncirin sarmal (tam burulma) boyu isə 34 A°, iki nukleotid arasında məsafə isə 3,4 A° uzunluqdadır. DNT-dəki azotlu əsaslar olan Adenin və Quanin — Purin əsasları, Sitozin və Quanin — Primidin əsasları adlanır. Purinlər kütləcə primidinlərdən 1.38 dəfə daha yüngüldür.
DNT tarixdə ilk dəfə İsveçrəli həkim Fridrix Mişer tərəfindən 1869-cu ildə kəşf edilmişdir. Zülallar üzərində tədqiqat aparan Mişer, onlardan çox fərqli xüsusiyyətlərə sahib olan və sadəcə hüceyrə nüvəsində tapılan bir maddə diqqətini cəlb etmiş və bu yeni maddəyə nüvə mənasına gələn "nuklein" adını vermişdir. 1919-da Fobus Levene nukleotidin tərkibindəki azotlu əsas, şəkər və fosfatı aşkar eləyir. Ancaq Levenenin DNT-nin ümumi quruluşu haqqqında irəli sürdüyi səhv idi. O, DNT-nin nukleotidlərin fosfat qruplarının birləşməsi vasitəsilə əmələ gələn qısa və sabit ardıcıllığa malik bir zəncir olduğunu düşünmüşdür. 1937-ci ildə Villiam Osburi Rentgen diffraksiya təcrübəsi ilə göstərir ki, DNT təkrarlanan quruluşa malikdir.
Frederik Qriffit 1928-də bu gün öz adını daşıyan, klassik Qriffit təcrübəsi ilə göstərdi ki, "hamar" və ölü Pneumococcus bakteriyaları ilə canlı və "hamar olmayan" bakteriyaları qarışdıraraq, bu bakteriyanın "hamarlıq" xüsusiyyətləri hüceyrələr arasında köçürülə bilir. 1943-cü ildə Osvald Teodor Averi, Kolin Makleod və Maklin Makkarti DNT-ni genetik informasiyanın daçıyıcısı olaraq irəli sürdüklərində, Qriffit təcrübəsindəki tranformasiyaedici faktorun DNT olduğunu göstərmiş oldular. 1953-cü ildə Alfred Hörşi və Marta Çeyz DNT-nin T2 bakteriofaq virusunun genetik maddəsi olduğunu göstərərək, bir daha sübut etdilər ki, bu molekul irsiyyətdə mərkəzi rol oynamaqdadır.
1953-cü ildə Ceyms Uotson və Frensis Krik, Rozalind Franklin tərəfindən əldə edilən Rentgen diffraksiya şəkilləri və əsasların qoşalaşdığı fakrtlarına arxalanaraq ilk doğru model olaraq qəbul edilən ikili sarmal modelini irəli sürdülər. Bu kəşf ümumilikdə molekulyar biologiyada dönüm nöqtəsi olaraq qəbul edilir. Vatson və Krik modelinə eksperimental sübutlar olan başqa 5 məqalə də sözü gedən modelin təklif edildiyi məqalə ilə birlikdə Nature elmi jurnalında dərc olunmuşdur. Bu məqalələrdən biri Rozalind Franklin və Raymond Qoslinqin Vatson-Krik modelini dəstəkləyən ilk rentqen diffraksiya təcrübəsidir. Franklinin ölümündən sonra 1962-ci ildə Vatson, Krik və Vilkins birlikdə Fiziologiya və Tibb Nobel mükafatına layiq görülürlər. Bu gün də Vatson və Krik modellərinə ən böyük eksperimental sübut olan Franklinin təcrübəsini yetərincə önəm vermədikləri haqda danışılır. Vatson və Krik məqalələrində Franklinə təşəkkür belə etməyiblər.
Krik 1957-ci ildə hal-hazırda molekulyar biologiyanın təməl prinsiplərindən biri kimi qəbul edilən "mərkəzi doğma" aksiyomunu irəli sürür. Bu aksiyom zülalların RNT-dən, RNT-nin isə öz növbəsində DNT-dən istehsal olunduğunu və bu informasiya axışının tək yönlü olduğu prinsipidir. İkili sarmal quruluşunun gərəktirdiyi DNT-nin kopyalanması mexanizmi 1958-ci ildə Meselson-Stahl təcrübəsi ilə aydınlığa qovuşduruldu. Krik və əməkdaşlarının informasiyanın DNT-də üst-üstə düşməyən, yəni ardıcıl kodon adı verilən üçlü əsas şəklində tutulduğunu irəli sürdükdən sonra, Korana, Holli və Nirenberq genetik şifrəni aşkarlamışlardır.
Bu kəşflər molekulyar biologiya elminin doğuşunu təmsil etməkdədirlər.
17
DNT molekulunda müəyyən bir bioloji növün irsiyyət məlumatı nukleotidlərin müxtəlif ardıcıllığı şəklində kodlaşdırılmışdır.
DNT makromolekulları ümumi ox ətrafında burulmuş iki zəncirdən təşkil olunmuş spiraldan ibarətdir. Bu onların ikinci quruluşudur. Zülallarda olduğu kimi, ikinci quruluşun saxlanmasında hidrogen rabitələrinin böyük rolu var. Onlar burada makromolekulun müxtəlif zəncirlərin pirimidin və purin əsasları arasında əmələ gəlir, zülal makromolekullarının radikallarından fərqli olaraq, bu əsaslar spiralın xaricində deyil, daxilində yerləşir.
Məlumdur ki, hidrogen rabitələri qismən müsbət yüklü hidrogen atomları ilə qismən mənfi yüklü oksigen atomları arasında əmələ gəlir. Buradan aydın olur ki, oxşar rabitələr, həmçinin hidrogen atomları ilə kifayət dərəcədə mənfi yükə malik azot atomları arasında yaranır. Azotlu əsaslar müəyyən bir prinsip əsasında, sanki bir- birini tamalayaraq birləşir: pirimidin əsası mütləq purin əsası ilə və əksinə birləşir ki, bu zaman molekulun zəncirləri həmişə üç hetrotsikldən (iki və dörd heterotsikldən deyil) ibarət eyni pillələr olur.
Bu, DNT-nin bütöv molekulunun quruluşunda bərabərliyi təmin edir. Belə cütlərin əmələ gəlməsi zamanı aşağıdakı qanunauyğunluq gözlənilir: cütləri əmələ gətirən əsaslardan biri purin, digəri isə pirimidin əsası olur. Bir qayda olaraq adenin timinlə, quanin isə yalnız sitozinlə cüt əmələ gətirir.
Məhz bu cür cütlərin əmələ gəlməsi bütövlükdə DNT-nin ikiqat spiralının komplementarlığını təmin edir. Zülalların və nuklein turşularının kimyası və biokimyası öz inkşafına yeni elmlərin – bioüzvi kimya, molekulyar biologiya, gen mühəndisliyi elmlərinin yaranmasına gətirib çıxartdı. Bu elm sahələri bəşəriyyətin qarşısında həyatın sirlərinə daha dərindən yanaşmağa və dərk edilə bilən qanunauyğunluqlardan praktik məqsədlər üçün daha geniş istifadə etməyə tükənməz imkanlar açdı.

18
4.Hüceyrə səviyyəsində çoxalma
Bölünmə hüceyrənin ən mühüm xüsusiyyətlərindən biridir. Hüceyrənin bir bölünmədən digər bölünməyədək olan dövrünə həyat tsikli deyilir. Hüceyrənin əsas bölünmə üsulları aşağıdakılardır:

Mitoz
Meyoz
Amitoz
Endomitoz

Hüceyrənin həyat tsikli iki dövrə ayrılır:

İnterfaza (iki bölünmə arasındakı dövr)
Xüsusi dövr (mitoz)

İnterfaza dövrü də öz növbəsində 3 ardıcıl dövrdən ibarətdir:

Sintezdən əvvəlki dövr (Presintetik dövrü və ya G₁ dövrü)
Sintetik dövr (S dövrü)
Postsintetik dövr (G₂ dövrü)

Sintezdən əvvəlki dövr

Bu dövrdə hüceyrə ona məxsus olan fizioloji prosesləri həyata keçirir. Cavan hüceyrələrin sürətlə böyüməsi üçün spesifik zülallar, yağlar, karbohidratlar və s. sintez olunur və DNT sintezinə hazırlıqla əlaqədar proseslər gedir. Həmin vaxtda güclü RNT sintezi gedir. Bu, hüceyrədə spesifik zülalların toplanması ilə sübut olunur. Presintetik dövrdə habelə nukleotid-fosfokinaza fermenti sintez olunur. Bu proseslər göstərir ki, G₁ – dövrü DNT-nin sintezi üçün hazırlıq mərhələsi hesab olunur.

Sintetik dövr

Bu dövrdə DNT molekulu reduplikasiya olunur. Müəyyən edilmişdir ki, hüceyrə sitoplazmasında DNT molekulu prosesləri ilə paralel histonların intensiv sintezi müşahidə edilir. Histonlar sonradan nüvəyə miqrasiya edir və orada DNT molekulu ilə rabitəyə girir. Sintetik dövrün müddəti nisbətən sabitdir və reduplikasiya prosesində iştirak edən rüşeym hüceyrələrinin mitotik tsiklinə 11 saat tələb olunursa, bunun 3.5 saatı presintetik dövrün, 5.5 saatı isə sintetik dövrün payına düşür. Sintetik dövrün 5.5 saat çəkməsi onunla əlaqədardır ki, DNT-nin molekulyar komponentinin müxtəlif sahələri eyni vaxtda ikiləşmir.

Postsintetik dövr

RNT və hüceyrənin bölünməsi üçün zəruri olan zülalların sintezi davam edir, hüceyrə mərkəzi bölünməyə başlayır və əmələ gəlmiş hər bir sentriol qütblərə çəkilir. Bu dövrdə mitotik iyin zülallarının sintezində iştirak edən r-RNT ribosomlarının və mitozun keçməsi üçün zəruri olan m-RNT-nin sintezi də gedir. Postsintetik dövrdə mitoz bölünmə üçün vacib olan enerjinin toplanması müşahidə olunur.

Mitoz bölünmə

Hüceyrənin mitoz bölünməsini ilk dəfə 1874-cü ildə İ.D.Çistyakov plaun sporlarında müşahidə etmişdir. O gedən proseslərin ardıcıllığını bir o qədər aydınlaşdıra bilməmişdir. 1875-ci ildə Strasburger bitki və heyvan hüceyrələrində mitozun daha müfəssəl təsvirini verə bilmişdir. 1879-cu ildə V.Şleyxerin və V.Flemminqin daha müfəssəl tədqiqatları mitoz bölünmənin ümumi gedişini müəyyən etməyə imkan vermişdir. V.Flemminq mitozun ümumi qanunauyğunluqlarını təsvir etmiş və bölünmə ilə əlaqədar olan əsas terminləri vermişdir, həmin terminlər bu günə qədər qüvvədə qalır.
19

Mitoz bölünmənin fazaları

Mitoz bölünmə bir-birinin ardınca gedən dörd fazadan ibarətdir:

Profaza
Metafaza
Anafaza
Telofaza

Profaza — xromosomlar spirallaşır, qısalıb qalınlaşır. Profazanın ortasında xromosomlar biri digərinə sarınmış iki xromatiddən ibarət olur. Eyni vaxtda nüvəcik kiçilir, profazanın sonunda tamamilə itib gedir. Bundan sonra nüvə membranı itir. Profazada baş verən çox mühüm hadisə bölünmə iyinin əmələ gəlməsidir. Sentriollar aralandıqca onların arasında setrodesmal tellər formalaşır. Sonralar xromosomlar özlərinin sentriol hissələri ilə bu tellərlə birləşir. Profaza nüvə membranının tam dağılması ilə başa çatır. Nəticədə nüvə möhtəviyyatı sitoplazma ilə qarışır.
Metafaza – bu fazada xromosomların spirallaşması davam edir və xromosomların daha da qalınlaşmasına və qısalmasına səbəb olur. Metafazanın ortasında ekvatorial lövhə, yaxud metofaza lövhəsi əmələ gəlir. Bu zaman xromosomlar bölünmə ekvatori üzrə, yəni iy tellərinə perpendikulyar və qütblərdən eyni məsafədə düzülür. Metafazanın sonunda xromatidlər bir-birindən tamamilə ayrılır, onların çiyinləri paralel yerləşir.
Anafaza – bu faza sürətlə gedir. Əvvəlcə xromotidləri birləşdirən sentromerlər bölünür, sonra sentromerlər aralanır və xromotidlər qütəblərə doğru çəkilir. Anafazada xromosomların hərəkəti iki cür olur:

Sentromerlərə birləşən iy tellərinin qısalması;
Mitotik iyin mərkəzi (dayaq) tellərinin uzanması. Nəticədə onlar arasında məsafə artır və qız xromosomların aralanmasına səbəb olur.

Telofaza – qız xromosomlar bölünmə iyinin qütblərinə çatan andan başlayır. Telofazanın əvvəlində qız xromosomlar V-vari formada olur, sonra despirallaşır, yəni interfaza vəziyyətinə qayıtmağa başlayır, nüvə membranı formalaşır, nüvə membranı qapanandan sonra nüvəciklər əmələ gəlir.
Telofazada gedən bu proseslərlə yanaşı, hüceyrənin sitoplazması bölünməyə başlayır – sitogenez gedir. Yuxarıda təsvir edilən kario və sitokinetik proseslərdən başqa, telofazada digər dəyişiliklər də baş verir:

sitoplazmanın özlülüyü meta və anafazadakına nisbətən azalır.
sentriollar öz fəallığını itirir və astrosfer zəif görünür.
Holci aparatı və mitoxondrilər qız hüceyrələri arasında nisbətən bərabər paylanır.

Telofaza başa çatanda təzə meydana gəlmiş iki cavan hüceyrə interfazaya keçir, bununla da özünün həyat tsiklinə başlayır. Mitoz bölünmə nüvənin bölünməsi (kariokinez) və sitoplazmanın bölünməsi (sitokinez) proseslərindən ibarətdir, bu proseslər zamanı ana hüceyrədəki irsiyyət maddəsi iki qız hüceyrə arasında tam bərabər paylanır.

Meyoz bölünmə

Meyoz – cinsi hüceyrələrin bölünmə üsuludur. Bölünmə nəticəsində xromosomlar reduksiya olunur, yaxud sayca azalır və hüceyrələr diploid haldan haploid hala keçir. Meyoz hadisəni ilk dəfə 1882-ci ildə V.Flemminq heyvan hüceyrəsində kəşf etmişdir. 1888-ci ildə E.Strasburger bitki hüceyrələrində xromosomların əmələ gəlməsini müəyyənləşdirmişdir.
20
Meyoz bölünmənin tipləri
Yeni qametlərin əmələ gəlməsinə başlanma baxımından asılı olaraq üç meyoz bölünmə tipi məlumdur:

Ziqot
Qamet
Aralıq

Ziqot tipi

Yaxud ilkin meyoz tipi askomisetlər (kisəli göbələklər) bazidiomisetlər, bəzi yosunlar, sporlular və digər orqanizmlərə xasdır. Bunların həyat tsiklində haploid faza üstünlük təşkil edir. Həmin orqanizmlərdə meyotik bölünmə bilavasitə mayalanmadan sonra başlayır. Belə orqanizmlərin həyat tsiklində qeyri-cinsi çoxalmanın (haplofaza, yaxud qametofit fazası) cinsi çoxalma (diplofaza, yaxud sporofit fazası) ilə növbələşməsi müşahidə edilir. Həm də haplofaza həyat tsiklində diplofazaya nisbətən daha çox vaxt aparır.

Qamet tipi

Qamet tipli meyoz birhüceyrəli orqanizmlər, bəzi ibtidat bitkilər və çoxhüceyrəli heyvanlar üçün səciyyəvidir. Onların həyat tsiklində diplofazanın üstünlük təşkil etməsi müşahidə olunur. Məsələn, yaşıl kodium yosunu ancaq cinsi çoxalma yolu ilə inkişaf edir. Bu zaman haploid erkək və dişi qametləri meydana gəlməsi ilə nəticələnir. Sonrakı qametogenez prosesində reduksion bölünmə gedir və haploid xromosom dəstinə malik cinsi hüceyrələr yaranır. Qamet tipli meyoz məməlilər və insan üçün səciyyəvidir. Onların erkən embrional inkişaf mərhələsində rüşeym qonadasının əsasının qoyulması və inkişaf prosesləri gedir. Sonralar ilkin cinsi hüceyrələr qametogenez prosesində reduksion bölünməyə məruz qalır, bunun da nəticəsində haploid qametlər yaranır. Məlumdur ki, mayalanmanın son nəticəsi diploid ziqotun əmələ gəlməsidir. Diploid ziqot bölünmə prosesinə məruz qalaraq, formalaşan orqanizmin bütün diploid hüceyrələrinin əmələ gəlməsinə səbəb olur.

Aralıq tipi

Aralıq, yaxud sportipli meyoz ancaq ali bitkilərdə müşahidə olunur və diploid bitkilərin çoxalma orqanlarında dişi (meqasporlar) və erkək cinsi hüceyrələr (mikrosporlar) yaranır. Erkək cinsi hüceyrələr reduksion bölünməyə məruz qalaraq haploid xromosom dəstinə malik dörd hüceyrədən ibarət tetrada yaranmasına səbəb olur. Əvvəlki meyoz tipindən fərqi budur ki, əmələ gələn haploid hüceyrələr reduksiyaya uğramış haplofazanın gedişində yenə də bir neçə dəfə bölünür (mitotik yolla), onlardan qametogenezin tipinə görə ya toz dənələri və ya rüşeym kisəsi əmələ gəlir. Bunlardan birincisində spermilər, ikincisində isə yumurta hüceyrə və ikinci hüceyrə olur. Beləliklə, aralıq yaxud sportipli meyozda orqanizmlərin həyat tsiklində diploid faza haploid faza üzərində üstünlük təşkil edir.

I profazanın mərhələləri

I profaza beş ardıcıl mərhələyə bölünür:

Leptotena
Ziqotena
Paxitena
Diplotena
Diakinez

Leptotena – nazik tellər mərhələsidir. Bu zaman interfazada DNT-nin ikiləşməsi hesabına nüvə böyüyür. Nüvənin interfaza üçün xas olan torlu strukturu ayrı-ayrı tellər halına keçir.
21
Leptotenada xromosomlar çox nazikdir, lakin DNT molekulu reduplikasiyanın nəticəsi olaraq ikiqat xromosom tellərinə xromonemlərə malikdir. Lakin kifayət qədər spirallaşmadıqlarına görə qız xromotidlər bir-birinə kip yapışmaqda davam edir və bu səbəbdən də xromosomların ikili təbiəti işıq mikroskopunda aydın görünmür. Onu yalnız elektron mikroskopunda görmək mümkündür. Beləliklə, leptotenada diploid sayda xromosom (2 n) və ikiqat artmış sayda (4 c) DNT olur. Profaza I-in bu dövründə xromosomlarda DNT ilə zəngin sahələr – xromomerlər meydana gəlir.
Ziqotena – ikiləşmiş homoloji xromosomların konyuqasiyası ilə xarakterizə olunur. Konyuqasiya homoloji xromosomların bütün sahələri boyunca bir-birinə sıx sarınmışdır. Konyuqasiya zamanı həmin homoloji xromosomlar bir-birinə yanaşaraq cüt birləşmələr – bivalentlər əmələ gətirir. Bu bivalentlər dörd xromatiddən ibarət olur. Konyuqasiya, yaxud sinapsis prosesində homoloji xromosomların identik sahələri bir-birinə yaxınlaşır. Çox vaxt konyuqasiya edən xromosomlar sentrometr və telomer sahələrində sıx yaxınlaşır, sonra bu proses xromosomun bütün uzunu boyu yayılır. Homoloji xromosomlar hələ leptotenanın sonunda hər homoloqun səthində formalaşan sinoptonemal kompleks homoloji xromosomların uzunu boyu onların sıx birləşməsinə şərait yaradır. Cinsi yolla çoxalmaq qabiliyyəti olan bütün eukariot orqanizmlərdə sinaptonemal kompleks olur. Bu cür formalaşmış sinantonemal kompleks olur. Bu cür formalaşmış sinantonemal kompleks I profazanın sonrakı mərhələlərində saxlanılır.
Paxitena – yoğun tellər mərhələsidir. Bu mərhələdə homoloji xromosomlar tam konyuqasiya edir, onların sonrakı spirallaşması xromosomların qısalmasına və qalınlaşmasına səbəb olur. Bundan başqa, həmin mərhələdə xromosomlar iki xromatidə ayrılmağa başlayır. Bu xromatidləri bir yerdə bir sentromer saxlayır. Nəticədə konyuqasiya edən homoloji xromosom cütü bivalent təşkil edir. Bivalent dörd qız xromotiddən ibarət olub, tetrada fiquru yaradır. Paxitena mərhələsində konyuqasiya edən xromosomların bir-birinə çox sarılması nəticəsində ancaq meyoz üçün səciyyəvi olan krossinqover hadisəsi baş verir. Krossinqover nəticəsində homoloji xromosomların identik sahələrinin qarşılıqlı mübadiləsi gedir. Bu, genlərin rekombinasiyasına səbəb olur. Ilişikli genlər bir xromosomda yerləşirsə, heteroziqotlarda isə rekombinasiya müşahidə olunursa, onda meyoz prosesində konyuqasiya zamanı hamoloji xromosomların identik sahələrinin mübadiləsi baş verir. Homoloji xromosomların identik sahələrinin belə mübadiləsinə krossinqover deyilir.
Diplotena – ikiqat tellər mərhələsi prosesində homoloji xromo- somlar bir-birini qarşılıqlı surətdə dəf edir, bu tez-tez mərkəzi sahədə başlayır. Diplotena mərhələsində xromosomların kondensasiyası ilə əlaqədar olaraq onların xromonem strukturu aşkar olur. Bu zaman krossinqover prosesində yalnız iki xromotid, yəni hər homoloji xromosomdan bir xromatidin iştirakı xiazm zonasında aydın görünür.
Diakinez mərhələsində ikiqat tellər xromosomların maksimum spirallaşması hesabına kəskin surətdə qısalır və yoğunlaşır. Bu dövrdə bivalentlər daha kompakt olur. Bu zaman onları saymaq belə mümkün olur. Diakinezdə bivalentlərin sayı xromosomların haploid yığımına bərabərdir. Bundan başqa, xiazmlar xromosomların uclarına doğru yönəldiklərindən onların sayı azalır, nüvəciklər və nüvə membranı itir. Hüceyrələrin bölünməsinə keçid olan birinci meyoz bölünmənin profazası diakinezlə qurtarır.
Metafaza I Bivalentlər bölünmə iyinin ekvatoru boyu düzülərək metafaza lövhəsi əmələ gəlir. Mitozun metafazasından fərqli olaraq homoloji cütün hər bir xromosomunun sentromerləri iy teli vasitəsi ilə birləşir.
Anafaza I İki xromatiddən ibarət olan homoloji xromosomlardan hər biri bölünmə iyinin qütblərinə doğru hərəkət etməyə başlayır. Bu son nəticədə hər bir bölünmə qütbündə
22
haploid xromosom dəsti əmələ gətirir. Beləliklə, birinci meyoz bölünməsinin bu fazası mitoz anafazasından onunla fərqlənir ki, bölünmə iyi qütblərinə doğru qız xromosomlar gedir. Nəticədə hər qütbə çəkilmiş xromosom dəsti sayına görə haploid (n), DNT-nin miqdarına görə 2 c-dir. Çünki bütün homoloji xromosomlar iki xromatiddən ibarətdir.
Telofaza I Meyoz I-in ən qısa fazasıdır, tərkibində haploid xromosom yığını (n) və 2c DNT olan iki qız hüceyrənin əmələ gəlməsi ilə nəticələnir. Bu dövrdə bir nüvədə iki haploid nüvə əmələ gəlməsinə səbəb olur. Telofaza I-dən sonra xromosomlar qısa interfaza dövrü keçir (burada o, interkinez adlanır). Lakin onun interfazadan fərqi ondadır ki, burada DNT ikiləşmir. Çünki, artıq I meyotik bölünmədə xromosomlar ikiləşmiş xromatidlərdən ibarət olur. Bundan sonra, ikinci meyotik bölünmə başlayır.
Profaza II Bu fazada gedən proseslər mitoz bölünmənin profazasından demək olar ki, (xromosomların spirallaşması, nüvəciyin itməsi, nüvə membranının dağılması, bölünmə iyinin formalaşması və s.) fərqlənmir.
Metafaza II Xromosomlar bölünmə iyinin ekvatoru boyu yerləşərək metafaza lövhəsi, yaxud ekvatorial lövhə əmələ gətirir. Xromatidlər bir-birindən ayrılır və onların ayrılması nəticəsində arasında nazik sahə sentromerlərlə birləşən sahə aydın görünür.
Anafaza II Sentromerlər bölünür və qız xromatidlər (xromosomlar) bölünmə iyi qütblərinə tərəf çəkilir. Nəticədə qütblərdə “c” miqdarda DNT-yə malik haploid xromosom yığını formalaşır.
Telofaza II Qız xromosomların bölünmə iyi qütblərinə çatması ilə başlayır. Beləliklə, birinci meyoz bölünmə nəticəsində iki hüceyrə yaranır. Hüceyrələrin hərəsində bir haploid xromosom yığını (n), lakin ikiqat miqdarda (2 c) DNT olur. Buna görə də I meyoz bölünmə - reduksion adlanır. İkinci meyoz bölünmə prosesində “n” haploid xromosom yığını və “c” miqdarda DNT olur. Həmin səbəbdən II meyoz bölünmə - ekvasion adlanır.

Amitoz bölünmə

Amitoz — bölünmə hüceyrə bölünmələr arasında enerji sərfinə görə ən səmərəli bölünmə üsulu hesab olunur. Mitoz bölünmədən fərqli olaraq, burada bölünmə vətərlərinin yaranması, xromosomların spiral halında burularaq yoğunlaşması, nüvə pərdəsinin itməsi kimi hallar müşahidə olunmur. Xromosomlarda qısalma və yoğunlaşma baş vermədiyi üçün onlar işıq mikroskopu altında görünmürlər. Amitoz bölünmə zamanı hüceyrə enerjisi bəzi hallarda yalnız DNT-nin ikiləşməsinə kifayət edir. DNT-nin bu cür bir neçə dəfə ikiləşməsi nəticəsində bəzən nəhəng xromosomlar yaranır. Əksər hallarda isə hüceyrə enerjisi DNT-nin ikiləşməsi ilə bərabər, həm də nüvənin bölünmısinı kifayət edir, sitoplazma isə bölünə bilmir. Belə bölünmələr adətən çoxnüvəlklə nəticələnir. Amitoz bölünmənin bəzi formalarında isə nüvə bölünməsindən sonra sitoplazma da bölünə bilir və DNT ilə bərabər digər hüceyrə kompenentlərinin qız hüceyrələr arasında müstəqil paylaması baş verir. Bu zaman əvvəl nüvə, sonra isə sitoplazma ortadan ikiyə bölünür. Əgər irsi məlumatlar və hüceyrə kompenentləri qız hüceyrələr arasında qeyri-bərabər paylanarsa, bu adətən hüceyrənin məhvi ilə nəticələnir. Amitoz bölünməyə birhüceyrəli orqanizmlərdə (məsələn, infuzorların böyük nüvəsi bu üsulla bölünür), bəzi yüksək dərəcədə ixtisaslaşmış txuma hüceyrələrində iltihab və regenerasiya proseslərində, həmçinin xəstə və qoca hüceyrələrdə rast gəlinir. Amitozu kartofun inkşaf edən kartof yumrusunda, endospermdə, dişiciyin yumurtalıq divarında, yarpaq sapağının prenxim hüceyrələrində, qaraciyər, dalaq, gözün boynuz qişası və döl qişası hüceyrələrində müşahidə edilir. Amitozdan sonra hüceyrə Mitoz yolla bölünə bilmir.

23
Endomitoz bölünmə
Bu bölünmədə nüvə bölünmədən, onun (nüvənin) örtüyü zədələnmədən genetik aparatı ikiləşir və mitolik aparat əmələ gəlir. Endomitoz üçün xarakterik olan əlamətlərdən biridə xromosomların reduplikasiyasıdır. Onlar spirallaşır, sonra isə bir-birindən ayrılıb, mitoz bölünmədəki metafaza fazasının formasını alırlar. Nəticədə xromosomların sayı artır, nüvənin həcmi böyüyür. Endomitoz bölünmədə nüvənin həcminin artmasına uyğun olaraq onun sitoplazması da artır, ümumilikdə isə hüceyrə böyüyür. Bunun əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, bu zaman zülalların sintezi gedir, ancaq mitoz bölünmədə isə zülalların sintezi dayanır.

24
5. Çirklənmə
Mühitin çirklənməsi – mümkün normadan yuxarı dərəcədə istehsalın əlavə məhsulları ilə xarici mühitin dəyişməsi. Çirkləndirici elementlərə bərk, maye və qazşəkilli maddələr, zərərli radiasiya və səs-küy daxildir. Ağır metallarla (civə, qurğuşun, kadmium), fosfatlar, nitratlar, kükürd-oksidi, kənd təsərrüfatı ziyanverici və xəstəliklərilə mübarizədə istifadə olunan, zəhərli kimyəvi maddələr (DDT, aidrin və s.), ionlaşdırıcı radiasiya, radioizotoplar, sənaye və nəqliyyatın səs-küyü daha ziyanlı sayılır. Yuxarıda göstərilən maddələrin bəziləri mutagen təsir göstərərək xənçəng xəstəliklərinin yaranmasına səbəb ola bilər. Hazırda çirklənməyə ciddi nəzarət olunmasının bəşəriyyət qarşısında vacibliyi meydana çıxmışdır. Respublikamızda bu istiqamətdə müəyyən tədbirlər həyata keçirilir.

Ətraf mühitin çirklənməsi canlıların, yerin və insanın sağlamlığına birbaşa təsir edən əsas problemlərdən biridir. Sosial və sənaye inkişafı ilə əlaqədar bu çirklənmə hər gün artır. Mənbədən və vəziyyətindən asılı olaraq müxtəlif çirklənmə növləri var. Hər bir çirklənmə növünün öz səbəbləri və nəticələri var. Çox adam bilmir çirklənmə nədir və onun nəticələri nədir.

25
Havanın çirklənməsinin nə olduğunu anlamaqla başlayın və oradan başqa hansı çirklənmənin və ya çirklənmə növlərinin mövcud olduğunu müəyyənləşdirin. Ətraf mühitin çirklənməsi haqqında danışarkən, ətraf mühitə hər hansı bir kimyəvi, fiziki və ya bioloji agentin daxil edilməsini nəzərdə tuturuq. müxtəlif zərərli dəyişikliklər yaradır. Bu dəyişikliklər ümumilikdə biomüxtəlifliyin sağlamlığına, rifahına və sağ qalmasına təsir edə bilər və ya təsir etməyə bilər.
Çirkləndiricilər, məsələn, pestisidlər, herbisidlər, çirkləndirici qazlar və neft, radiasiya və məişət tullantıları kimi digər kimyəvi maddələr ola bilər. İnsan müxtəlif çirkləndirici elementlərin əmələ gəlməsini məhdudlaşdıran müxtəlif iqtisadi fəaliyyətlərə malikdir. Sənaye, ticarət və ya mədənçıxarma kimi insan fəaliyyətləri bu çirkləndiricilərin çoxuna cavabdehdir.
Ətraf mühitin çirklənməsi ölkənin iqtisadi və sosial inkişafı ilə birbaşa bağlıdır. Əgər ölkə inkişaf edirsə, çirklənmə nə qədər yüksəkdirsə, bir o qədər normaldır. Bunun üçün bütün ölkələrdə davamlı inkişaf konsepsiyasını yaratmaq və tətbiq etmək lazımdır. Çirklənmənin nə olduğunu bildikdən sonra mövcud olan müxtəlif çirklənmə növləri haqqında danışacağıq.

Çirklənmə növləri

Suyun çirklənməsi

Bu, həm okeanların sularına, həm də çayların sularına təsir edən ekoloji çirklənmədir. Bu çirklənmə hər kəsə təsir edir bu sularda və ətraf ekosistemlərdə məskunlaşan canlı növləri. Bu suyun çirklənməsi müxtəlif mənbələrdən ola bilər, məsələn:

Sənaye emissiyaları.
Kənd təsərrüfatında pestisidlərin və ya pestisidlərin həddindən artıq istifadəsi. Bu kimyəvi maddələr tarazlığı pozaraq minlərlə su canlısını öldürür.
Camaşırxana deterjanının axıdılması suyun evtrofikasiyasına səbəb olur. Bu evtrofikasiya işığın və oksigenin keçidi bloklandığı üçün baş verir.
Böyük neft platformalarından neft dağılması.
Qasırğa və ya daşqın da təhlükəli materialları qarışdıraraq suyun çirklənməsinə səbəb ola bilər.

İqlim dəyişikliyi

Atmosfer çirklənməsi

Bu, planetimizdə ən çox yayılmış çirklənmə növlərindən biridir. Havanın kimyəvi və təbii tərkibi dəyişdikdə, Yerdəki bütün canlılara təsir edən zaman baş verir. Xüsusilə oturacaqdan ən çox təsirlənən heyvanlar. Havanın çirklənməsinin səbəbləri arasında aşağıdakıları tapırıq:

Daxili yanma mühərriklərindən işlənmiş qazlar.
Yanğınlar kimi təbii fəlakətlər çox vaxt karbon qazı kimi istixana qazlarının emissiyalarını artırır.
Sənaye həmçinin kükürd dioksid və ya karbon monoksit kimi böyük miqdarda kimyəvi maddələr buraxır. Bu miqdarda istixana qazları qlobal miqyasda iqlim dəyişikliyinin mənfi təsirlərini artırır.
Kənd təsərrüfatının bitki qalıqları kimi tullantı materiallarının yandırılması.
Çirkləndirici qazları buraxan enerjinin yatırılması prosesləri.
Qazların inəklərdən xaric edilməsi kimi təbii proseslər. Heyvandarlığın artması istixana effektinin təsirlərinə də mənfi təsir göstərir.

Mərtəbələr

Ətraf mühitin çirklənməsinin ən çox rast gəldiyimiz növlərindən biridir. Bu, adətən torpağın münbitliyinə təsir edən kimyəvi maddələrin tətbiqi nəticəsində baş verir. Bu kimyəvi maddələrdən bizdə ən çox olanlar pestisidlər, insektisidlər və herbisidlərdir.
Bu torpaq çirklənməsindən əsasən bitkilər təsirlənir. Baxmayaraq ki, heyvanlar da bu çirklənmiş torpağı yeyən heyvanlarla qidalandıqları üçün təsirlənirlər. Bu çirkləndiricilər qida zəncirində mənfi nəticələri artıra bilər.

Termal

Buna qlobal temperaturun artması səbəb olur. Bu, iqlim dəyişikliyinin birbaşa təsirlərindən biridir. Bu modifikasiyalar istixana qazlarının həddindən artıq emissiyası nəticəsində insan tərəfindən yaradılmışdır. Bu istixana qazlarının əsas xüsusiyyəti günəşin ultrabənövşəyi şüalanmasından istiliyin müəyyən hissəsini saxlamaq və onun kosmosa buraxılmasına imkan verməmək qabiliyyətidir.
İzolyasiyanı təkmilləşdirməyə davam etsək, qlobal orta temperatur yüksələcək. Bu, dünyada bir çox ekosistemlərin ekoloji tarazlığının dağılması kimi mənfi nəticələrə səbəb oldu.

Radioaktiv çirklənmə

Ən çox istifadə olunan enerji növlərindən biri də nüvə enerjisidir. Bu enerji uzun müddət ərzində radioaktiv tullantıları atmağa qadir olan maddələr buraxır. Çünki bu radioaktiv maddələr canlı orqanizmlərin DNT-sinə birbaşa təsir edərək müxtəlif nəsillərdə deformasiya və mutasiyaya səbəb olduğundan canlılar üçün çox zərərlidir.

Akustika

Həddindən artıq şəhər səs-küyü nəticəsində yaranan bir çirklənmə növüdür.. Bunlar insan fəaliyyəti və sözügedən çirklənməni yaradan fəaliyyətlərdir.. Bu, canlıların sağ qalmasına birbaşa təsir edən bir çirklənmə növü deyil, qidalanma və çoxalma, miqrasiya və ümumi rifah kimi vərdişlərə təsir göstərir.

İşıq çirklənməsi

Xüsusilə işıq çirklənməsinə səbəb olur şəhərlərdə həddindən artıq süni işıqlandırma ilə.
27
Bu, adətən bir çox heyvanların həyat dövrlərinə və onların əlaqə tərzinə təsir göstərir. Bir çox növlər işığın çirklənməsi səbəbindən öz ekosistemlərini itirirlər. O, həmçinin insanları yuxu və istirahətdən məhrum etməklə və bir çox insanın stress səviyyəsini artıraraq təsir edir.

Elektromaqnit çirklənməsi

Ətraf mühitin çirklənməsinin bir növüdür müxtəlif sənaye fəaliyyətlərində elektromaqnit hissəciklərinin istifadəsi baş verir. Xəstəliklərə səbəb ola bilər və canlıların müxtəlif vərdişlərinə təsir göstərə bilər.

Əyani

Hər hansı bir şəhərdə çox yaygındır. Söhbət landşaftın estetikasını pozan elementlərinin dəyişdirilməsindən gedir. Əsasən təbii olmayan elementlərin daxil olması ilə bağlıdır.

Alimentaria

Bu çirklənmə bədənimizə daxil olan zəhərli və çirkləndirici maddələr olan məhsulların istehlakı nəticəsində yaranır. Hətta bu gün qidada zəhərli elementlərin qarşısını almaq üçün bir çox protokol və nəzarət var. Bununla belə, heç vaxt qidada zəhərli maddənin olması riski 0 ola bilməz.
Ümid edirəm ki, bu məlumatla siz çirklənmənin nə olduğunu və onun müxtəlif növlərinin nə olduğunu daha çox öyrənə bilərsiniz.

Okean və dənizlərin ağır metallarla çirklənməsi

Aktiv antropogen təsirlər şəraitində okean sularının ağır metallarla kirlənməsi xüsusilə kəskin problemə çevrilmişdir. Sıxlığı 4,5 q/sm3 -dən artıq olan ağır metallar qrupu dövri sistemin 30-dan çox elementini birləşdirir. Bu metallar (civə, qurğuşun, kadmium, sink,arsen, mis) geniş yayılıb olduqca toksiki çirkləndirici maddələrdir. Dəniz biosenozları üçün civə, qurğuşun və kadmium daha təhlükəli sayılır, belə ki, onlar toksikliyini uzun müddət saxlayır. Məsələn, tərkibində civə olan birləşmələr (xüsusən metil-civə) güclü zəhər olub sinir sisteminə təsir göstərir və bütün canlılar üçün təhlükə yaradır. İldə Dünya okeanına 2 min ton qurğuşun, 20 min ton kadmium və 10 min tona qədər civə daxid olur. Dünya okeanının çirklənməsində atmosfer də böyük rol oynayır. Belə ki, okeana qurğuşunun 50%-ə qədəri, civənin isə 30%-i atmosfer tərəfindən toplanır Ağır metalların böyük hissəsi dib çöküntülərində toplanır. Bu onunla təsdiqlənir ki, çöküntüdə metalların toplanması bir neçə dəfə çox olur. Müəyyən edilmişdir ki, okeanda
28
çirklənmənin təbii neytrallaşma imkanı praktiki olaraq tükənmişdir. Okeanın vəziyyətinin ümumi qiyməti atmosferin vəziyyətindən daha təhlükəlidir. Bu onunla izah olunur ki, atmosferin çirklənmə təsiri effektinin qiymət və tərəddüdü bir qayda olaraq 10%-i keçmir, antropogen təsirlə əlaqədar okean və dənizlərdə geniş rayonlar daxilində ayrı-ayrı qruplaşmaların bioməhsuldarlığı 25–30% azala bilər. Odur ki, planetimizin dəniz ərazilərinin ekoloji balansını saxlamaq üçün bu sahədə beynəlxalq əməkdaşlıq aparmaq vacibdir.

29
Ədəbiyyat
https://az.wikipedia.org/wiki/M%C3%BChitin_%C3%A7irkl%C9%99nm%C9%99si
https://az.wikipedia.org/wiki/Okean_v%C9%99_d%C9%99nizl%C9%99rin_%C3%A7irkl%C9%99nm%C9%99si
https://www.renovablesverdes.com/az/%C3%87irkl%C9%99nm%C9%99-n%C3%B6vl%C9%99ri/
https://www.renovablesverdes.com/az/%C3%A7irkl%C9%99nm%C9%99-n%C9%99dir/
https://az.wikipedia.org/wiki/H%C3%BCceyr%C9%99nin_b%C3%B6l%C3%BCnm%C9%99si
https://sirrler.blogspot.com/2017/04/huceyr-sviyysind-coxalma-amitoz.html
https://az.wikipedia.org/wiki/DNT
https://az.wikipedia.org/wiki/Par%C3%A7alanma_(%C3%A7oxalma)
https://az.wikipedia.org/wiki/Histonlar
https://uz.wikipedia.org/wiki/Genetika

Yüklə 328,04 Kb.

Dostları ilə paylaş:

1 2