Kafedrasi abduraxmanov ixtiyor baxtiyorovich
Yüklə 0,85 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Dastlabki qiymat - qoldiq qiymat = 800000 – 50000 = 12,5 s ish birligi hajmi 60000 Bir yilda ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori 12,5 so’mga ko’paytirilib, bir yillik amortizatsiya summasi aniqlanadi. Masalan, stanok birinchi yili 10000 ta mahsulot ishlab chiqarish rejalashtirilgan. Demak, birinchi yil uchun amortizatsiya summasi: 10000 ta x 12,5 = 125000 so’m. 3. Asosiy vositalar foydali xizmat qilish muddati davomidagi yillar sonining yig’indisi bo’yicha hisobdan o’chirish usuli (kumulyativ usul) muayyan asosiy 39
vositaning foydali xizmat qilish muddati davomidagi yillar yig’indisi asosida aniqlanib, ushbu yig’indi hisob-kitob koeffitsienti uchun maxraj qilib olinadi. Foydali xizmat qilish muddati davomidagi yillar soni esa surat qilinib, kamayib borish tartibida teskari joylashtiriladi. Masalan, stanokning xizmat muddati 5 yil. Xizmat yillari yig’indisi (kumulyativ son) 15 ga teng (1+2+3+4+5 q 15). So’ngra har bir koeffitsient (kasr) amortizatsiyalanadigan qiymatga ko’paytirilib, tegishli yil uchun amortizatsiya summasi aniqlanadi. 4. Kamayib boruvchi qoldiq usuli kumulyativ usuldagi tamoyilga asoslangan bo’lib, istalgan qat’iy stavka (%) qo’llanilishi mumkin. Bunday stavka (%) sifatida ko’p hollarda bir tekis (to’g’ri chiziqli) usulda qo’llaniladigan amortizatsiya me’yorining ikkiga ko’paytirilgan miqdori olinadi va har yil boshidagi qoldiq qiymatidan shu yil uchun eskirish summasi hisoblab chiqariladi. Auditor korxonada qo’llanilayotgan amortizatsiya hisoblash usuli bo’yicha hisob-kitoblarning to’g’riligini ham tekshirishi zarur. Shuningdek, asosiy vositalar ob’ektlari bo’yicha amortizatsiya ajratmalari hisoblash usulidan qat’iy nazar, yil davomida har oyda yillik summaning 1/12 qismi hajmida hisoblab borilganligini aniqlash kerak. Asosiy vositalar bo’yicha amortizatsiya ajratmalari qaysi hisobot davridan hisoblangan bo’lsa, buxgalteriya hisobi va hisobotda shu davrda aks ettirilishi, hamda korxonaning hisobot davridagi moliyaviy natijasi qanday bo’lishidan qat’iy nazar (foyda yoki zarar) hisoblanishini ham nazarda tutish zarur. Bulardan tashqari, xo’ alik yurituvchi sub’ekt tomonidan, ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan nomoddiy aktivlarning dastlabki qiymati va foydali xizmat qilish muddati (biroq xo’ alik yurituvchi sub’ektning faoliyat qilish muddatidan oshmagan muddat)dan kelib chiqib hisoblangan, me’yorlar bo’yicha
40
har oyda mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxiga olib boriladigan eskirish summalari ham ushbu elementga kiradi. Bunda auditor foydali xizmat qilish muddatini aniqlash imkoni bo’lmagan nomoddiy aktivlar bo’yicha eskirish me’yori besh yil muddat hisobidan kelib chiqib aniqlanishini, biroq bu muddat xo’ alik yurituvchi sub’ektning faoliyat muddatidan oshib ketmasligini nazarda tutishi kerak. Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan boshqa xarajatlar ro’yxati «Xarajatlar tarkibi.... to’g’risidagi Nizom»da batafsil keltirilgan. Jumladan, ishlab chiqarish jarayonlariga xizmat ko’rsatish xarajatlari; ishlab chiqarishni xom ashyo, materiallar, yonilg’i, energiya, dastgohlar, moslamalar va boshqa mehnat vositalari hamda buyumlari bilan ta’minlash xarajatlari; asosiy ishlab chiqarish vositalarini ishchi holatida saqlash xarajatlari; asosiy ishlab chiqarish vositalarini xo’ alik usuli bilan barcha turdagi (joriy, o’rta, kapital) ta’mirlashlar ishlab chiqarish xarajatlarining tegishli moddalari bo’yicha mahsulot (ish,xizmat)lar tannarxiga kiritiladi. Bundan tashqari, zarur hollarda ayrim tarmoqlar xo’ alik yurituvchi sub’ektlari O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining ruxsati bilan kapital ta’mirlash ishlarini bajarish uchun zahira (manba) yaratishlari mumkin. Ushbu zahirani yaratish uchun qilingan ajratmalar ham mazkur element tarkibida aks ettiriladi va ko’zda tutilayotgan xarajatlar qiymati hamda har bir asosiy vosita ob’ektini kapital ta’mirlashning davriyligidan kelib chiqqan holda aniqlanadi. Zahira uchun ajratmalar me’yori har hisobot yili oxirida qayta ko’rib chiqilib, zarurat bo’lganda yangi moliya yili uchun o’zgartirilishi (ko’paytirilishi yoki kamaytirilishi) mumkin. Agar kapital ta’mirlash uchun yaratilgan zahira mablag’larining summasi mazkur ob’ektni ta’mirlash uchun qilingan haqiqiy xarajatlar summasidan ortiqcha bo’lsa, oshib ketgan summa bo’yicha tuzatish kiritilishi kerak; agarda haqiqiy xarajatlar zahiradagidan oshib ketsa, u holda oshib ketgan summa «Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo’lgan boshqa xarajatlar» elementi tarkibida aks ettiriladi.
41
Yong’indan saqlash va qo’riqlashni hamda xo’ alik yurituvchi sub’ektlarning texnikadan foydalanish qoidalarida ko’rsatilgan boshqa maxsus talablarni ta’minlash, ular faoliyatini nazorat qilish xarajatlari ham tekshiriladi. Idoradan tashqari qo’riqlash xarajatlarini, bunday qo’riqlash talab qilinadigan mazkur ishlab chiqarishga maxsus talablar mavjud bo’lgandagina, mahsulotlar tannarxiga kiritish mumkin. «Xarajatlar tarkibi..... to’g’risidagi Nizom»ga muvofiq ishlab chiqarish faoliyatiga taalluqli joriy ijaraga olish bilan bog’liq xarajatlar ham mahsulotlar tannarxiga kiritiladi. Ijara to’lovlarini mahsulotlar tannarxiga kiritish bo’yicha Nizomda hech qanday cheklashlar ko’zda tutilmagan. Xususan, joriy tartibda ijaraga olingan asosiy vositalarni ta’mirlash xarajatlarini hisobdan o’chirish ko’plab munozarali masalalarni yuzaga keltiradi. O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksining 548-moddasida belgilangan, ijaraga olingan asosiy vositalarni saqlash bo’yicha umumiy qoidalarga muvofiq agarda qonun yoki shartnomada boshqacha tartib belgilangan bo’lmasa, ijaraga oluvchi mol-mulkni yaxshi holda saqlashi, ijaraga olingan mulk-mulkni o’z hisobidan joriy ta’mirlashi va saqlash bo’yicha boshqa xarajatlarni qilishi lozim. O’z navbatida, agar qonun hujjatlari yoki shartnomada boshqa tartib nazarda tutilgan bo’lmasa, ijaraga beruvchi ijaraga topshirilgan mol-mulkni o’z hisobidan ta’mirlashi shart (547-modda). Shunday qilib, shartnomada ta’mirlash ishlari ko’rsatilmagan bo’lsa, O’zRFK 547 va 548 moddalariga muvofiq ish tutiladi. 11
shartnomalari yuridik ekspertizadan o’tkaziladi. Masalan, auditor tekshiruv chog’ida ijaraga olingan binoni ta’mirlash xarajatlarining tannarxga olib borilishi bilan bog’liq muomalani aniqlagan. Ammo shartnomada barcha turdagi mol- mulklarni ijaraga beruvchi tomon ta’mirlashi ko’rsatilgan. Demak, ijaraga oluvchi binoni ta’mirlashga doir xarajatlarni tannarxga asossiz kiritgan. Agar shartnomada bunday holat ko’rsatilmaganda edi, unda korxona O’z.R.F.K ning 610-moddasiga
11 O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksining 548-moddasi 42
muvofiq ta’mirlash xarajatlarini o’z hisobidan amalga oshirib, mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxiga kiritgani asosli hisoblanar edi. Ishlab chiqarish tarmog’ini, jumladan, xarajatlar, olingan mahsulotlar va ularning tannarxini tekshirish korxona yillik hisobotining 5-S shakli («Korxona sarf-xarajatlari to’g’risidagi») ma’lumotlarini o’rganishdan boshlash maqsadga muvofiq. Auditorlik tekshiruv o’tkazilayotgan davrga ko’ra, barcha xarajatlar yoki ularning ayrim turlari tekshirilishi mumkin; mahsulotlar tannarxi, har mahsulot sotilganda tayyor mahsulotning chiqib ketishi, ya’ni 2810 - schet “Tayyor mahsulot” schetidan chiqib ketadigan mahsulot qiymatiga nisbatan olinadi. Ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxini tekshirish uchun korxona «ishlab chiqarilgan mahsulotlar tannarxi» shakli va moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot ma’lumotlari taqqoslanadi. Tafovutlar aniqlangan hollarda ularning sabablarini aniqlash, xususan, bular kelgusidagi xarajatlarni sun’iy ravishda oshirib ko’rsatish maqsadida oldindan bilgan holda tannarxni hisobotda oshirib ko’rsatish natijasi yoki boshqa xatoliklarning oqibati ekanligini aniqlash zarur. Bulardan tashqari xarajatlarning tannarxga to’g’ri va o’z vaqtida olib borilishi ham tekshiriladi. Tekshirishning muhim bosqichi sotilgan tayyor mahsulotning tannarxini to’liq va to’g’ri hisobdan chiqarilganligini aniqlashdan iborat. Mahsulotlarning tannarxiga bilvosita va yordamchi xarajatlarning to’g’ri taqsimlanganligini aniqlash audit o’tkazishdagi asosiy tekshirilishi zarur jarayon hisoblanadi. Mahsulotga qilingan xarajatlarni tekshirishda va mahsulotlar tannarxini tahlil qilishda: mahsulotlarning haqiqiy tannarxi reja tannarxi bilan taqqoslanadi; ayrim mahsulot turlaridan zarar ko’rish sabablari; xarajatlarning ayrim mahsulotlar va tugallanmagan ishlab chiqarishlar turlariga to’g’ri olib borilganligi; buxgalteriya hisobi schyotlarini yopish tartibiga rioya qilinishining asoslanganligi kabilar aniqlanadi. Bulardan tashqari, umum ishlab chiqarish va ta’mirlash xarajatlarining tannarx ob’ektlariga to’g’ri taqsimlanganligi 2510- «Umum ishlab chiqarish 43
xarajatlari» schyoti va ushbu xarajatlarni taqsimlash hisob-kitobi ma’lumotlariga muvofiq tekshiriladi. Yoqilg’i-moylash materiallarining sarflanishi tasdiqlangan me’yorlar va bajarilgan ishlar hajmidan kelib chiqib, mashina va uskunalarning (yoqilg’i bilan ishlaydigan bo’lsa) hisob varaqalariga asosan aniqlanadi. Shuningdek, me’yoridan oshiqcha sarflangan yoqilg’i-moylash materiallarining qiymati aybdor shaxslar zimmasiga olib borilganligini ham aniqlash zarur. Mahsulot tannarxining to’g’ri hisoblanishi, xususan, xarajatlar bir qismining asossiz ravishda yordamchi xo’ aliklar yoki tugallanmagan ishlab chiqarishga olib borilishi hisobiga tovar mahsulotlar tannarxining sun’iy tarzda pasaytirilish holatlari yo’qligi aniqlanadi. Ishlab chiqarish jarayonida brakka hisobdan chiqarilishini tekshirishda yaroqsiz mahsulotlarni hisobdan chiqarish dalolatnomasining o’z vaqtida va to’g’ri rasmiylashtirilishi aniqlanadi. Shuningdek, yaroqsiz holga kelgan mahsulotlar qiymatini aybdor shaxslardan undirish bo’yicha choralar ko’rilganligini hamda ularning korxona zarariga yozilib hisobdan o’chirilishi holatlarining yo’qligi aniqlanadi. Bulardan tashqari, mahsulotlar tannarxini pasaytirish imkoniyatlari va moddiy, moliyaviy va mehnat resurslari sarflanishida xo’ asizlik holatlarini bartaraf qilish maqsadida tahlil o’tkazish zarur. Bundan material va mehnat xarajatlari hamda tannarx tarkibi xarajat moddalari bo’yicha tahlil qilinadi. Kalkulyatsiya - bu ayrim turdagi mahsulotlar birligining yoki butun tovar mahsulotlarning tannarxini aniqlash usulidir. Kalkulyatsiya muayyan turdagi mahsulotga nisbatan xarajatlarni guruhlash usuli sifatida, ishlab chiqarish jarayonining istalgan bosqichida mahsulotlar tannarxining har bir tarkibiy elementini kuzatib borish imkonini beradi. Shu boisdan, mahsulotlar birligining tannarxini hisoblashni tekshirish ishlab chiqarish xarajatlari auditining muhim bo’lagi hisoblanadi. Auditor xarajatlarning sarf-xarajat moddalari bo’yicha ularning maqsadi va vujudga kelish joylariga qarab guruhlanishini hamda bevosita yoki bilvosita yo’l
44
bilan mahsulotlarning har bir turiga olib borilishini bilishi zarur. Iqtisodiyot tarmoqlarida sarf-xarajatlar tarkibi turlicha va tegishli tarmoq (yoki tarmoqlararo) yo’riqnomalar va uslubiy tavsiyalar bilan belgilanadi. Mahsulotlar tannarxini hisoblashni tekshirishda auditor quyidagilarning to’g’riligini aniqlaydi: * mahsulot ishlab chiqarish (ish,xizmat) uchun
qilinadigan xarajatlarning turkumlanishini; * xarajatlarni kalkulyatsiya moddalari bo’yicha hisobga olish va hisobdan chiqarish (taqsimlash); * yaroqsizlik (brak) dan va bekor turib qolishdan ko’rilgan yo’qotishlar; * tugallanmagan ishlab chiqarishni aniqlash; * bilvosita sarflarni taqsimlash; * xarajatlarni hisobga olish va mahsulotlar tannarxini hisoblash usullarini qo’llash; * ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olishga doir schyotlarning o’zaro boglanishi (korrespondentsiyasi)ni tuzish; * ishlab chiqarish xarajatlarining yig’ma, analitik va sintetik hisobini yuritishni; * xarajat schyotlari bo’yicha analitik va sintetik hisob yozuvlarining bosh daftar hamda balansdagi yozuvlarga mos kelishi. Mahsulotlar tannarxini hisoblashda har xil usullar qo’llaniladi. Sanoat ishlab chiqarishida tannarx hisoblash quyidagi usullarda amalga oshiriladi: oddiy usul, normativ usul, buyurtmalar usuli, bosqichlar usuli. Auditorlik tekshiruvining vazifalaridan biri - tanlangan kalkulyatsiyalash usulining asosliligini tasdiqlashdan iborat. Xarajatlar mahsulotlar tannarxiga olib borilish xususiyatiga ko’ra muayyan mahsulot tannarxiga to’g’ridan-to’g’ri olib boriladigan bevosita va bilvosita xarajatlarga bo’linadi.
45
Bilvosita xarajatlar ko’p elementli bo’lib, hisob yuritish siyosati to’g’risidagi buyruqda belgilangan qaysidir ko’rsatkichga mutanosib ravishda alohida mahsulot turlari o’rtasida taqsimlanadi. Qanday ko’rsatkichga mutanosib taqsimlash usulini har bir korxona tarmoq xususiyatidan kelib chiqib mustaqil aniqlaydi. Masalan, sanoatda mutanosib taqsimlash ko’rsatkichi sifatida quyidagilar qo’llaniladi: * asosiy ish haqi; * qurilmalarni saqlash va ishlatish uchun qilinadigan smeta (normativ) xarajatlar; * mahsulot massasi va hajmi; * ishchilar tomonidan ishlangan kishi-soatlar; * qurilmalarning mashina-soatlar soni. Auditorning vazifasi korxona hisob siyosatida qabul qilingan va amalda qo’llanilayotgan bilvosita sarflarni taqsimlash usulining to’g’riligini tasdiqlashdan iborat. Bir necha turdagi faoliyat bilan shug’ullanuvchi (har xil mahsulot ishlab chiqaruvchi) korxonalar bilvosita xarajatlarini ular o’rtasida taqsimlamaydigan holatlar auditorlik amaliyotida tez-tez uchrab turadi. Bunday hollarda har xil mahsulotlar tannarxlarining buzib ko’rsatilish hollari sodir bo’ladi, haqiqiy moliyaviy natijalar yashiriladi.
Yüklə 0,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|