Kafedrasi abduraxmanov ixtiyor baxtiyorovich
Yüklə 0,85 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AUDITI USLUBIYOTINI TAKOMILLASHTIRISH
|
53
XO’JALIK YURITUVCHI SUB’EKTLARDA ISHLAB CHIQARISH XARAJATLARI AUDITI USLUBIYOTINI TAKOMILLASHTIRISH
Auditor ishlab chiqarish xarajatlari auditini o’tkazish vaqtida buxgalteriya hisobi hisobvaraqlaridagi yozuvlarning tekshiruvi eng mas’uliyatli vazifalardan biri hisoblanadi, zero bu korxona moliyaviy-xo’ alik faoliyati ko’rsatkichlarini tavsiflovchi asosiy ma’lumotlar olinadigan moliyaviy hisobot shakllaridagi ko’rsatkichlarni ishonchliligini ta’minlash uchun xizmat qiluvchi asosiy omil hisoblanadi. Ushbu ishni malakali bajarmasdan turib, haqqoniy auditorlik xulosasini tayyorlash uchun asosiy baza hisoblangan hisobot ko’rsatkichlari ishonchliligiga to’liq ishonch hosil qilib bo’lmaydi. Ishlab chiqarish xarajatlarini auditorlik tekshiruvini o’tkazishda hisobot shakllaridagi ko’rsatkichlar, hisob registrlari va dastlabki hujjatlar auditning ma’lumot bazasi sifatida qo’llaniladi. Hisobot davrida audit o’tkazish uchun ma’lumot materiallari korxonaning hisob registrlari - bosh kitob, jurnal-orderlar yoki memorial orderlar, sintetik va tahliliy hisobning aylanma qaydnomalari, hisob-kitob va to’lov qaydnomalari, shaxsiy hisobvaraqlar, tahliliy hisob varaqalari va boshqalardan olinadi. Bunda, hisob registrlarida korxonaning moliyaviy va xo’ alik operatsiyalari bo’yicha barcha buxgalteriya yozuvlari ikki yoqlama yozish usuli bilan jamlanadi, ya’ni, har bir xo’ alik operatsiya tegishli hisobvaraqlarning debeti va kreditida aks etildi. Yoppasiga yoki tanlab olib tekshiruv o’tkazganda auditor hisob registrlarida buxgalteriya hisobvaraqlari, qayd etilgan registrlarda xo’ alik operatsiyalari iqtisodiy mazmunidan kelib chiqib, to’g’ri korrespondentlanganligini baholashi va kelajakda to’g’rilash maqsadida, tasodifan sodir etilgan xatolarni va tasodifiy noto’g’ri buxgalteriya yozuvlarini (o’tkazmalarini) aniqlashi lozim. Shuning bilan bir qatorda, hisobot ma’lumotlari. ayniqsa, korxona moliyaviy faoliyati natijalarini tavsiflovchi ko’rsatkichlarni, uning asosiy aylanma aktivlar miqdorini, o’zining moliyaviy va mulkiy holatini yaxshi tomondan ko’rsatish uchun boshqa korxonalar 54
va banklarga bo’lgan qarzlarni yashirib ko’rsatish maqsadida ataylab sodir etilgan xatolar aniqlanadi va bular haqida korxona rahbariyatiga ma’lumot taqdim etiladi. Bunday tekshiruv hozirgi vaqtda dolzarb hisoblanadi, chunki ayrim rahbarlar, soliq to’lovlarini kamaytirish, kelajakda kredit olinishini ta’minlash va tashqi foydalanuvchilarga noto’g’ri ma’lumotlar taqdim etish maqsadida o’zlarining xozirgi kundagi haqiqiy moliyaviy va mulkiy holatini ko’rsatishni istamaydilar, korxonaning hisobot ma’lumotlarini, shu jumladan, tegishli moliyaviy xo’ alik operatsiyalari bo’yicha aylanmalarni noto’g’ri aks etish hisobiga, buzib ko’rsatishga harakat qiladilar. Shularni hisobga olgan holda, xalqaro auditorlik andozalarida ham, korxonalarda tovlamachilik yoki xato tavakkalchiligini oshiruvchi imkoniyatlar vujudga kelishi nazarda tutiladi. Ishlab chiqarish xarajatlarini buxgalteriya hisobvaraqlaridagi yozuvlar, buxgalteriya hisobvaraqlari korrespondentlanishi hamda pul ifodasida to’g’ri asoslanganligini aniqlash uchun tekshirilayotgan buxgalteriya yozuvlariga taalluqli bo’lgan va amalda sodir etilgan xo’ alik operatsiyalarini yozma ravishda tasdiqlovchi, buxgalteriya hisobi ma’lumotlariga huquqiy maqom beruvchi dastlabki hujjatlarni diqqat bilan o’rganib chiqish lozim. Ma’lumki, buxgalteriya hisobida barcha yozuvlar dastlabki hujjatlar asosida yuritiladi. Bundan keyin, undagi ma’lumotlar hisob registrlariga ko’chirib yoziladi, u erda ular bir xil tizimga keltiriladi, ya’ni, buxgalteriya hisobvaraqlarida qayd etiladi. Hisobot davrining oxirida hisob registrlari ma’lumotlariga asosan korxona hisoboti to’ldiriladi. Dastlabki hujjatlar hisob ma’lumotlari harakatini boshlab beradi, korxona moliyaviy-xo’ alik faoliyatini yoppasiga va uzluksiz aks etish uchun buxgalteriya hisobini kerakli bo’lgan ma’lumotlar bilan ta’minlaydi. Ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olish uchun faqat to’g’ri rasmiylashtirilgan, ya’ni, barcha rekvizitlari to’ldirilgan hujjat qabul qilinadi. Faqat shu holatda dastlabki hujjat huquqiy maqomga ega bo’ladi. Bunday rekvizitlar bo’lib hujjat nomi, kodi; tuzilgan sanasi, xo’ alik operatsiya mazmuni; xo’ alik
55
operatsiya o’lchamlari (natura va pul ifodasida); xo’ alik operatsiyalari sodir etilishi bo’yicha va to’g’ri rasmiylashtirilishi yuzasidan mas’ul mansabdor shaxslar lavozimlari, shaxsiy imzolar va ularning yoritishlari va boshqalar hisoblanadi. Hozirgi vaqtda ayrim rekvizitlarni kodlar bilan almashtirib yozishga ruxsat etilgan. Korxonada buxgalteriya hisobi hisoblash texnikasi yordamida avtomatlashtirilgan bo’lsa bunday holatlar ko’proq uchraydi. Dastlabki buxgalteriya hujjatlardagi yozuvlarni siyoh, kimyoviy qalam, sharikli ruchka pastasi, yozuv mashinkalari, kompyuterning printeri va boshqalar bilan amalga oshirish mumkin. Har bir korxonada rahbar bosh buxgalter bilan kelishgan holda dastlabki hujjatlarni imzolash huquqiga ega bo’lgan shaxslar ro’yxatini tasdiqlaydi. Buxgalteriyaga kelib tushgan barcha dastlabki hujjatlar majburiy tekshiruvdan o’tkazilishi lozim. Tekshiruv hujjatlarning shakllari (hujjatlar va uning rekvizitlari to’liq va to’g’ri rasmiylashtirilganligi) va mazmuni (operatsiyalar qonuniyligi, alohida ko’rsatkichlarning logik jihatdan bog’langanligi) bo’yicha amalga oshiriladi. Amaldagi qonunchilikka zid holda sodir etilgan operatsiyalar bo’yicha hujjatlarni ijro etish va rasmiylashtirish taqiqlanadi. Bunday hujjatlar tegishli qaror qabul qilish uchun korxona rahbari va bosh buxgalteriga topshiriladi. Qayta ishlovdan o’tgan dastlabki hujjatlar, ulardan qaydadan foydalanish imkoniyatini bartaraf etish maqsadida, tegishli belgilar bilan tamg’alanishi lozim. Ishlab chiqarish xarajatlarini buxgalteriya yozuvlari, tegishli dastlabki hujjatlar asosida emas, amaldagi me’yorlar, ko’rsatmalar, qarorlar, qonunlar va boshqa me’yoriy hujjatlar asosida amalga oshiriladi. Bunday holatlarda auditor yuqorida qayd etilgan yozuvlar bo’yicha tegishli buxgalteriya ma’lumotnomalari va ular asosli ravishda amaldagi qonunchilikka muvofiq to’g’ri to’ldirilganligi nuqtai-nazaridan, shuningdek, bunday buxgalteriya yozuvlari bo’yicha summalar to’g’ri hisoblanganligi va tegishli ravishda rasmiylashtirilganligi nuqtai-nazaridan ham tekshirishga majburdir. Ishlab chiqarish xarajatlari bo’yicha buxgalteriya ma’lumotlnomalarini saqlash dastlabki hujjatlarni saqlash tartibiga muvofiq ta’minlanadi, ularni saqlash
56
bo’yicha mas’uliyat esa, korxona rahbari va bosh buxgalter zimmasiga yuklanadi. Korxona faoliyati tekshiruvining amaliyotida auditorlar hisobot shakllarini xato to’ldirilganligi bilan to’qnashadilar. Masalan, bosh kitob bo’yicha aylanmalarni yopib, barcha o’tkazmalarni to’g’ri amalga oshirib va soliqlarni hisoblab, buxgalter belgilangan hisobot shakllarini noto’g’ri to’ldiradi. Auditor hisobot ma’lumotlarini bosh kitob, aylanma qaydnoma ma’lumotlari bilan bilan solishtirmshi hamda hisobot shakllari bir biriga muvofiqligini sinchkovlik bilan tekshirishi lozim. Shuningdek, buxgalter muayyan ishlab chiqarish xarajatlariga oid operatsiyalarni qayd etish usulini bilmasligi natijasidan kelib chiqadigan takror sodir etiladigan xatolarga yo’l qo’yishi va har gal noto’g’ri o’tkazmalarni amalga oshirishi mumkin. Ushbu xatolarni aniqlash unchalik qiyin emas, chunki ular yaqqol ko’zga tashlanadi. Aksariyat holatlarda ularni bosh kitob yoki to’ldirilgan balans shaklini kuzatgandayoq aniqlab olish mumkin. Ushbu xatolar moliyaviy hisobotni muhim ravishda buzib ko’rsatishga olib keladi va odatda, har gal hisobot davri bo’yicha korxonaning buxgalteriya ma’lumotlarini to’g’rilanishini talab qiladi. Shuningdek, buxgalteriya hisobini yuritish va soliq qonunchiligini bilmaslik bilan bog’liq bo’lgan xatolar, amalda sodir etilmagan xo’ alik operatsiyalarini aks etish, soxta hujjatlarni va oldindan soxta ma’lumotlarga ega bo’lgan hujjatlarni aniqlash va boshqa holatlar ham uchraydi. Masalan, xo’ alik operatsiyasi sodir etilgan vaqtda O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilangan valyuta kursini noto’g’ri qo’llash sababli xato sodir etilishi mumkin. Xato, albatta, hisobot davrida to’g’rilanishi lozim, chunki u to’g’ridan-to’g’ri foyda (zarar) miqdori bilan bog’liq va bu arzimas xato moliyaviy natijalar bo’yicha jiddiy noto’g’riliklarga olib kelishi mumkin. Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalarga mustaqillik berilishi bilan tovlamachiliklar, moddiy boyliklarning nobudgarchiligi keskin kamayadi, degan noto’g’ri fikr mavjud. Bu sharoitda ham amaliyotda korxonada qonunchilikni buzish va suiiste’molchiliklar sodir etilishi kuzatiladi. Bundan tashqari, ularni sodir etish usullari va shakllari o’zgaradi va murakkablashadi. 57
Korxonada qonunchilikni buzish va suiiste’molchiliklarni sodir etish usullari turli ko’rinishlarga egadir. Birinchi ko’rinishda, ularning turli, bo’lishi tasodifan va sodir etilishi mumkin bo’lgan xatolar, suiste’molchiliklar soni esa cheklangan ko’rinadi. Amalda esa, ularni diqqat bilan o’rganib chiqqanda, ma’lum bir qonunchilikka rioya qilinishi va ularning ichki va tashqi o’zaro bog’liqligi aniqlanadi. Audit amaliyoti va sud-ekspert ishi yuzasidan olib borilgan tadqiqotlar korxona faoliyatida xatolar va suiiste’molchiliklar sodir etilishi tarkibi va usullarini belgilovchi omillarni aniqlash imkoniyatini yaratadi. Bunday omillarga suiiste’molchiliklarni sodir etilishini osonlashtiruvchi xo’ alik faoliyatini tashkil etish bo’yicha quyidagi kamchiliklar kiradi: - moddiy boyliklar saqlash, olish va berish tartiblariga rioya qilmaslik; - xo’ alik intizomini buzish va operatsiyalarni amalga oshirish bo’yicha belgilangan nizom va yo’riqnomalarga rioya qilmaslik; - hujjatlarni noto’g’ri rasmiylashtirish; - hisob qoniqarsiz tashkil etilganligi (vaqtida yuritilmasligi, ishonchsizligi va boshqalar); - joriy nazorat samarasizligi va ichki auditning etarli darajada faoliyatsizligi. Xatolar, suiiste’molchiliklar, o’g’irliklarni sodir etish usullari, avvalambor, ular sodir etiladigan muhitga bog’liqdir. Talon-taroj qiluvchilar moddiy boyliklar harakatini alohida bo’limlarida vujudga kelgan aniq sharoitlarga ko’nikishga majbur, shu bois, aniq ma’lum bir vaqtda xatolar va suiiste’molchiliklar nisbatan barqaror ravishda sodir etilishi kelib chiqadi. Masalan, moddiy boyliklarning zahirasi hisobga olinmagan va keyinchalik kirim va chiqim hujjatlarini soxtalashtirish yo’li bilan o’zlashtiriladigan ortiqcha chiqishlar, qabul qilingan (sarflangan) boyliklarning miqdoriy va sifat ko’rsatkichlarini o’zgartirish, tarozidan urib qolish, noto’g’ri o’lchash, tabiiy yo’qotishlar me’yorlarini oshirish va boshqalar hisobiga hosil qilinadi.
58
Ishlab chiqarishda ortiqcha chiqishlar sarflangan xom ashyo miqdorini oshirish, mahsulotga kamroq sarf-xarajat qilish, bir xil xom ashyoni ikkinchi xili bilan almashtirish, chiqindilar miqdorini oshirish va boshqalar hisobiga vujudga keltiriladi. Qoidani buzuvchilar suiiste’molchiliklarini sodir etishda o’zlarining jinoiy harakatlariga ushbu korxonada odatda bajariladigan operatsiyalar ko’rinishini berishga harakat qiladilar. Bunda mol-mulkni saqlanishini tashkil etishdagi va suiiste’molchiliklar sodir etilishining shart-sharoitlarini yaratuvchi turli kamchiliklardan foydalanadilar. Bulardan eng ko’p tarqalganlari hisobdagi, nazoratdagi, me’yorlanishdagi va boshqa kamchiliklar hisoblanadi. Bunday sharoitlarning mavjudligi suiiste’molchiliklarni sodir etish va yashirish uchun amaliy imkoniyatlarini yaratadi. Ko’pchilik holatlarda, bunday sharoitlar korxona xodimlari tomonidan sun’iy ravishda yaratiladi, ya’ni: ular hisobni chalkashtiradilar, moliyaviy intizomni, operatsiyalarni amalga oshirish tartibi va hujjatlarni ramiylashtirish tartibini buzadilar. Xatolar va suiiste’molchiliklarni sodir etish usullari nafaqat mol-mulkning harakati sharoitlaridan, jinoyat sub’ektiga ham bog’liqdir. Suiiste’molchiliklar yakka ijrochi tomonidan; qaysidir bir turdosh operatsiyalarni amalga oshirish bilan bog’liq bo’lgan korxona xodimlarining bir guruh shaxslari tomonidan; boshqa korxona xodimlari tomonidan (mol etkazib beruvchilar, pudratchilar, xaridorlar va boshqalar); nazorat idoralari vakillari bilan til biriktirgan holda korxona xodimlari tomonidan sodir etilishi mumkin. Qonunchilikni buzishning quyidagi turlarini ajratadilar. - shaxsiy suiiste’molchiliklar - bu, asosan, mol-mulkni o’g’irlash, mablag’larni o’zlashtirish va o’z shaxsiy ehtiyojlari uchun foydalanishdan iborat. Bu qoidani buzishlar eng xavfli hisoblanadi, zero bu katta yo’qotishlarga olib kelishi mumkin, ular bilan alohida faollik, tezkorlik va matonat bilan kurashish lozim;
- shartnomaviy va moliyaviy intizomlarni buzish - ko’p holatlarda bu 59
mablag’larni o’zlashtirish bilan bog’liq emas, lekin xo’ alik yuritish tizimiga salbiy ta’sir ko’rsatadi va korxona mablag’laridan maqsadga muvofik; foydalanmaslikka olib keladi; - xo’ alikni tashkil etish, moddiy javobgarlik tizimi, hisobni yuritish va nazoratni tashkil etish amaldagi tartibini buzish bu yo’qotishlar va suiiste’molchiliklar uchun sharoit yaratib beradi. Ko’pchilik holatlarda ushbu qoidani buzishlar o’rtasidagi chegara shartlidir, ular bir-biri bilan chambarchas bog’langanlik holatlarini inkor etib bo’lmaydi. Ishlab chiqarish xarajatlariga omd hujjatlarni tekshirishda shuni unutmaslik kerakki, qonunchilikni va shartnomaviy intizomni buzish, ko’p holatlarda, ko’rinishidan to’g’ri rasmiylashtirilgan hujjatlar (soxta naryadlar, mehnat kelishuvlari, hisobvaraqlar, dalolatnomalar va boshqalar) ichida yashirinadi. U yoki bu xo’ alik operatsiyalarni hujjatlar orqali tekshirishda suiiste’molchiliklarni aniqlash maqsadida quyidagi uch guruhga ajratilgan hisob ma’lumotlarni o’rganish bo’yicha usullarni qo’llash mumkin: - alohida hujjatni o’rganish usullari; - ayrim yoki o’zaro bogliq operatsiyalarni aks etuvchi bir necha hujjatlarni o’rganish usullari; - bir xil turdagi mol-mulk xarakatini aks etuvchi hisob ma’lumotlarini o’rganish usullari. Bunday ajratishlarning mezoni bo’lib sodir etilishi mumkin bo’lgan suiiste’molchiliklar to’g’risida dalolat beruvchi qarama qarshiliklar hisoblanadi. Hujjatlardagi yuqorida qayd etilgan qarama-qarshiliklar quyidagi shakllarda ifodalanadi: - alohida bir hujjat mazmunidagi qarama qarshiliklar; - bir necha o’zaro bog’liq bo’lgan hujjatlar mazmunidagi nomuvofiqliklar; - hisob ma’lumotlarida bir xil turdagi mol-mulklarning odatdagi harakat tartibidagi aniqlangan farqlar. Suiiste’molchiliklarni aniqlash bo’yicha hujjatlarni o’rganish usullari etarli darajada ishlab chiqilganligiga qaramasdan, ular korxonalar bozor sharoitlarida
60
faoliyat ko’rsatishlariga muvofiq etarli darajada o’rganilgan, deb hisoblab bo’lmaydi. Ma’lumki, korxonalar hujjatlarning namunaviy shakllaridan foydalanadilar. Ularni belgilangan qoidalar bo’yicha to’ldirilishi aniq bir xo’ alik operatsiyalar amalga oshirilganligini ko’rsatadi. Hujjatlarni tuzish va rasmiylashtirish qoidalariga rioya etmaslik turli xil bo’lishi mumkin. Ushbu qoidalarga rioya etilishi nuqtai-nazaridan hujjatlarni tekshiruvi nafaqat xatolarni, buning orqasidan vujudga kelishi mumkin bo’lgan suiiste’molchiliklarni aniqlash imkoniyatini yaratadi. Xatolar va kamchiliklar aniqlanganda ularni sabablari sinchkovlik bilan o’rganib chiqish va ular sodir etilishi mumkin bo’lgan o’g’irliklar va boshqa suiiste’molchiliklar bilan bog’liq ekanligini tekshirish lozim. Hujjatlarni, ulardagi yozuvlar va rekvizitlar asl nusxada ekanligining tekshiruvi soxtaliklarni aniqlash imkoniyatini yaratadi. Masalan, hujjatlarni ko’zdan kechirganda ulardagi ustidan elimlash, to’g’rilash, o’chirish izlarini, qo’shib yozishlarni va raqam va boshqa yozuvlar bo’yicha o’zgartirishlarni aniqlash mumkin. Muhr va tamg’alar bosilgan joylarga alohida e’tiborni qaratish lozim. Ularning g’ayri-tabiiy shakllari, bir xil belgilarning turli o’lchamlari, noto’g’ri matnlari va boshqa belgmlari ular qalbaki ekanligidan dalolat berishi mumkin. Soxtalikni aniqlash maqsadida hujjatlarni ko’zdan kechirish hujjatlar tuzilish va rasmiylashtirilish qoidalariga rioya qilinishining tekshiruvi bilan birga olib boriladi. Hujjatlarni tuzish va rasmiylashtirish bo’yicha belgilangan qoidalarga rioya etmaslik ko’pchshtak xrlatlarda hujjatlarni soxtalashtirish bilan bog’liq bo’ladi. Buni aniklash uchun hujjatlarda aks etgan operatsiyalar mazmunini tekshirish lozim. Bunda, sohtalashtirishni aniqlash bo’yicha ayrim usullar, masalan, rasmiy belgilari, ya’ni: bir xil hujjatning turli nusxalarini solishtirish, hujjatning nusxasini asl nusxa bilan solishtirish va boshqalar bo’yicha aniqlashni qo’llash maqsadga muvofiqdir. 61
Arifmetik tekshiruvining maqsadi - hujjatlardagi yakuniy summalar to’g’riligi, foizlarni hisoblash, miqdoriy ko’rsatkichlar narxlarga ko’paytirilganligi va boshqalarni aniqlashdan iborat. Bunday tekshiruvlar natijasida to’lov qaydnomalari va boshqa hujjatlarning gorizontal va vertikal ustunlaridagi yakuniy ko’rsatkichlar ko’paytirilib ko’rsatilganligi, foizlar noto’g’ri hisoblanganligi va boshqalar aniqlanadi. Me’yoriy tekshiruvlarda hujjatlarda narxlar, ustama xarajatlar me’yori, rejali amg’armalar, mehnat xarajatlari me’yorlari, materiallar sarf-xarajati, boshqa me’yorlar to’g’ri qo’llanilganligi aniqlanadi. Me’yorlarga rioya qilmaslik turli xil suiiste’molchiliklar belgisi hisoblanadi. Shu bois, bunday holatlarni aniqlashda xato va kamchiliklar sabablarini, ularning haqiqiy tavsifi va natijalarini aniqlash lozim. Hujjatlarda aks etilgan operatsiyalar belgilangan qoidalarga muvofiqligini tekshiruvi xo’ alik operatsiyalari belgilangan qoidalarga muvofiq amalga oshirilganligi, materiallar boshqa korxonalarga va xususiy shaxslarga belgilangan qoidalarga zid holda berilganligi, boyliklar boshqa moddiy javobgar shaxsga inventarlash o’tkazilmasdan berilganligi, materiallar bir ob’ektdan ikkinchi ob’ektga tovarsiz operatsiyalar orqali o’tkazilishi (kamomadni berkitish maqsadida), moddiy hisobotlar taqdim etish muddatlari buzilgani va boshqalarni aniqlashga yordam beradi. Muqobil tekshiruv o’tkazish usulini qo’llab, ikki tomonlama operatsiyalar har bir
tomonda boshqacha aks etilganligi bilan bog’lik bo’lgan suiiste’molchiliklarni (mol etkazib beruvchilardan olingan moddiy boyliklarni kirim qilmaslik, tovarsiz operatsiyalarni amalga oshirish va boshqalar) aniqlash mumkin. Bunga o’xshash suiiste’molchiliklar hujjatlarning alohida nusxalaridagi ko’rsatkichlarni to’g’rilab yozish, yangi soxta hujjatlarni tayyorlash, amalda sodir etilgan operatsiyalarni hujjatlarda noto’g’ri aks etish yoki umuman aks etmaslik yo’llari bilan amalga oshiriladi.
62
Muqobil tekshiruvidan farqli holda, o’zaro tekshiruv usullarini qo’llashda, tekshirilayotgan xo’ alik operatsiyasi aks etgan turli tavsiflariga ega bo’lgan hujjatlar va hisob ma’lumotlar solishtiriladi. Bularga misol tariqasida to’langan hisobvaraqlarni shartnomalar, yuk xatlari, ishlarni qabul qilish dalolatnomalari, materiallar chiqindilarga hisobdan chiqarilganligi materiallar buzilganligi to’g’risidagi dalolatnomalar, binoni ta’mirlash smetasi defekt dalolatnomasi bilan solishtirishlarni ko’rsatish mumkin. Qayd etilgan hujjatlardagi farqlar har doim ham suiiste’molchiliklar bilan bog’liq emas. Dastlabki va ularni asosida tuzilgan hujjatlarni solishtirish natijasida aniqlangan ziddiyatlar u yoki bu suiiste’molchiliklardan dalolat beradi. Ushbu ziddiyatlar uch shaklda, ya’ni: dastlabki hujjatlarda aks etilgan operatsiyalar to’g’risidagi yozuvlar ularni asosida tuzilgan hujjatlarda yo’qligi; dastlabki hujjatlarda aks ettirilmagan operatsiyalar to’g’risidagi yozuvlar ularni asosida tuzilgan hujjatlarda mavjudigi; dastlabki va ularni asosida tuzilgan hujjatlarda bir xil operatsiyalar turlicha aks etilganligi bilan ifodalanishi mumkin. Dastlabki hujjatlar asosida tuziladigan hujjatlarda tegishli yozuvlar yo’qligi, uning tuzilishi vaqtida tegishli dastlabki hujjat bo’lmaganligi yoki u taqdim etilmaganligi yoki ma’lumotlar ataylab yozilmaganligini ko’rsatadi. Hujjatli nazoratning ushbu ko’rilayotgan usulini qo’llash uchun
dastlabki hujjatlardagi ma’lumotlarini aks
ettiruvchi, ular
asosida tuziladigan hujjatlarni o’rganish lozim. Turli operatsiyalar va ularni aks ettiruvchi hujjatlarning o’zaro bog’liqligi ushbu operatsiyalarni o’zaro nazorat qilish - o’zaro bog’liq operatsiyalarni aks ettiruvchi hujjatlarni solishtirish yo’li bilan aniqlash imkoniyatini beradi. Masalan, xom ashyo sarf-xarajati, to’langan ish haqi, uskunalarning ishlaganligi to’g’risidagi ma’lumotlardan ishlab chiqarilgan mahsulot hajmini tekshirish mumkin. O’z navbatida, ish haqi to’g’ri to’langanligi, xom ashyo sarf-xarajati va boshqalar mahsulotni ishlab chiqarishga oid operatsiyalarni aks etuvchi hujjatlar bo’yicha tekshiriladi. 63
Ayrim holatlarda, hujjatlarda muayyan operatsiyalarning haqqoniyligi boshqa operatsiyalarning amalda sodir etilganligini inkor etadigan yoki shubha tug’diradigan ziddiyatlar kuzatiladi. Bunday ziddiyatlar tegishli operatsiyalar haqqoniy sodir etilishi mumkinligini tekshirish bilan aniqlanadi. Tekshiruvning aniq yo’nalishlari turlichadir va tekshirilayotgan jarayonlarning mazmuni va sharoitlariga bog’liq bo’ladi. Aksariyat holatlarda, mazkur usul yordamida tekshiruv ob’ekti sifatida aniq ishlab chiqarish va xo’ alik operatsiyalari hizmat qiladi. Ularni haqqoniy sodir etilishi nuqtai-nazaridan o’rganib ushbu operatsiyalarni amalga oshirish kerakli bo’lgan xom ashyo, uskunalar, mehnat zahiralari bilan ta’minlanganligi; bajariladigan ishlar ob’ekti haqiqatda bo’lganligi; bunday ishni amalda jismonan bajarish mumkinligi; hujjatlarda familiyasi, ismi, sharifi qayd etilgan shaxslar tomonidan tekshirilayotgan ishlar bajarilishi mumkinligi; ishlarni amalga oshirishga to’sqinlik qiladigan qandaydir boshqa sharoitlar mavjudligi aniqlanadi. Suiistemolchiliklarni aniqlashda, ayniqsa, bir turdagi boyliklar harakatini aks etuvchi hujjatlarni tekshiruv usullari katta samara beradi. Hujjatlar tekshiruvini usullaridan biri bo’lib materiallar qoldig’ini nazoratli solishtirish hisoblanadi. Buning mazmuni - davr boshiga inventarlash qaydnomasi bo’yicha ma’lum bir tovarlar qoldig’i olinadi va unga hujjatlashtirilgan kirim qo’shiladi, hujjatlashtirilgan chiqim esa ayiriladi. Amaliyot shuni ko’rsatadiki, nazoratli solishtirish ma’lumotlari bo’yicha korxonada materiallarning ortiqcha (hisobga olinmagan) qoldiqlarini, ular boshqa hujjatlar bilan tasdiqlanmagan bo’lsa ham, aniqlash mumkinligi kuzatiladi. Materiallarning haqiqiy qoldig’i eng ko’p bo’lishi mumkin bo’lgan miqdordan oshib ketishi turli sabablar bilan vujudga keladi. Bunday ortiqchani qo’shimcha ma’lumotlar bilan tasdiqlanganda va nazoratli solishtirish natijalariga ta’sir etuvchi boshqa sabablar inobatga olinmasa, hisobga olinmagan material deb tan olish mumkin. Aniqlangan ortiqchalar har doim ham suiiste’molchiliklardan darak bermaydi. Ular hujjatlardagi va inventarlash qaydnomalaridagi tasodifiy xatolardan kelib chiqishi ham mumkin.
64
Ijro va farmoyish hujjatlarni solishtirish yo’li bilan amalga oshirilgan operatsiyalar yuzasidan qabul qilingan farmoyish mazmuniga muvofiqligini aniqlash mumkin. Masalan, talabnoma yoki ishonchnomada qayd etilgan ma’lumotlar bilan moddiy boyliklarni berish to’g’risida yuk xatlardagi ma’lumotlarni solishtirib talab etilgandan ko’ra boshqa boyliklar yoki boshk;a miqdorda berilganligini aniqlash mumkin. Boshqa holatlarda, farmoyish ijro etilmaganligi yoki materiallar farmoyishsiz berilganligini aniqlash mumkin. Bularning barchasi, aniq vaziyatlarda, suiiste’molchiliklar, hususan, ijro hujjatlari yo’q qilinishi, tovarsiz yuk xatlari yozilishi to’g’risida dalolat berishi mumkin. Kelajakda bajarilishi mumkin bo’lgan va bajarilgan ishlarni aks ettiruvchi hujjatlarni tuzish usuli mahsulotni ishlab chiqarish, xizmatlar ko’rsatish jarayonida shartnomaviy intizom buzilishini aniqlash uchun qo’llanishga tavsiya etiladi. Nazoratning ushbu usulida shartnomalarda, mehnat kelishuvlarida qayd etilgan kelgusi ishlar tavsifi, hajmi, qiymati to’g’risidagi ma’lumotlar ishlar bajarilishi va mahsulot ishlab chiqarilishini aks etuvchi boshqa hujjatlar bilan solishtiriladi. Xo’ alik operatsiyalarining qonunchilikka, moliyaviy va shartnomaviy intizomga rioya qilish nuqtai-nazaridan tekshiruvini o’tkazishda, yuqorida ko’rib chiqilgan hujjatli nazorat usullaridan tashqari, joyida o’rganib chiqish, ekspert tomonidan baholash va boshqa usullar bilan to’ldirilishi lozim. Xo’ alik faoliyati yuritilishining iqtisodiy tahlil usullari nafaqat ishlab chiqarishning ichki zahiralarini aniqlash, shuning bilan bir qatorda qonunchilikka rioya kjlmaslik va suiiste’molchiliklarni aniqlash uchun qo’llaniladi. Yashirin o’g’irliklar va qo’shib yozishlar, odatda, ayrim o’zaro bog’liq bo’lgan iqtisodiy ko’rsatkichlarning bir biriga mos kelmasligi va boshqa farqlarni keltirib chiqargan holda moliyaviy-xo’ alik faoliyati natijalariga ta’sir ko’rsatishi bilan izohlanadi. Hisobot va hisob registrlaridagi yozuvlarning dastlabki tahliliy tekshiruv jarayonida mufassal o’rganishi lozim bo’lgan dastlabki hujjatlar to’plamini tanlab olishga, qonunchilikka va shartnomaviy intizomga rioya qilmaslik holatlariga 65
diqqatni qaratishga va oqibatda, tekshirrshadigan hujjatlar miqdori va tekshiruv muddatini kamaytirish imkonini yaratadi. Buxgalteriya hisobi hisobvaraqlaridagi yozuvlar asosli ravishda amalga oshirilganligining tekshiruvidan keyin, bosh kitobdagi yozuvlar jurnal-order yoki memorial-order kabi hisob registrlaridagi yozuvlariga muvofiqligiga ishonch hosil qilish uchun, hisob registrlari to’g’ri tuzilganligining tekshirish imkoni yaratiladi. O’z navbatida, jurnal-orderlar to’g’ri to’ldirilganligi amalda moliyaviy hisobot ko’rsatkichlari haqiqiyligini ta’minlaydi. Korxonada hisob registrlarining tarkibi va mazmuni qo’llaniladigan buxgalteriya shakli bilan belgilanadi. Hisob to’liq kompyuterlashgan sharoitlarida ham hisob ma’lumotlarini nashrga chiqarish yo’li bilan kerakli bo’lgan hisob registrlari yig’indisi tayyorlanadi. Ishlab chiqarish xarajatlariga oid hisob registrlarining tekshiruvida quyidagi savollar o’rganilishi lozim: - hisob registrlarining to’plami korxona xo’ alik operatsiyalarini to’liq aks ettirishi; - ushbu registrlar foydalanish uchun qulayligi va ular etarli darajada yakqol va ravshanligi, katta hajmdagi ma’lumot manbalariga egaligi, kerakli bo’lgan hisobot tayyorlash va iqtisodiy tahlilda ishlatish uchun yaroqliligi; - ular hisob yozuvlari to’liq va to’g’riligi nazoratini ta’minlagan holda bir biriga va bosh kitobga muvofiqligi. Auditor turli korxonalarda, turli xil hisob registrlari qo’llanishiga, bu hisob jarayonini to’liq ta’minlasa va korxona uchun qulay bo’lsa, agar ma’lum bir korxonada bir vaqtni o’zida jurnal-order shakliga mansub bo’lgan jurnal-orderlar va hisob yuritishning memorial-order shaklida qo’llaniladigan hisobning buxgalteriya hisobi bo’yicha aylanma qaydnomalar (aylanma balanslar) qo’llanilishiga tayyor bo’lishi va inkor etmasligi lozim. Korxona ishlab chiqarish xarajatlarini sinchkovlik bilan o’tkazilgan inventarlashi bilan asoslanishi lozim. Bunda, yillik hisobot taqdim etilgunga qadar, doimiy faoliyat ko’rsatuvchi inventarlash komissiyasi tomonidan inventarlash
66
vaqtida boyliklarning amaldagi mavjudligi bilan buxgalteriya hisobidagi ma’lumotlar o’rtasidagi farqlar tartibga keltirilishi lozim. Shuningdek, solishtirma dalolatnomalari yoki o’zaro hisob-kitoblar bo’yicha qoldiqni tasdiqlovchi xatlar bilan rasmiylashtirilgan debitorlik va kreditorlik qarzlari bo’yicha inventarlash amalga oshiriladi. O’tkazilgan inventarlashning soni va natijalari, shuningdek, ular o’tkazilmaganligi sabablari yillik hisobotga ilova qilinadigan tushuntirish xatida aks etilishi kerak. Joriy yilni ham o’tgan yilning hisobot ma’lumotlarini to’g’rilash (ular tasdiqlangandan keyin) xatolar aniqlangan hisobot davri bo’yicha tayyorlangan hisobotda amalga oshiriladi, bunda to’g’rilashlar faqat hisobot davri bo’yicha kiritiladi. Auditor korxona moliyaviy-xo’ alik faoliyati tekshiruvini amalga oshirishda xo’ alik yurituvchi sub’ektning barcha mol-mulki va ular vujudga kelish manbalari to’g’risida hisob va hisobot ma’lumotlari to’liq va ishonchli ekanligi nuqtai- nazaridan o’z vaqtida amalga oshirilganligi, tahliliy hisob holatini o’rganishga jiddiy diqqat-e’tiborini qaratish lozim. Turli xil faoliyatlarni amalga oshirayotgan korxonalarda buxgalteriya hisobini yuritish bo’yicha ilmiy-nazariy adabiyotlar va amaliy tadqiqotlarda shu vaqtgacha buxgalteriya hisobining nazariy-amaliy asoslari, tadbirkorlik faoliyatini moliyaviy ta’minlashda tahliliy hisobga etarli e’tibor berilmagan va buning natijasida, auditorlik xulosasi ishonchli tayyorlanishining ta’minlanishi murakkablashadi. Odatda tahliliy hisobni qo’llash korxona mablag’lari, ularning hosil bo’lish manbalari, moliyaviy va xo’ alik jarayonlari hisobini batafsillashtirishdan kelib chiqadi. Lekin, buxgalteriya hisobining amaliyotida tahliliy hisobvaraqlar bo’yicha iqtisodiy turdosh guruhlarning har biri nafaqat korxonaning umumiy mablag’lari, ularning manbalari va moliyaviy-xo’ alik jarayonlarini aniq bir buxgalteriya hisobvarag’ida hisobga olingan pul va miqdoriy ko’rinishda ifolashdan tashqari, buxgalteriya hisobotini tayyorlash, korxona faoliyatini tahlil qilish va audit
67
o’tkazish uchun asosiy negiz hisoblanib, umuman buxgalteriya hisobi holatini tavsiflaydi. Tahliliy hisob buxgalteriya hisobining tahliliy imkoniyatlarini chuqurlashtirish va kengaytirish maqsadida ma’lumotni umumlashtirish quroli hisoblanadi. Tahliliy hisobvaraqlarning tarkibi va mazmuni xo’ alik operatsiyalarining aniq tavsiflari, korxona moliyaviy-xo’ alik faoliyatini nazorat va tahlil qilish vazifalari bilan belgilanadi. Buxgalteriya hisobi bilan jamlanadigan xo’ alik operatsiyalarning yig’indisi alohida tahliliy hisobvaraqlarda batafsillashtiriladi. Ular hisobot davrida amalga oshirilgan xo’ alik operatsiyalar, xo’ alik holatlari va operatsiyalar to’g’risidagi ma’lumotlarni joriy hisobda aks etish usullari, buxgalteriya hisobi bilan jamlangan ma’lumotlarni umumlashtirish va guruhlash bo’yicha batafsillashtirilgan ma’lumotlarning guruhlangan belgilari sifatida nazarda tutish lozim. Tahliliy hisobvaraqlar tizimi korxona tomonidan xo’ alik operatsiyalarini nafaqat pul o’lchamlarida, balki sintetik buxgalteriya hisobining umumlashtirilgan ko’rsatkichlariga nisbatan tahliliy hisobning batafsillashtirilgan ko’rsatkichlari ma’lumotlilik darajasini oshiruvchi natural yoki mehnat o’lchamlarida aks etish imkonini beradi. Agar korxonada tahliliy hisob yuritilmasa, unda amalda buxgalteriya hisobi yuritilmagani va hisob ma’lumotlari umuman mavjud emasligini amaliyotchi buxgalterlar yaxshi bilishadi. Lekin, bir qator holatlarda, ayniqsa tijorat tizimlarida, xususiy kompyuterlarni qo’llash sharoitlarida, ushbu ish umuman olib borilmaydi yoki nihoyatda past darajada yuritiladi. Bu esa, o’z navbatida, faoliyat ko’rsatayotgan korxonada tahliliy buxgalteriya hisobini yuritish talablariga javob beradigan tegishli chop etilgan hujjatlar yo’qligi sababli, sintetik buxgalteriya hisobi ko’rsatkichlarining hakqoniyligi va balans moddalarining ishonchliligini aniqlash imkonini bermaydi. Tahliliy hisobning hakiqiy vazifasi - bu sintetik buxgalteriya hisobi tizimida aks etgan moliyaviy-xo’ alik operatsiyalarni to’liq aks ettirishdan iboratdir. Busiz 68
tahliliy hisobning umumlashtirilgan ko’rsatkichlarini buxgalteriya hisoboti, hisobot shakllarining asosi hisoblangan va faqat tahliliy hisob tizimida barcha ishlar yakunlanganidan keyingina tayyorlanishi mumkin bo’lgan balansning tegishli hisobvaraqlar ko’rsatkichlari va alohida moddalari bilan solishtirish yo’li orqali buxgalteriya hisobining tahliliy va sintetik ko’rsatkichlari bir biriga mos kelishini tekshirish imkoni bo’lmaydi. Bu joriy oyning yoki hisobot davrining har bir sanasiga bir vaqtning o’zida tahliliy hisob tizimi bo’yicha batafsillashtirilgan ko’rsatkichlar bilan bir qatorda, sintetik buxgalteriya hisobida joy olgan umumlashtirilgan ko’rsatkichlarga ham ega bo’lish maqsadida, sintetik hisobni yuritish bilan bir vaqtning o’zida tahliliy hisobni ham yuritishni takozo etadi. Auditor korxona ishlab chiqarish xarajatlari tekshiruvida, uni amalga oshirishning dastlabki bosqichlarida, tahliliy hisob ko’rsatkichlari bosh kitobda umumlashtirilgan sintetik hisob ko’rsatkkchlariga, uning ko’rsatkichlari esa, qo’llaniladigan tahliliy hisob tizimida batafsilllashtirilganligini hisobga olgan holda, balans aktiv va passivining tegishli moddalarining ko’rsatkichlari bilan muvofiqligini tekshirishi lozim. Ushbu ko’rsatkichlarning bir biriga mos kelmasligi, korxonada moliyaviy- xo’ alik faoliyatining buxgalteriya hisobini yuritish amaldagi qonunchilik bilan belgilangan tartibi jiddiy ravishda buzilganligi to’g’risida dalolat beradi, bu esa, auditorlik tekshiruvi dasturi va kelajakda tuziladigan auditorlik xulosasi tuzilishiga tegishli xususiyatlarni kiritishni taqozo etadi. Auditorlik tekshiruvi jarayonida korxonada tahliliy hisob yuritilmasligi aniqlansa, bu to’g’risida tegishli dalolatnoma tuzgan holda, tekshiruvni to’xtatish maqsadga muvofiqdir, korxona bilan esa, agar u mustaqil ravishda tahliliy hisobni tashkil eta olmasa, auditorlik tashkiloti kuchi bilan tahliliy hisobni tiklash to’g’risida shartnoma tuzilishi lozim. Yüklə 0,85 Mb. Dostları ilə paylaş:
|