Kam tarqalgan sabzavot o’simliklarini ko’paytirish usullari

2.Yuqori sifatli ekish ashyolari negizida sabzavot yetishtirish progressiv texnologiyasining muhim elementlari
Ma’lumki, ekinlarning to’liq va qiyg’os maysalashlari ularning tegishli darajada zichlanishi va avjlanishi, hosil dorliklari, mahsulotlarning yetilish, yig’ishtirish muddatlari va hokazolar urug’larning sifatiga ham bog’liq. S abzavotlarni mexanizatsiyalashgan progressiv texnologiyalar a s o sida yetishtirishda urug’larning sifat ko’rsatkich mavqei yanada ortadi. Ekinlarni parvarishlash va hosilni yig’ishtirishda qo’llanadigan mexanizmlarning yuqori darajali ish unumlari va sifat ko’rsatkichlari o’simliklarning yosh i , b o’y i , shakli va o’zaro t yen g or aliq masofada avjlanishlariga bog’liq. Bunday parametrlardagi ek i n paykallariga faqat o’ziga xos shartlariga rioya qilingandagina erishish mumkin. Buning uchun ekiladigan ashyolar ishonch ko’rsatkichlari (garantiya) aso si d a gi yuqori unuvchanlik va unish quvvatiga ega hamda bir xil shaklda, vaznda, hajmda va tekis bo’lishi ekuvchi mashinalar, agregatlar va tegishli anjomlar o’z me’yorida, erkin, ortiqcha siltov va tebranishlarsiz t yekis harakatlanishlarini ta’minlash uchun tuproqqa tegishli ekish oldi ishlovlari b yer i lishi kerak. SHunday qilib, urug’lar sifati, ularni ekishga bilim donlik bilan tayyorlash va ekish progressiv m yexan i zatsiyalashgan texn olo gi yan i n g asosiy elementlaridir (5,13). Sabzavot ekinlaridan yuqori hosil olish uchun en g yaxshi navlarning navlilik belgi va xususiyatlariga (navning o’ zi gagina x o s , b ye g on a aralashmalarsiz, t oza) va ekishga loyiqlik sifatlariga ega bo’lgan urug’lar qo’llash lozim. Bunday s i fat ko’rsatkichlari tegishli tarmoq standartlari OST 4 6 -9 0 -80, OST 4 6 -1 0 5 -8 0 bilan aniqlanadi.
Sabzavot va p ol i z ekinlari urug’lari navlilik sifat belgilariga ko’ra bi ri n ch i , ikkinchi va uchinchi kategoriyalarga (darajalarga) bo’linadi. Birinchi va ikkinchi kategoriya urug’larda begona nav va an i q duragaylarning urug’lariga yo’l qo’ymaydi, aralashma holida faqat asosiy navning og’ishmalari bo’lishi mumkin. Uchinchi kategoriya urug’larida begona navlar va aniq duragaylar urug’lari, ekin turlariga qarab, 1-3% o r a ligida bo’lishi mumkin.
Ekilishga yaroqliligiga ko’ra sabzavot va poliz ekinlari urug’lari bi ri n chi va ikkinchi sinflarga bo’linadi. Ko’pchilik sabzavotlarda birinchi si nf urug’lari 85-95% unuvchanlikka, 95-99% tozalikka va 13-15% namlikka ega bo’lishlari lozim. P i yo z, lavlagi va gulkaram urug’larida unuvchanlik 80% dan, sabzi, pasternak, selьderey, petrushkalarda 70% dan kam b o’lmasligi kerak. Urug’chilik va boshqa xo’jaliklarda ko’paytirish uchun ek i ladigan elita va superelita urug’lar navlilik sifati bo’yicha birinchi kategoriyadan, ekishga yaroqliligi bo’yicha e sa b i r i n chi si nf normasidan past bo’lmasligi lozim. Xo’jaliklarda ko’paytirish uchun ekiladigan birinchi va ikkinchi rep ro d uk tsiya (urchish) dagi urug’lar navliliklari bo’yicha ikkinchi kategoriyadan, ekishga yaroqlilik sifati bo’yicha e s a birinchi si nf normasidan past bo’lmasligi kerak. Jamoa va bosh qa xo’jaliklarning tovar mahsulot yetishtiradigan maydonlariga ekiladigan tegishli r yeproduktsiya urug’lari navliliklariga ko’ra uchinchi kategoriyadan past bo’lmasliklari lozim. Navga x o s talablarga javob bermaydigan urug’lar ekilmaydi. Urug’larning dala sharoitida unuvchanligi va un i b -o’ sish quvvatini osh irish, kasallik va zararkunandalar tarqalishining oldini olish , un i b chiqayotgan nihollarning oziqlanishlarini sozlash, yosh o’simliklarning tashqi muhit noqulaylilariga b ar d osh i n i oshirish, h o sil ning yetilish ini jadallashtirish va miqtsorini oshirish uchun urug’larga turlicha ekisholdi ishlovlari beriladi. Maydon birligiga uncha ko’p sarflanmaydigan urug’larga ishlov sarf-xarajatlari ham n i s batan kamligi sababli bunday tadbirlarning i q gi so di y s a marasi yuqori bo’ladi. Dehqonchilikda qo’llanishi mumkin bo’lgan ekisholdi ishlovlari urug’larni m ayda-yirik va og’ir-engilliklariga ko’ra saralash, kimyoviy va termik ishlovlar (zararsizlantirish), ivitish, undi rish va nishlatishlar sabzavotkorlarga qadimdan yaxshi ma’lum. Lekin endilikda bunday tadbirlarning takomillashtirilgan yangi ilmiy uslublari ishlab chiqilgan. Masalan, urug’larning turlicha quvvatlanish xususiyatlaridan foydalanib maxsus apparat-elektroseparator yordamida ular orasidan faqat to’laqonli, jadal un i b o’suvchanlari ayirib olinadi.
Namlash va ivitishlarning bir qancha samarali usullari taklif qilingan. K.A.Timiryazev nomli Moskva qishloq xo’jalik akademiyasi «barbotyorlash» usulini ishlab chikdi.
Urug’ va suv solingan (1:4; 1:5 nisbatda) barbotyor pastdan 0 ,5 -0 , 8 atm b osim da suvdagi uruglarni muntazam aralashtirib t uruvchi k i sl oro d yoki t o za havo o’tkazib turadi. Barbotyorlash 5-10 f oi z urug’lar nishlaguncha davom etadi. T oj ikiston b o g dorchilik, uzumchilik va sabzavotchilik ilmiy tekshirish i n s tituti, ekinlar turiga qarab, odatda 10-24 soat davomida ivitilgan uruglarni 1 -1,5 kecha-kunduz davomida 20-25°S da selgitish, shundan so’ng 15-16°S da sochiluvchan bo’lguncha quritishni taklif qiladi. Bu fermentlar faoliyatini faollashtiradi (7 ,1 0 ).
So’ngi yyllarda sabzavotchilikda urug’larni oziqlantiruvchi va biologik faol moddalar bilan (d on a d or lashtirish drajilash) f i zi ologi k ta’sir ko’rsatish kabi usullar qo’llanmoqtsa.
Urug’larni boyitish uchun tarkibida makro va m i k ro el yementlar, o’sishga undovchi moddalar va vitaminlar bo’lgan eritmalarda xuddi oddiy suvdagidek ivitiladi. O’sishga u n dovchi moddalar bilan boyitish uchun geteroauksin (25 m g / l ) ,qahrabo kislotasi (17 m g / l ) , metil binafshasi (0,3 g / l ) , n i kotin kislotasi (0 , 1 g / l ) , indolil sirka kislota (0 , 1 - 0 , 2 g / l ) eritmalari qo’llanadi.
O’simliklarni mikroelementlar bilan ta’minlash uchun urug’larni 0,5-1,0% li kaliy permanganat, 0 ,0 5 -0 ,1%-li marganets sulьfat, 0,03-0,05% li ammoniy molibdat sulьfati, 0 ,0 0 2 % li achchiqgosh, 0 ,0 1 % li bor kislota, 0 ,0 1 - 0 ,0 2 % li k o balьt nitrat, 0 ,0 1 % li bromli kaliy eritmalarida ivitiladi.
Mikroelementlar tuproqda yetishmaydigan hollarda urug’larni ular bilan boytish ayniqsa yaxshi samara beradi. Urug’ qobig’i atrofida (ustida) organik va mineral moddalardan qo’shimcha q o bi q hosil qilish va d on a d or yumaloq shakl berishni drajilash deyiladi.
Bu urug’larning unib chiqishini, nihollarning yaxshi oziqlanishini ta’minlaydi, ularning kasalliklarga chalinishi va zararkunandalardan shikastlanishining oldini oladi, ekishda ularning aniq tushishini ta’minlaydi, urug’ sarflash mikdorini kamaytiradi , maysalarni yaganalash sarf-xarajatlarini qisqartirib, hosildorlikni oshiradi. Urug’larni drajilashda qo’shimcha q o bi q uchun quruq to’ldirgich, yopish qoq eritma va o zi q moddalardan iborat aralashma qo’llaniladi. Markaziy Osiyoda to’ldirgich asosan mayda chirindi yoki ikki qism chirindi va bir qism unumdor dala tuprog’idan iborat bo’lib, 1 m 3 quruq to’ldirgichga 6,5 k g kukunlashgan superfosfat va 1,3 k g kaliy selitra qo’shiladi. Yepishtiruvchi modda uchun yangi qoramol go’ngi oli n i b, 7-1 0 qism suv bilan suyultirilib, uch kun achitilgach, mayda simto’rdan o’tkaziladi. SHuningdek, yop ish q oq eritmani kraxmaldan (2%) va poliakrilamiddan (0,04%) ham tayyorlash mumkin.
Maxsus drojiratorga avval urug’ sol i n adi , so’ngra yop ish qoq eritma quyilib, bi r o z aylantirilib, keyin kukunlangan to’ldiruvchi aralashma o z-o zd an qo’shiladi. Aylantirish jarayonida urug’lar to’ldiruvchi moddalarga o’raladi va mayda urug’lardan 3-5mm, yiriklardan esa 10 m m va undan ham yirikroq yumaloq donachalar hosil bo’ladi. Drajilashda 1 k g urug’ga 5-10 k g o zi q aralashmasi va 5-6l yopishtiruvchi eritma sarflanadi.
Drajilangan urug’larni maxsus xonalarda quritilgach so’ngra bir necha oy saqlash ham mumkin. Ekish oldidan ular namlanadi (1 k g drajilangan urug’ga 0 ,2 5 -0 ,5 l suv purkaladi) va 12 soatdan uch kecha-kunduzgacha issiqxonalarda tutib turiladi.
Urug’larni drojilash turiga inkrustaiiyalash (qobiqlash) ham kiradi. Qobikdovchilarga mikroelementlar, kasallik va z a rarkunandalardan himoyalovchi, o’sishga undovchi va b o’ yoq modalar kiradi. Ulardan urug’ sirtida juda yupqa, mustahkam, urugning rasmiy shaklini takrorlovchi, ammo vaznini 1 2 -18%-ga oshiruvchi q o bi q hosil bo’ladi. Qobiqlash piyoz, sabzi, karam, tsikoriy urug’lari uchun qo’llaniladi. Uning afzalligi urug’larning sochiluvchanligini va taqsimlanishini yaxshilab, sarflanish m ikdorini kamaytiradi.
Donadorlashtirilganda mayda urug’lar bi r -bi r i d an ajralib turadi, ozuqa va himoyalovchi moddalar tufayli unuvchanlik va hayotchanliklari uyg’unlashadi. Urug’larni tayyorlashning istiqbolli usullaridan bi ri aniq siyraklaiggirib ekishdir. Bunda havo bilan boyitilgan 18-25°S li suvga urug’lar sol i n i b , 1 - 2 m m li nishlar (ildizcha) ko’ringuncha navbati bilan ivitish va selgitishlar o’tkaziladi. Nishlamagan urug’lar ayirib tashlanadi. Nishlaganlarini mayda chirindi b i lan aralashtirib, maxsus mashinalar yordamida ekiladi.
Fizikaviy ta’sirlardan urug’larga ekish oldidan ulьtratovush (1 s m 2 5 -6m i n ek sp o zi ts i ya d a 21 kGts to’lqinli chastotada, 2 volьt quvvat bilan), kontsentratsiyalangan impulьsli kuyosh nurlari (3 0 -4 0 m i n ), yuqori chastotali magnit m ay d on i , gamma-nurlari (100 0 -7 0 0 0 r /m i n ), rentgen nurlari, issiqlik neytronlar, lazer va shu kabilar bilan ishlov beriladi. Bir ok ushbu omillar ommaviy ishlab chiqarish sinovlaridan o’tkazilayotgan bosqichda b o’li b, ularni qo’llash ilmiy muassalar x odim larining rahbarligida olib borilishi lozim.

Urug’ning dala unuvchanligini aniqlovchi omillar.

Urug’ning dala unuvchanligiga un i n g sifati, zararkunanda va kasallik qo’zg’atuvchilar hamda tashqi muhit omillari (suv, tupr oq eritmasi tarkibidagi tuzlar, kislorod va harorat) ta’sir etadi. Ko’pchilik sabzavot ekinlarining urug’lari tuproq tarkibidagi namlik juda kam bo’lsa ham, hatgo, o’simlik so’liydigan namlikda ham bo’rta oladi, ammo juda sek i n va n o -t yekis bo’rtadi. O’simliklar turiga ko’ra urug’lar t upr oq namligi 2 0 -6 0 f oi z bo’lganda una boshlaydi. Tuproq t ark i bi -d a n a mlik me’yoridan ko’p bo’lganda kislorod yetishmasligi tufayli uruglar unmaydi yoki chirib ketish xavfi tug’iladi. Bu holatni tuproqning yuza qatlamini yumshatish bilan bartaraf etish mumkin. Aksincha, me’yoriy quruq tuprokda agar tupr oq zararachalari unga tegib tursa, bo’rtishi tezlashadi. Buning uchun ekish paytida t upr oq yuzasi bi r o z bostiriladi. Tuproqning urug’ joylashgan qatlamidagi namlik mikdoriga usimliklarni n g munosabati turlicha bo’ladi. Namlikning kamchilligini juda t ye z sezuvchanlarga selьderey, p i yoz, boshli salat va osh lavlagilar; kamroq ta’sirlanuvchanlarga karam turlari, sholg’om va rediskalar kiradi.
Namlikning urug’larni unishiga ta’siri tupr oq eritmasi tarkibidagi tuzlar mikdoriga ham bog’liq. Tuproq eritmasi tarkibida tuzlar ko’p yig’ilgan va osm oti k bosim n i n g ko’pligi tufayli urug’larning namlikdan foydalanishi kamayib, un i b chiqishi sekinlashadi. Bulardan tashqari, nishlayotgan o’simtalar tuzlarning o’ziga xos ta’siri bilan shikastlanadi. Petrushka, p om i d or, bakdajon, qalampir, bodring , tarvuz, qov oq urug’lari tuproqtsagi tuz eritmasiga o’ta sezgir; no’xat, karam turlari va osh lavlagilar e s a sho’rlanishga n i s batan bardoshli ek i n hisoblanadi.
Sabzavot o’simliklari urug’larining unishiga yo’l qo’ymaydigan haroratning nazariy chegarasi: sovuqbardoshlar uchun -0 -5 °S , issiqgalablar uchun 8-12°S. Sabzavot ekinlari urug’l arining un i b o’sishlariga oi d amaldagi f i zi olo gi k chegaralari e’tiborga olinadi. Sabzavotchilikda urug’larning dala sharoitidagi unuvchanligiga oi d sharoitlarni hisobga olish va shunga ko’ra ekish me’yorlariga tegishli tuzatishlar k i r i tish kerak bo’ladi (5 ). Omillarning en g ahamiyatlilari: u sim liklarning haroratga bo’lgan talablariga ko’ra ek ish muddatlarini to’g’ri belgilash, t uproqning holati, un i n g mexanikt arkibi, namligi, begona o’tlar holati, ekishga tayyorlash tartibi, shuningdek, ekish texnologiyasi (urug’larni tuproqqa o’rnashishi, joylashish chuqurligi, qatqaloqning oldi n i olishva unga qarshi kurashish) hisoblanadi.
Sovuqbardosh usimliklarni kuzda va qish oldidan «To’qson b o sti » muddatlarda, issiqgalablarni bahorda juda bar vaqg ekishda sharoitlarning noqulayliklarini e’tiborga olib, urug’ sarflash me’yorlari 1,5-2 marta oshiriladi. Qisholdi ekinlarida urug’larning nafas olishi va bo’rtishini vaqgincha susaytirib, unuvchanligini o’z vaqtida oshirish maksadida parafin, maxsus lok yoki kapron pardalariga o’ralgan («kapsullangan») urug’lardan foydalaniladi. Urug’lari sust amal oluvchi ek i n turlari haroratga talabchanligi teng, ammo urug’lari t yez unib-o’suvchi ekinlarga nisbatan barvaqg ekil adi.
Tuproq namini t yezd a yo’qotadigan maydonlarga ekish s ye r nam va zaxkash yerlarga nisbatan barvaqg boshlanadi
Barcha sabzavot ekinlarida dalada unuvchanlikning en g yuqori ko’rsatkichlari yengil, serchirindi va qumoq tuproqli maydonlarda kuzatiladi. Mexanik tarkibiga ko’ra og’ir, t ye z qatqaloqlashuvga m oyil, sero’t va ekinlar maysalanish paytida qiynaladigan maydonlarda siyraklanishning oldini olish maqsadida urug’lar sarfi bi r o z yuqori bo’ladi. Sernam, serunum, begona o’tlardan holi, deyarli qatqaloq hosil qilmaydigan maydonlarga ek ish d a urug’ miqdori 10-30% kamaytiriladi. Urug’lar unuvchanligini oshirish va qiyg’os maysalashga erishishda tuproq yu za qatlamining g’ovakligi bir-ikkihafta davomida sern am holatda bo’lishi g’oyat muhimdir. Tuproqqa ishlov berish usuli va tartibi uning f i zi k xossalarini n g so zlan ish i ni , urg’larning joyl anish i va yosh n i hollarning unib o’sishini ta’minlash uchun kulay sharoit yaratilishilozim. Mayda va o’rtacha urug’li o’simliklarni ekish uchun tuproqning yuza qatlamiga ishlov berishga alohida e’tibor qaratilishi shart.
Urug’larning daladagi unuvchanligiga ekish usuli ma’lum darajada ta’sir ko’rsatadi.