Kasbiy faoliyat psixologiyasi
Yüklə 73,25 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
mazmundorligi
deganda, o‗spirin ongida tevarak-atrofdagi voqelik bo‗yicha mulohazalar, muhokamalar va tushunchalar qanchalik joy olganligi nazarda to`tiladi. Tafakkurning chuqurligi deganda, moddiy dunyodagi narsa va hodisalarning asosiy qonunlari, xossalari, sifatlari, o‗zaro bog‗lanishi va munosabatlari o‗spirinning fikrlashida to‗liq aks etishi tushuniladi. Tafakkurning kengligi esa, o‗zining mazmundorligi va chuqurligi bilan bog‗liq bo‗ladi. Yuqori sinf o‗quvchisi narsa va hodisalarning eng muhim alomat va xususiyatlarini mujassamlantirsa, o‗tmish, hozirgi zamon va kelajak haqidagi mulohazalarini bildira olsa, buni keng tafakkur deyiladi. Tafakkurning mustaqilligi deganda, o‗spirin tashabbuskorlik bilan o‗z oldiga yangi vazifalar qo‗ya bilishi va ularni hech kimning yordamisiz oqilona usullar bilan bajara olishi tushuniladi. Aqlning tashabbuskorligi deganda, o‗spirinning o‗z oldiga yangi g‗oya, muammo va vazifalar qo‗yishini, ularni amalga oshirishda samarador vositalarni ham o‗zi topishga intilishini anglaymiz. Aqlning pishiqligi vazifalarni bajarishda yangi usullarni tez izlab topish va qo‗llay olishda, eskirgan vositalardan qutulishda namoyon bo‗ladi. Agar o‗quvchi muayyan vaqt ichida ma‘lum soha uchun qimmatli yangi fikrlarni aytgan bo‗lsa, nazariy va amaliy vazifalarni hal qilishda yordam bersa, buni samarador tafakkur deyiladi. Tafakkurning tezligi savolga to‗liq javob olingan vaqt bilan belgilanadi. O‗spirin tafakkurining tezligi qator omillarga: birinchidan, fikrlash uchun zarur materialning xotirada mustahkam saqlanganligiga, uni tez yodga tushira olishga, muvaqqat bog‗lanishning tezligiga, turli his-tuyg‗ularning mavjudligiga o‗quvchining diqqati va qiziqishiga; ikkinchidan, o‗spirinning bilim saviyasiga, qobiliyatiga, egallagan ko‗nikma va malakalarga bog‗liqdir. O‗spirin qobiliyati, layoqati va iste‘dodi ta‘lim jarayonida mehnat 90 faoliyatida rivojlanadi. Uning qanchalik iste‘dodli ekanini aniqlash uchun ziyraqligi, jiddiy sinovga shayligi, mehnatga moyilligi, intilish, psixik tayyorligi, mantiqiy fikrlashining tezligi, izchilligi, samaradorligiga e‘tibor berish kerak. Qobiliyatning o‗sishi bilimlar, ko‗nikmalar, malakalarning sifatiga bog‗liq bo‗lib, shaxsning kamol topish jarayoniga qo‗shilib ketadi. Ilk o‗spirinlikda o‗tiladigan darslar, laboratoriya ishlari va amaliy mashg‗ulotlar, referat konspekt yozish kabi ta‘limiy faoliyat turlari yuqori sinf o‗quvchilari o‗zlashtirishi zarur materiallarni mustaqil holda tushunishga olib keladi. Bu ishlar kundan-kunga ko‗proq ahamiyat kasb etishi natijasida tafakkur tobora faol, mustaqil, ijodiy tus olib boradi. Bularning barchasi ilmiy-nazariy tafakkurning shakllanishiga, tevarak-atrofdagi voqelikning; umumiy qonuniyatlarini bilish qobiliyati o‗sishiga, aqliy imkoniyatlar vujudga kelishiga, tabiat va jamiyat rivojlanishining qonunlarini anglab olishga muhim shart- sharoitlar yaratadi. O‗spirinlar biror hodisani asoslagan, isbotlagan paytlarida uning muhim xususiyatlariga, birlamchi jihatlariga sinchkovlik bilan qaray boshlaydilar. Darsliklardan o‗qigan va o‗qituvchilardan eshitgan axborotlar, xabarlar va ma‘lumotlarga ishonish va ulardan qanoat hosil qilish uchun faol harakat qiladilar, biroq ularda o‗smirlar singari obro‗ ketidan ergashish juda kam sodir bo‗ladi. Ular har bir darsda tanishilgan materiallarning mohiyatiga, inson uchun zarurligiga ishonch hosil qilishga to‗xtovsiz intiladilar. Ba‘zan ta‘lim jarayonida o‗spirin tomonidan biror narsaga e‘tiroz bildirsa yoki shubhalansa, uni nohaq ravishda qoralaydi. Tafakkurni oqilona yo‗llar bilan o‗stirish uchun favqulodda holatlarda o‗quvchining mazkur xususiyatini yomonlamay, balki uni rag‗batlantirish to‗g‗riroq bo‗ladi. O‗spirinlik yoshida yuqori sinf o‗quvchilari aqliy faoliyatning omillari va usullari bilan yetarli darajada qurollangan bo‗ldilar. Shunday qilib ta‘lim jarayonida turli fanlarni o‗qitish tufayli keng ko‗lamli bilimlar sistemasi o‗zlashtirilishi orqali yuqori sinf o‗quvchilarida tafakkurning faolligi, mustaqilligi, mazmundorligi, mahsuldorligi ortadi. Ularda dialektik- 91 materialistik refleksiv nazariy tafakkur tarkib topadi. Shu sababli voqelikning ichki bog‗lanishlari, munosabatlari jamiyat rivojlanishining qonunlarini bilish va anglab olish ko‗nikmasi yuqori pog‗onaga ko‗tariladi. Agar o‗smirlar tafakkuri yaqqol-obrazli tafakkurning mavhum tafakkurga aylanishi bilan xarakterlansa, katta maktab yoshidagi o‗quvchilarda dialektik- materialistik tafakkur qobiliyati rivojlana boshlaydi va bu tafakkur tabiat hamda jamiyat rivojlanishining umumiy qonunlari bilan bevosita bog‗liq bo‗ladi. Mazkur qonunlarning vujudga kelishi, o‗zgarib borishi, o‗ziga xos xususiyatga ega bo‗lishi, shuningdek, o‗zaro uzviy bog‗liqligiga doir murakkab bilimlar o‗spirinlarning yosh xususiyatiga aynan mosdir. Endigina o‗sib kelayotgan o‗spirin o‗quvchilar kasbga qanday yondashadilar? Bu muammo ko‗pchilikni qiziqtiradi. Kuzatishlardan va turmush tajribasidan ma‘lumki, odatda ilk o‗spirinlik yoshidagi o‗g‗il-qizlar hayotda mustaqil qadam tashlash to‗g‗risida aniq, asosli fikr bildirishga qiynaladilar. Shu sababli kasb tanlash davrida oqilona va to‗g‗ri yo‗l tutishni bilmay dovdirab qoladilar yoki tavakkaliga ish ko‗radilar. O‗zlarining imkoniyatlarini hisobga olib harakat qilishga ojiz bo‗ladilar. Natijada noxush kechinmalar, umidsizliklar, ijtimoiy sustlik holatlari vujudga keladi. Yuqori sinf o‗quvchilarining ba‘zilari kasb tanlashda yaqqol ko‗zga tashlanib turgan namunalarga taqlid qiladilar. Bunda o‗z atroflaridagi yaqin kishilarni nazarda tutadilar, ularning yo‗lidan borishni mo‗ljallaydilar. O‗quvchilar maktabda fanlarning asoslaridan bilim oladilar, har qaysi o‗spirin fizika yoki matematika bilan tanishadilar. Biroq ularning hammasi kelajakda fizik yoki matematik kasbini egallashni xohlayvermaydi. Maktabda yer kurrasi o‗rganiladi, barcha planetalarning xususiyati bilan tanishiladi, uzoq qit‘alar dunyo xalqlari tarixi va san‘ati bo‗yicha bilimlar beriladi. Ammo barcha o‗quvchilar sayyoh bo‗lishni istamaydi. Fan asoslari o‗quvchilarga keng ko‗lamda ma‘lumot va axborotlar berishga moslashtirilgan bo‗lib, o‗spirinlar olingan bilimlarning kelajak, shaxsiy turmush, bilimdon shaxs bo‗lish uchun amaliy ahamiyatini anglab olishi kerak. 92 Katta yoshdagi maktab o‗quvchilarida biror o‗quv faniga ishtiyoq natijasida ularda har hil kasblarga qiziqish vujudga keladi. Tanlangan kasbni o‗zlashtirish bilan bog‗liq fanga qiziqish ham orttiradi. Natijada to‗garak, mashg‗ulotlariga va fakultativ kurslarga ko‗chish imkoniyati vujudga keladi. Bunday imkoniyatdan unumli foydalanish maqsadga muvofiqdir. Yuqori sinf o‗quvchilarini qiziqishlari, mayllari, intilishlari, qobiliyatlari, iste‘dodlari asosida tanlagan kasblariga to‗g‗ri yo‗naltirish o‗spirinlar uchun katta hayotiy masaladir. Kasb tanlash jarayonida o‗spirinlarga o‗qituvchilar, ota-onalar, jamoatchilik o‗z kasbining ustalari, murabbiylar alohida e‘tibor berishlari kerak. Ko‗p hollarda o‗spirinlar kattalarning maslahat va tavsiyalarini hisobga olgan holda qat‘iy bir qarorga kelishlari mumkin, chunki ular o‗z xohishlarini har tomonlama asoslab bera oladilar. V.A. Krutetskiyning ma‘lumotlariga qaraganda, pedagogika instituti talabalarining yarmi o‗qituvchilik kasbini yoqtirib o‗qishga kirgan. Ularning qolgan qismi esa institutga tasodifan kirib qolgan. Biroq bu oliy o‗quv yurtiga o‗z xohishi bilan kirgan talabalar orasida ham har hil mulohazalar mavjud. Pedagog kasbini yoqtirib o‗qishga kirgan talabalarning chorak qismi faqat olgan bilimlarini boshqalarga o‗rgatish maqsadini bildirgan bo‗lsalar, yana shuncha o‗spirinlar institutda o‗qitilayotgan biror fanni sevganlari uchun o‗qishga kirganini aytgan. Talabalarning beshdan bir qismi bolalarni chin ko‗ngildan yaxshi ko‗rgani uchun o‗qituvchilik kasbini tanlagan. O‗rta maktabni bitirgunicha hamma o‗quvchilar kasbini qat‘iy tanlaydi, deyish mumkin emas. Ularning aksariyati o‗zi kelajakda kim bo‗lishini tasavvur ham qila olmaydi va kelajak rejasini ham to`zmaydi. Ilk o‗spirinlarning ko‗pchiligi o‗rta maktabni tugatgandan so‗ng, oliy o‗quv yurtida ham o‗qish to‗g‗risida gapiradilar, bu haqda orzu qiladilar. Lekin unga kira olmagan, ya‘ni o‗zining asosiy maqsadiga erisha olmagan yoshlar tushkunlikka tushadilar. Butun orzu- umidlarim barbod bo‗ldi, deb o‗ylaydilar, ba‘zilari kelgusi yilda o‗qishga kirishga umid bog‗laydilar. Kasb-hunarga har hil munosabatlar hosil bo‗lishining asosiy sababi maktabda o‗qish davrida kasb tanlash bo‗yicha turli hil niyatlar paydo 93 bo‗lishidir. V. A. Krutetskiy o‗spirinlarda uchraydigan motivlardan quyidagilarni alohida ifodalaydi: a) biror o‗quv faniga qiziqish; b) vatanga foyda keltirish istagi (o‗ziga xos psixologik xususiyat va qobiliyatni hisobga olmagan holda); shaxsiy qobiliyatini ro‗kach qilish; c) oilaviy an‘analarga rioya etish (vorislik); d) do‗stlari va o‗rtoqlariga ergashish; e) ish joyi yoki o‗quv yurtining uyiga yaqinligi; g) moddiy ta‘minlanish; j) o‗quv yurti ko‗rinishining chiroyliligi yoki unga joylashish osonligi. Shuningdek, boshqa turdagi motivlar, masalan, shaxsning biror kasbga, fanga moyilligi, maqsadi, unga intilishi, kasb to‗g‗risidagi ma‘lumoti, o‗zining sihat-salomatligi, asab sistemasining va temperamentining xususiyati va hokazolar ham bo‗lishi mumkin. O‗spirinlarda kasblar haqida yaqqol tasavvur bo‗lmasligi sababli, ular ko‗proq xatoga yo‗l qo‗yadilar. Tanlangan yoki tanlanishi zarur bo‗lgan kasb qanday shaxsiy fazilatlarni talab qilishini tushunib yetmaydilar. O‗z qobiliyatlarini oqilona baholay olmasliklari tufayli u yoki bu kasbni egallash uchun qanchalik tez va aniq harakat qila olishlarini, bu ishga moslasha olishlari mumkinligini bilmaydilar. Biroq hozir mazkur ko‗ngilsiz holatlarning oldini olish va bartaraf etish imkoniyatlari mavjud. Buning uchun quyidagi pedagogik-psixologik omillarga alohida e‘tibor berish maqsadga muvofiqdir: 1) kasblarni o‗rganish usullarini ishlab chiqish, ularni tasniflash va lo‗nda qilib ifodalash; 2) o‗qituvchining kasblar bo‗yicha tashviqot ishlari olib borishi, o‗quvchilarga kasblar yuzasidan maslahatlar berishi o‗spirin va uning ota-onasi bilan birga kasbga yo‗naltirish tadbirlarini ko‗rib chiqishi; 3) o‗spirinlarni kasbning asosiy turlari bilan tanishtirish; 4) mehnat ta‘limi darslarida yuqori sinf o‗quvchilarini kasbga tayyorlash va qiziqish uyg‗otish; 5) psixodiagnostik va kasb tanlash usullarining amaliyotga tatbiq qilishga moslashtirilgan turlarni ishlab chiqish; 6) joylarda zamon talabiga mos kasb tanlash xonalarini tashkil etish; 7) kasb tanlash targ‗iboti yuzasidan o‗spirinlarni ommaviy axborot vositalariga jalb qilish va psixologik jihatdan tayyorlash. 94 Tadqiqotchilar va amaliyotchilar tomonidan kasbga yo‗naltirishning usul va usuliyatlari ishlab chiqilgan. Kasblarni xususiyatlariga qarab tasniflash va ularni ma‘lum tartibga solib ifodalab berishga erishilgan. Bu borada Ye. A. Klimovning sxemasi alohida ahamiyatga ega. U quyidagi kasb turlarini tavsiya qiladi: 1) polizchi, chorvador, asalarichi, zootexnik, agronom, o‗rmonchi - bionika mutaxassisligi «inson - tabiat»; 2) chilangar, tokar, montyor, konstruktor, radiotexnik, muhandis - texnika mutaxassisligi «inson - texnika»; 3) ofisiant, sotuvchi, hamshira, o‗qituvchi, tarbiyachi, tashkilotchi- sosionomika mutaxassisligi «inson -inson»; 4) bo‗yoqchi, nusxa ko‗chiruvchi, musiqachi, badiiy bezovchi yoki pardozlovchi, bastakor, yozuvchi, rassom-ergonomika mutaxassisligi - «inson - badiiy obraz». Oddiyroq ifodalansa, kasblarni tabiatga xizmat qilishga, texnikaga xizmat qilishga, insonga xizmat qilishga va badiiy obrazlar ustida ishlashga doir kasblarga ajratish mumkin. Lekin mazkur kasblar tasnifida ularning ko‗pchiligi ifodalanmagan. Ana shu guruhlarga o‗nlab yondosh kasb - hunarlarni kiritish mumkin. Kasb tanlashga yo‗llash va kasblarni targ‗ib qilish usullaridan biri - ko‗rsatmali vositalar, ya‘ni fotostendlardan, kitoblar ko‗rgazmasidan, yosh rassom va tabiatshunoslar ijodiy faoliyatining mahsulidan, naqqoshlik va texnika to‗garagi ishlaridan foydalanishdir. Bundan tashqari mo`zeylarga ekskursiyalar uyushtirish orqali ham ayrim kasblarga qiziqish uyg‗otish mumkin. Yuqorida aytilgan mulohazalardan ko‗rinib turibdiki, kasb-hunar to‗g‗risida axborotlar, maslahatlar berishning o‗zi ongli ravishda kasb tanlash uchun yetarli emas. Shunga ko‗ra o‗spirin o‗quvchilarning bilish faoliyatini kuchaytirish, ularni mustaqil bilim olishga o‗rgatish ularga o‗zlarini muayyan faoliyatda sinab ko‗rish imkoniyatini yaratadi. Lekin kasbga yo‗naltirishning boshqa yo‗l va vositalarini ham qidirish va qo‗llash kerak. Mehnat psixologiyasining mutaxassislari kasbga yo‗naltirishning boshqacha 95 usullarini: barcha fanlarni o‗qitishning politexnik jihatini chuqurlashtirishni; tabiiy- matematik fanlarda atrofdagi ishlab chiqarishdan ob‘ekt sifatida foydalanishni; ijtimoiy turkumdagi fanlarni o‗qitishda o‗lkashunoslik materiallarini qo‗llab o‗quvchilarning kasbga qiziqishni oshirish, mehnatga ishtiyoq uyg‗otishni: darslarda kasblar haqida axborotlar berib borishni; mehnat sohalari bilan o‗quvchilarning mustaqil tanishishi uchun sharoit yaratishni tavsiya etmoqdalar. Qishloq maktablarida kasb tanlash bo‗yicha qo‗shimcha imkoniyatlar ham mavjud. Chunonchi yozda yuqori sinf o‗quvchilarini ishlab chiqarishga bemalol jalb etish mumkin. Bunda jismoniy mehnatga o‗spirinlarni qiziqtirish, mehnat nashidasidan bahramand etish, ularda mamnuniyat hissini tarkib toptirish, ularda rejali mehnat qilish ko‗nikmasini vujudga keltirish, javobgarlik va mas‘uliyat hissini tarkib toptirish lozim. O‗spirinlarni mehnatga tayyorlanishga rag‗batlantirishni malaka darajasini berish bilan yakunlash ma‘qul. Ishlab chiqarish mavsumida o‗quvchilar brigadalarini tuzishda ularning yoki xususiyatlari, qiziqishlari va aqliy kamolotini hisobga olish zarur. Brigadalarda ishlash mehnat va kasbga psixologik tayyorgarlik bosqichi bo‗ladi. O‗quvchilar o‗zining qaysi kasb-hunarga yaroqliligi yoki yaroqsizligini amaliy ishlarda sinab ko‗radilar va o‗zlariga ishonch hosil qiladilar. Kasb tanlashda o‗spirin yigit-qizlarda qator maqsadlar vujudga kelishi mumkin. Dastlabki maqsad - bosh maqsad deb ataladi va u umumxalq mehnatiga o‗z ulushini qo‗sha olamanmi, qanday inson bo‗lib yetishaman, hayot va faoliyat ideallari nimalar bo‗lishi lozim, degan fikrlardan iborat bo‗ladi. Yaqin va yaqqol maqsad - dastlabki faoliyat sohasi, mutaxassislikni qanday va qaerda egallash, o‗qishni tugatgach, dastlabki mehnat faoliyat qaysi lavozimdan boshlanishi, mehnat mahoratini oshirish istiqbollari haqidagi mulohazalardan tashkil topadi. Psixologik nuqtai nazardan maqsadga erishishning tashqi va ichki shart-sharoitlari mavjud. Tashqi sharoitlarga maqsad yo‗lidagi har hil qiyinchiliklar, qarama- qarshiliklar, ziddiyatlar mazkur muassasa yoki tashkilotning imkoniyatlari, muayyan sub‘ektga-yosh kasb egasiga ko‗rsatishi mumkin bo‗lgan qarshiligi va hokazolar kiradi. Maqsadga erishishning ichki shart-sharoitlariga shaxsning 96 imkoniyatlari, sihat-salomatligi, aqliy qobiliyati, tirishqoqligi, irodaviy sifatlari (chidamliligi, sabr-toqati, tanlagan kasbi bo‗yicha ishlashi uchun zarur fazilatlari va hokazolar kiradi. Psixologiya fanida maqsadga erishish faoliyatining qo‗shimcha, yordamchi turlari ham amalda uchrab turadi. Ular asosiy maqsad vositalari ish bermay qolganda qo‗llanadi. O‗spirinlar tajribasida shunday hollar ro‗y beradiki, asosiy maqsadni amalga oshirishda, yengish qiyin to‗siqlarga duch kelinadi, ana shundagina yordamchi vositalardan foydalaniladi. Bunday holatni tasavvur etish uchun o‗spirinlar tajribasidan quyidagi ko‗chirmani keltiramiz: «Konkurs bo‗yicha yaqin oradagi hunar-texnika bilim yurtiga kira olmayman, shuning uchun xuddi shu mutaxassislik bo‗yicha boshqa bilim yurtiga kirish uchun harakat qilaman...» Kasb tanlovchi o‗spirinning mulohazasidan ko‗rinib turibdiki, u bir emas, balki bir nechta qo‗shimcha maqsaddan foydalanishga intilyapti. Shunga o‗xshash maqsadga erishishning qo‗shimcha, yordamchi yo‗l va vositalari uchrashi mumkin. Qo‗yilgan maqsadni ro‗yobga chiqarish uchun intilish kasb tanlash jarayonida o‗spirinlar shaxsiyatida jur‘atlilikni vujudga keltiradi. Bu fazilat o‗spirin shaxsining ajoyib yutug‗idir. Yuqori sinf o‗quvchilarining professiogramma bilan tanishishida asosiy maqsad quyidagi tarkibiy qismlarni, jihatlarni o‗z ichiga qamrab oladi a) asosiy mehnat qurollari - kasb tanlovchining diqqati, shijoati, fikr-xayo`li-xuddi shu qurollariga qaratilgan va yo‗naltirilgan bo‗lishi kerak; b) asosiy mehnat operasiyalari: mehnat quroli bilan qanday faoliyatni amalga oshirish imkoniyati mavjudligini aniqlash va qaysi sohalarda ishlatish mumkinligini bilish; ishlab chiqarish jarayonidagi operasiyalarning rolini to‗g‗ri tasavvur qila olish; operasiyalarning yangi variantlarini qidirib topish uchun harakat qilish; c) asosiy qurollar va vositalar; qo‗l asboblaridan - chilangar xirurg, g‗ijjakchi, kamon chaluvchi kabi kasb egalari foydalanadi; d) mehnat sharoitlari: kasb tanlovchini qurshagan tabiiy muhit va sharoitlar, kishilar va hokazolar. Yuqoridagi mulohazalarga asoslanib, o‗spirinlarni o‗z qiziqishlari, mayl, ehtiyoj, iqtidor, qobiliyat, ko‗nikma va malakalarini hisobga olgan holda kasb 97 tanlashga yo‗naltirish jamiyatning rivoji uchun puxta zamin hozirlaydi. Yüklə 73,25 Kb. Dostları ilə paylaş:
|