Katta maktabgacha yoshdagi bolalarda vaqtni idrok qilishni rivojlantirish

Katta guruhda bolalarni fazoda muljalga olishga urgatish
Tevarak-atrofda muljal olish. Bolalarning atrofdagi narsalarning uziga nisbatan vaziyatini suz bilan ifodalash kunikmasini mustaxkamlash: ungda, chapda, oldinda, orkada, uzokda, yakinda.
Bolalarni kursatilgan yunalishda muljal olishga, berilgan shart buyicha uz xolati urnini belgilashga urgatish (shunday turginki, mashina ung tomoningda, koptok oldingda bulsin).
U yoki bu predmetni boshqa bir predmetga nisbatan joylashganligini suz bilan ifodalashga urgatish (kuchukchaning chap tomonida-kuyon, kuchukchaning ung tomonida - ayikcha). Bolalarni kogoz varagi satxini muljalga olishga, kogozning ung, chap, yukori, past kismlarini, urtasini aniklashga urgatish.
Maktabgacha yoshidagi bolalarning fazoviy tasavvuri faoliyatning xamma turlari jarayonida kengayadi va mustaxkamlanadi. Mashgulotlar tarkibiga fazoda muljal olishga doir maxsus mashklarning kiritilishi xam bunga imkoniyat beradi. Tarbiyachi bolalarga chapda eng baland, ungda eng past buyum turadigan kilib, buyumlarning kattaliklari buyicha kuyishni taklif kiladi, yoki uning uzi stolga o’yinchoqlarni (it, mushuk, sigir, kuy, kuyon) joylashtiradi va bolalarga murojaat kiladi: “Sigirning yonida nima turganini karang va ayting. Mushukdan chapda nima turibdi? Kuy kaysi xayvonlar orasida turibdi?” Sungra tarbiyachi o’yinchoqlarni biri-birining orkasida turadigan kilib aralashtirib kuyadi va suraydi: “Nima birinchi ketmokda? Nimadan keyin mushuk ketmokda? Nimadan oldinda sigir ketmokda? Kuydan keyii nima ketmokda?” va x. k.
Bolalar atrofdagi buyum orasida uz xolatlarini zniklaydigan mashklar xam samarali: “Stolning orkasida turibman, stolning yonida, deraza oldida turibman”
Katta guruhda maktabgacha yoshdagi bolalar kogoz varagida muljal olishga urgatila boshlanadi. Oldingi guruhlarning dasturlarida bunday vazifa yuk edi. Tarbiyachi raxbarligida bolalar ma’lum mikdordagi buyumlarni kursatilgan yunalishda: kogoz varagining yukori, pastki kismiga, chap kismiga, ung kismiga jonlashtirish malakasini zgallaydilar. Bunday topshiriklar xam bulishi mumkin: varakning chap kismiga 5 ta doiracha; ungiga esa 1 ta ortik doiracha kuy; varakning pastki va ustki kismlariga 8 tadan uch burchak joylashtir. Topshirikni bajarganidan keyin bola kanday shakllardan nechtasini joylashtirganini va kaerlarga joylashtirganini gapirib beradi. Bolalarni buyumlarning kogoz varagidagi, stoldagi, poldagi xolatini belgilash uchun suzlarni tugri, ma’nosi buyicha ishlatishga urgatish kerak.


XULOSA
Bog‘cha yoshidagi bolalar idrokida ikkinchi signallar sis- temasi (nutq)ning roli nihoyatda muhim ahamiyat kasb eta- di. Chunki, tevarak-atrofdagi narsalarni anglab idrok qilish- da faqat narsaning o‘zigina emas, balki uning nomi ham birga qatnashadi. Bolalar idrokini takomillashtirish maqsadida uy- ushtiriladigan ekskursiyalarda (hayvonlar va o‘simliklar dun- yosi bilan tanishtirishda) bolalar idrokida ikkinchi signal- lar sistemasining rolini oshirishga intilish kerak. Chunki, qo‘zg‘atuvchilarning (ya’ni ekskursiya paytida ko‘rsatilayotgan narsalarning) ayni bir paytda har ikkala signallar sistemasiga barobar ta’sir etishi idrok qilinayotgan narsalarning butun va to‘la-to‘kis aks etishini ta’minlaydi.
Bog‘cha yoshidagi bolalar idrokining xarakterli tomonlari- dan biri shundaki, ular turli narsalarni idrok qilishda bu narsa- larning ko‘zga tashlanib turadigan belgilariga asoslanadilar. Bi- roq tajribalari hali yetarli bo‘lmagani, ya’ni ko‘p narsalarning mohiyaliga mutlaqo tushuna olmasliklari tufayli narsalarning mohiyati bilan bog‘liq bo‘lgan eng muhim va umumiy belgi- larni aks ettira olmaydilar. Ular narsalarni idrok qilishda faqat aniq tasavvurlarga asoslanadilar. Shu sababli bog‘cha yoshi- dagi (xususan kichik bog‘cha yoshidagi) bolalar uchun narsa- larning eng asosiy va muhim belgilari ularning rangi va shak- lidir. Bog‘cha yoshidagi bolalar shuning uchun ham o‘xshash narsalarning shaklini bir-biridan bemalol ajrata oladilar. Le- kin, bog‘cha yoshidagi kichik bolalar (kichkina guruh bolalari) narsalarning shaklini farqlashda biroz qiynaladilar. Chunonchi, kichik yoshdagi bog‘cha bolalariga mavhum geometrik shakl- lar yoki ularning rasmi ko‘rsatilsa, ular bu shakllarni o‘zlariga ma’lum bo‘lgan aniq narsalar bilan bog‘lab, ya’ni predmet- lashtirib idrok qilishga intiladilar. Masalan, ular aylanani «g‘ildirak», to‘rtburchakni «deraza» yoki «eshik» deb ataydilar. Rus psixologlaridan S.L. Rubinshteyn, S.N. Shabalin va M.N. Volokitinalar tajribalarining ko‘rsatishicha, bog‘cha yoshidagi bolalar aniq narsalarning shaklinigina emas, balki bu narsalarning qora rang bilan qilgan siluetlariga (andazalariga) qarab ham ularni bir-biridan farqlay oladilar. Bolalar siluetga qarab (ya’ni qora rangda ishlangan quruq shaklga qalab) bu narsalarning nima ekanligini yanglishmay aytib bera oladilar. Bunda shu narsa ma’lum bo‘ladiki, bog‘cha yoshidagi bolalar narsalarning shakllarini ularning mazmuni bilan bog‘liq ra­vishda idrok qila boshlaydilar. Demak, bog‘cha yoshidagi bola- lar tevarak-atrofdagi turli-tuman narsalarni idrok qilishda shu narsalarning mazmuni, mohiyati bilan organik bog‘liq bo‘lgan shaklga ham asoslanadilar. Kichik guruh bolalari turl i geo- metrik shakllardan qilingan mozaikalar bilan o‘ynaganlarida ularni shakliga qarab, ya’ni to‘rtburchakni to‘rtburchaklar gu- ruhiga, uchburchakni uchburchaklar guruhiga, aylanani ayla- nalar guruhiga yanglishmay ajratadilar. Bu o‘rinda shu nar- sa xarakterliki, mozaikadagi geometrik shakllar har xil rangda bo‘lishiga qaramay, ular rangni emas, balki shaklni asos qilib olib guruhlarga ajratadilar. Bog‘chada bolalarning narsalarni shakliga qarab to‘g‘ri farqlay olish xususiyatlarini o‘stirish ke­rak. Bunga loy yoki plastilindan turli narsalar yasash va rasm chizish mashg‘ulotlari o‘tkazish orqali erishish mumkin.