Kegl cc pechat indd
|
|
atmosfera bosimi deb ataladi. Atmosfera bosimini
aniqlash uchun p = gh formuladan foydalanib bo‘lmaydi. Chunki atmosfera tarkibi turli gazlar aralashmasidan iborat bo‘lib, aniq balandlikka ega emas. Havo tarkibida 78% azot, 21% kislorod va boshqa gazlar bor. Yer sirtiga yaqin joyda 0°C tempera turada o‘lchangan havo zichligi 1,29 ga tengligi aniqlan gan. Havo qatlamla- rining zichligi balandlik ortishi bilan tez kamayib boradi. Masalan, 65 Yer yuzidan 5,4 km balandlikda havoning zichligi uning Yer yuzidagi zichligidan 2 marta kichik, 11 km balandlikda 4 marta kichik bo‘ladi. Yuqorilashgan sari havo siyraklasha borib, asta-sekin havosiz fazoga o‘tadi. Atmosferaning aniq chegarasi yo‘q. Havoni tashkil etgan zarralar og‘irlikka ega bo‘lsa, nima sababdan ularning hammasi Yer sirtiga tushib qolmaydi? Sababi shundaki, ular to‘xtovsiz harakatda bo‘ladi. Unda nima sababdan raketa kabi ochiq kosmosga uchib ketmaydi? Gap shundaki, havo zarralarining tezligi Yer tortish kuchini yengish ga yetmaydi. Buning uchun ularning tezligi 11,2 dan kam bo‘lmasligi kerak. Atmosfera bosimining mavjudligiga quyidagi tajriba larni o‘tkazib ishonch hosil qilish mumkin. 36-rasm. 35-rasm. p 2 1 p p Ishlatilgan tibbiyot shpritsini olib, porshenini eng quyi holatga keltirib, igna uchini suvga tushi ramiz. Porshen yuqoriga ko‘tarilsa, suv ham porshen ortidan ko‘ tariladi (35- rasm). Suv nima sababdan ko‘tari ladi? Ko‘zga dori tomizishda ishlatila digan tomizgich (pipetka) uchini suvga tushirib, orqa rezinasini bir siqib olinsa, pipetka ichiga suv kiradi. Pipet ka suvdan olinganda, undagi suv to‘kil masdan turadi. Nega suvning og‘irligi bo‘lsa ham suv to‘kilmaydi? Bularning sababi, atmosfera bosimining ta’siridir. Shprits porsheni ko‘taril ganda, suv ko‘tarilmasa, porshen va suv orasida bo‘shliq paydo bo‘lar edi. Bo‘shliq suvga hech qanday ta’sir ko‘rsatmaydi. Pastdagi idishdagi suvga atmosfera bosimi ta’sir ko‘rsatib, suvni porshen orqasidan ko‘tarilishga majbur qiladi. Pipetkadagi suv ham atmosfera bosimi tufayli to‘kilmaydi. Atmosfera bosimini birinchi marta italiyalik olim E. Torrichelli (1608–1647-y.) o‘lchagan. Buning uchun uzunligi 1 m bo‘lgan bir uchi berk shisha nay olinib, uni simob bilan to‘ldiriladi. So‘ngra ochiq uchini qo‘l bilan berkitib, to‘nkarilgan holda, simobli idishga tushiriladi (36-rasm). Barmoq olinganda shisha naydagi simobning bir qismi to‘kiladi. Nayning yuqori qismida havosiz 66 bo‘shliq qolib, to‘kilmagan qismining balandligi taxminan 760 mm bo‘ladi (pastki idishdagi simob sathidan o‘lchanganda). Bunda ham naydagi simobning to‘kilmasligiga sabab, simob ustunining idishdagi simobga bergan bosimining atmosfera bosimi bilan muvozanatlashishidir. Demak, atmosfera bosimini naychadagi simob ustuni bergan bosim bilan o‘lchash mumkin ekan. Hozirgi kunda 0°C da turgan balandligi 760 mm bo‘lgan simob ustunining bosimi Yüklə Dostları ilə paylaş:
|