Kegl cc pechat indd

O‘lchash deyilganda, o‘lchanadigan kattalikni namunaviy kattalik 
bilan solishtirish tushuniladi. Har bir namunaviy kattalikning o‘z 
birligi  mavjud.  Mana  ikki  asrdan  beri  dunyoning  barcha  mamlakatlari 
asosiy fizik kattaliklarni bir xil namuna bilan o‘lchashga harakat 
qilmoqdalar. Turli mamlakatlarda uzunlikni, jism massasini va boshqa 
kattaliklarni har xil birlikda o‘lchaganliklari noqulayliklar keltirib 
chiqargan. Shunga ko‘ra birliklarni o‘lchash uchun 1960-yilda Xalqaro 
Birliklar Sistemasi (XBS) qabul qilingan. O‘zbekistonda 1982-yildan 
boshlab joriy etilgan (GOST 8.417–81) hamda doimiy ravishda o‘lchov 
asboblarini tekshirib turadigan metrologik xizmat ishlab turibdi.
Masalan, Xalqaro birliklar sistemasi (XBS) da uzunlikning 
birligi sifatida kelishuvga muvofiq metr (1 
 
m), vaqtni o‘l 
chash uchun 
sekund (1 
 
s), massani o‘lchash uchun kilo 
gramm 
(1  kg) 
qabul 

---

13
qilingan. Uzunlik namunasi platina-iridiy qotish-
masi (ikkita modda aralashmasi)dan yasal-
gan bo‘lib, Fransiyada saqlanadi (3-rasm).
3-rasm.
Kundalik turmushda uzunligi metrdan ancha 
katta yoki undan ancha kichik bo‘lgan jismlar 
uchraydi. Masalan, suvda yashaydigan infuzoriya 
deb ataluvchi juda kichik jonivorning uzunligi 
0,0002 m ga teng bo‘lsa, Yer ekvatorining uzunligi 40075696 m. 
Bu kattaliklarni metrlarda ifodalash noqulay bo‘lganligidan, 
metrga nisbatan 10, 100 va h.k. marta kichik (ularni ulushlari 
deyiladi), hamda metrga nisbatan 10, 100 va h.k. marta katta 
(ularni karrali deyiladi) birliklardan foydalaniladi. Masalan, metrga 
nisbatan 1000 marta katta bo‘lgan birlikni 1 kilometr deyiladi. 
Bunda «kilometr» nomida paydo bo‘lgan «kilo» qo‘shimchasi bir 
kattalikning ikkinchi kattalikdan necha marta katta ekanligini 
ko‘rsatadi. Metrlarda ifodalangan kattalikni santimetrlarda ifodalash 
uchun uning qiymatini 100 ga ko‘paytirish kerak. Bu holda 
100  soni  ko‘paytiruvchi  deyiladi.  Metrga  nisbatan  1000  marta 
kichik bo‘lgan birlikni 
 
– 
 
millimetr, million marta kichik bo‘lgan 
birlikni  –  mikrometr  yoki  qisqacha  –  mikron,  milliard  marta  kichik 
bo‘lsa  –  nanometr  deyiladi. 
Birlikka oid qo‘shimcha
Ko‘paytiruvchi
micro (
μ)
milli (m)
santi (s)
deci (d)
deka (da)
hekto (h)
kilo (k)
mega (M)
0,000001
0,001
0,01
0,1
10
100
1000
1000000
Agar ikkita fizik kattalik o‘zaro turli birliklarda ifodalangan 
bo‘lsa, ularni solishtirishdan oldin bir xil birlikka keltirish zarur. 
Masalan, bir o‘quvchining maktabdan uyigacha bo‘lgan masofasi 1  km, 
ikkinchisiniki 1100  m bo‘lsin. Ulardan qaysi biri uzoqroqda yashaydi? 
Ularni solishtirish uchun, bir xil birlikka keltirib olinadi:
1  km = 1000  m  va  1000  m < 1100  m.
Shuni ta’kidlash joizki, bir jinsli bo‘lmagan kattaliklarni o‘zaro 
solishtirish mumkin emas! Masalan, uzunlik bilan vaqtni yoki massa 
bilan uzunlikni. Bunday solishtirish hech qanday ma’noga ega emas.

---

14
Vaqt etaloni sifatida dastlab Yerning o‘z o‘qi atrofida bir marta 
aylanishi uchun ketgan vaqtning 
 qismini bir sekund deb qabul 
qilingan edi. Hozirgi kunda bir sekund sifatida moddaning kichik 
zarrasi  –  atom nurlanishidagi ma’lum davrni (yuqori sinfda keltiriladi) 
olishga kelishilgan. Kundalik turmushda vaqtni ko‘rsatish uchun minut, 
soat, sutka, hafta, oy va yil kabi birliklar ham ishlatiladi.
1. Fizik kattaliklar deganda nimani tushunasiz?
2. Jism fizik tushunchami yoki fizik kattalikmi?
3. 
Qanday hollarda fizik kattalikni karrali yoki ulushlarda 
ifodalash qulay?
4. Bir metr uzunlikka ega bo‘lgan yog‘och chizg‘ichni etalon 
sifatida ishlatish mumkinmi? 
5. 540 mm ni metrlarda ifodalang.