«Kelishildi» Kollej uslubchisi G. K. Mannonova

Ca tuzlari. Calsiy barcha kislotalar bilan tuzlar hosil qiladi. Ularning barchasi suvda yaxshi eriydi hamda ulardan eng muhimlari–CaCO₃ va CaSO₄ hisoblanadi.
CaCO₃ eng ko`p uchraydigan foydali qazilmalar qatoriga kiradi. Binokorlik toshi sifatida, shuningdek, ohak, CO<sub>2</sub> va sement ishlab chiqarishda, metallurgiyada, qishloq xo`jaligida tuproqlarni ohaklash (kislotaliligini kamaytirish va tuproq strukturasini yaxshilash maqsadida) ishlatiladi.
CaSO₄•2H₂O ko`p uchraydi. Gipsni 150–180<sup>0</sup>C da kuydirish orqali oq kukun–kuydirilgan gips yoki alebastr CaSO<sub>4</sub>•0,5H<sub>2</sub>O olinadi. Agar alebastr suvga qorilsa, u tez orada qotib, yana qaytadan gipsga aylanadi:
CaSO<sub>4</sub>•0,5H<sub>2</sub>O + 1,5H<sub>2</sub>O = CaSO<sub>4</sub>•2H<sub>2</sub>O
Gips ana shu xossasi tufayli binokorlikda to`siq plita va panellar tayyorlash, turli xil buyumlardan quyma shakl va nusxalar olishda, tibbiyotda gipsli bog`lam, suvoqchilikda ohak–gipsli qorishmalar tayyorlashda ishlatiladi. Bu binokorlik mahsulotining kamchiligi suvda oz bo`lsa–da, erishidir.
Tabiatda toza suv uchramaydi: uning tarkibida doimo biror moddalar aralashgan bo`ladi. Jumladan, suv yer qobig`idagi tuzlar bilan o`zaro ta`sirlashib, muayyan qattiqlikka ega bo`lib qoladi.

Suvning qattiqligi–suvda kalsiy kationlari Ca²⁺ va magniy kationlari Mg²⁺ borligidan kelib chiqadigan xossalari to`plamidir.
Agar suvda bu kationlarning konsentratsiyasi yuqori bo`lsa, u holda suv qattiq, agar kam bo`lsa–suv yumshoq deyiladi.
Kalsiy kationlari Ca<sup>2+</sup> kalsiyli qattiqlikni, magniy kationlari Mg<sup>2+</sup> magniyli qattiqlikni keltirib chiqaradi. Umumiy qattiqlik kalsiy va magniyli qattiqliklardan, ya`ni suvdagi Ca²⁺ va Mg²⁺ kationlarining konsentratsiyalari yig`indisidan hosil bo`ladi.
Suvni yumshatish jarayonlariga nisbatan olganda karbonatli va karbonatsiz qattiqliklar bo`ladi. Ca<sup>2+</sup> va Mg<sup>2+</sup> kationlarining suvdagi gidrokarbonat ionlari HCO<sub>3</sub><sup>–</sup> ga ekvivalent bo`lgan qismi keltirib chiqargan qattiqlik karbonatli qattiqlik yoki muvaqqat qattiqlik deyiladi. Qaynatilganda Ca²⁺ CaCO₃ holida cho`kmaga tushadi:
Ca<sup>2+</sup> + 2HCO<sub>3</sub><sup>–</sup> = CaCO<sub>3</sub>↓ + H<sub>2</sub>O + CO<sub>2</sub>
Mg<sup>2+</sup> esa gidroksikarbonat yoki Mg(OH)<sub>2</sub> (pH>10,3 bo`lganda) holida cho`kmaga tushadi:
Mg<sup>2+</sup> + 2HCO<sub>3</sub><sup>–</sup> + 2OH<sup>–</sup> = (MgOH)<sub>2</sub>CO<sub>3</sub>↓ + H<sub>2</sub>O + CO<sub>2</sub>
Qattiqlikning suv qaynatilgandan keyin ham qoladigan qismi karbonatsiz qattiqlik deyiladi. U suvda kuchli kislotalarning, asosan sulfatlar va xloridlarning kalsiyli va magniyli tuzlarining miqdori bilan aniqlanadi.
K = Ca<sup>2+</sup>/20,04 + Mg<sup>2+</sup>/12,16
Bunda [Ca<sup>2+</sup>] va [Mg<sup>2+</sup>] – Ca<sup>2+</sup> va Mg<sup>2+</sup> ionlarining konsentratsiyasi, mg/l.
Odatda suvning qattiqligini yo`qotish uchun suvga turli xil kimyoviy moddalar bilan ishlov beriladi. Masalan, karbonatli qattiqlikni so`ndirilgan ohak qo`shish yo`li bilan yo`qotish mumkin:
Ca²⁺ + 2HCO₃^– + Ca²⁺ + 2OH^– = 2CaCO₃↓ + 2H₂O
Mg²⁺ + 2HCO₃^– + 2Ca²⁺ + 4OH^– = Mg(OH)₂↓ + 2CaCO₃↓ + 2H₂O
Ohak bilan soda bir vaqtning o`zida qo`shilganda karbonatli va karbonatsiz qattiqlikdan xalos bo`lish mumkin (ohak–sodali usul). Bunda karbonatli qattiqlikni ohak, karbonatsiz qattiqlikni soda yo`qotadi:
Ca²⁺ + CO₃^– = CaCO₃↓; Mg²⁺ + CO₃^– = MgCO₃
MgCO₃ + Ca²⁺ + 2OH^– = Mg(OH)₂ + CaCO₃↓
Suvning qattiqligini yo`qotishning boshqa usullari ham qo`llaniladi, ulardan hozirgi vaqtda eng ko`p foydalaniladigani kationitlar ishlatishga asoslangan (kationitli usul). Tarkibida tashqi muhit ionlariga almashina oladigan harakatchan ionlar bor qattiq moddalar ionitlar deyiladi.
Ionitlar ikki guruhga bo`linadi. Ulardan biri o`z kationlarini muhit kationlariga almashtiradi va kationitlar deyiladi, boshqalari o`zining anionlarini almashtiradi va anionitlar deyiladi.
Ca²⁺ + Na₂R = 2Na⁺ + CaR; Mg²⁺ + Na₂R = 2Na⁺ + MgR
CaR + 2Na⁺ = Na₂R + Ca²⁺; MgR + 2Na⁺ = Na₂R + Mg²⁺
Gruppacha elementlarning umumiy haraktiristikasi
Gruppacah elementlari ruh kadmiy va simob 4 -6 davrning oraliq elemntlarining oraliq elementlarnig eng ohirida joylashgan d-elementlar bo’lib ularning tashqi valent faqat 2 tadan elektroni borligi uchun birikmalarda 2valentlik bo’ladi.
Bu elemntlarning qaytaruvchi xossalari asaosiy gruppachadagilarninkidan ancha zayif, buning sababi elemnt atomlarining radiusi kichikroq ionlanish potensiallari yuqoriroq bo’lishi bilan tushuntirish kerak.
Bu elemntlar mis gruppachasidagi kabi ko’plab kordinatsion birikmalar hosil qiladi.
Rux ning tabiatdagi birikmalaridan eng muximlaridan gal mey ZnCO₃ dir. Metal holdagi rux kumushsimon zangori tusli, xona temperaturasida mo’rt holatga o’tadi.Metal havoda yupqa oksid yoki gidroksok karbonat tarkibli mustahkam parda bilan qoplanadi va ichki qatlamlarni karoziyadan saqlaydi. Aktivlik qatorida rux vodorodan chap tomonda joylashishga qaramay suv reaksiyaga kirishmaydi, chunki yuza qatlamda hosil bo’lgan rux gidroksid qatlami suvda erimasligi tufayli reaksiya davom ettirishni to’xtatib qo’yadi. Suyultirilgan kislotalarda rux oson eriydi.Bu metal berlliy ishqor eritmalari bilan oson reaksiyaga kirishadi va amfotil husiyatli bo’ladi. Kuchli qizdirilgan rux kislorod atmosferasida oq-yashil rangli alanga hosil qilib, rux oksid ZnO ga aylandi .