Kepler nızamları Joba

Keplerning 3- nızamı haqqında
Keplerning úshinshi nızamı bolsa planetalardıń orbitalarini óz-ara salıstırıwlaw imkaniyatın beredi. Oǵan kóre, planeta Quyashdan qanshellilik alıs jaylasqan bolsa, onıń Quyash átirapın tolıq aylanıp shıǵıwı ushın ketetuǵın waqtı da soǵan sáykes uzaǵıraq múddetti iyeleydi dep ataladı. Yaǵnıy, planeta Quyashdan qansha uzaq bolsa, odaǵı jıl dawam etiw waqti da sonsha uzın boladı. Házirde biz jaqsı bilgenimizdey, bul jaǵday eki omilga kóre júzege keledi. Birinshiden, alıs jaylasqanlıq faktining ózi, onıń orbitasi perimetriniń de úlken bolıwın talap etedi hám sonday ekenki, óz-ózinen, planeta kóbirek jol basıp ótiwine tuwrı keledi; ekinshiden, Quyash menen aralıq aralıqtıń úlkenligi sebepli, planetanıń orbita boylap sızıqlı háreket tezligi de pasayadi. Aqıbette, ol alshaq jolda aste háreketlenetuǵın boladı. Ulıwma alǵanda, Keplerning úshinshi nızamı tariypi tómendegishe yangraydi: qálegen planetanıń Quyash átirapın aylanıp shıǵıw dáwirdiń kvadratı, onıń elliptik orbitasining úlken yarım o'qi aralıǵınıń kubiga proporsional boladı.

1. 
   Kepler nızamları haqqında ulıwma juwmaq
   
2. 
   Sonı da aytıw kerek, Kepler óz nızamların keltirip shıǵarıwda, jaysha faktlarni dizimnen ótkeriwge tiykarlanǵan hám gúzetiw nátiyjelerin ulıwmalastırǵan tek. Yaǵnıy, ol usı nızamlardı keltirip shıǵarıwda qanday da bir teoriyalıq tayarlıq hám tastıyıqlashlarga súyenmegen. Mısalı, siz odan ne ushın ekinshi nızamda planetanıń teń waqıt aralıqlarında kesip ótken sektorları maydanı da óz-ara teń boladı? - dep so'rasangiz, sorawıńızǵa ilimiy juwap ololmagan bolar edińiz. Sebebi, ol jaysha, bul ámelde sonday ekenin baqlawlar arqalı anıqlaǵan (yaǵnıy, empirik keltirip shıǵarǵan ) tek. Yaǵnıy, ol ótkergen analizler sonday nátiyje bergen, vassalom! Eger siz odan basqa juldız sistemalarındaǵı planetalardıń orbitasi qanday boladı dep so'rasangiz, ol taǵı hámmesin basınan baslap, bir neshe jıllıq baqlawlar ótkerip, nátiyjelerdi analiz etip shıǵıwına tuwrı keler edi. Keyin bolsa, bul analizler tiykarında qanday da nizamlıqtı tapsa, sizge juwap aytqan bolar edi. Yaǵnıy, ol basqa juldız sisteması daǵı planetalar háreketi de, Quyash sisteması daǵı planetalar boysunatuǵın nızamlarǵa baǵınıwı haqqında oyda sawlelendiriwdiń ózi bolmaǵan.
   
3. 
   Nyuton eski mexanikasınıń eń ullı jetiskenliklerinen biri de naǵız ózinde. Yaǵnıy, Nyuton, Kepler nızamlarınıń fundamental tiykarların ashıp beredi hám olardıń qálegen sistemaǵa nátiyjeni ámelde qollanıw etiliwi múmkinligin, yaǵnıy, universial ekenligin aytıp otedi. Oxir-aqıbet sonday bolıp shıqtıqı, Kepler nızamların Nyuton nızamlarınan matematikalıq jol menen keltirip shıǵarıw múmkin eken! Eger sonday eken, sonday eken biz, Kepler nızamları Kosmos daǵı qálegen planetalar sisteması ushın jaramlı ekenine isenim payda etiwimiz múmkin. Astronomlar haqıyqattan da, házirde izbe-iz ashılıp atırǵan ekzosayyoralar sistemaları ushın bul nızamlardı nátiyjeni ámelde qollanıw etiwip atır hám olar haqıyqattan da, úlken anıqlıq menen ózin oqlamoqda! (Aytqansha, jańalıq ashılıp atırǵan ekzosayyoralar atına de Keplerning atı qosıp aytılıwı urfga kirdi. Óytkeni, ol kashf etken usı nızamlar menen emes, balıki, sol ekzosayyoralarning jańalıq ashılıwı ushın qural -baslawshı bolǵan «Kepler» teleskopi sebepli bolıp tabıladı. Mısalı, K2-18 b ekzosayyorasi «Kepler» teleskopining ekinshi missiyasi dawamında jańalıq ashılǵanlıq ).
   
4. 
   Keplerning bul úshinshi nızamı zamanagóy kosmologiya páninde de kútá úlken áhmiyetke iye boladı. Mısalı, alshaq galaktikalarni baqlaw asnosida, astrofiziklar, galaktika orayları daǵı vodorod atomlarınan shıǵıs kúshsiz signallardı atap kórsetiwedi. Bul nurlanıwlar spektridagi Doppler effekti boyınsha ilimpazlar galaktika diskınıń vodorod periferiyasınıń aylanıw tezligin anıqlasadı jáne bul arqalı, galaktikalarning óziniń múyesh tezliklerin tabıwadı.
   
5. 
   Kepler nızamları tábiyaat hám bolmıstı ańǵarıwda insaniyat túsinip jetken eń birinshi hám eń zárúrli nızamlardan biri bolıp tabıladı. Ózinde fizika, matematika hám astronomiyanı uyqaslastırǵan halda, Kepler nızamları ilimde, tábiyaat hádiyselerin ıqsham hám ápiwayı formulalar menen ańlatıw múmkinligin de kórsetip berdi hám mińlaǵan keyingi áwlad ilimpazları ushın úlgi bolıp esaplanıw xızmet etdi.
   

Paydalanılǵan ádebiyatlar hám saytlar

1. 
   https://www.orbita.uz
   
2. 
   https://uz.wikipedia.org
   
3. 
   https://uztext.com