Ki fakulteti ats 12 21

Mobil tarmoqlari. 3G (UMTS va WCDMA), 
4G (WiMAX va LTE) va 5G texnologiyalari. 
XX asrning boshlarida to oxirigi qadar har bir telekommunikatsiya xizmati uchun 
alohida tarmoq infratuzilmasi loyihalandi va qurildi. Foydalanuvchilarga xizmatlar 
top’lami alohida qurilgan tarmoq infratuzilmalari orqali taqdim etildi, masalan radio, 
telefon, sputnik, telegraf va boshqalari. 1980 yildan boshlab radio va telefon aloqa 
tarmoqlari orqali tarqim etilgan xizmatlaridan tashqari kompyuter tarmoqlari va 
telefon tarmoqlari infratuzilmalariga asoslangan xizmatlar (ISDN) alohida alohida 
bo’lib rivojlantirildi. Keyinchalik paketli (IP) texnologiyalarni keng joriy yetish 
yo’lga qo’yilganidan keyin, har bir xizmatni bitta tarmoq orqali foydalanuvchilarga 
uzatish imkoniyati ishlab chiqildi hamda foydalanuvchining oxirgi terminallarida ham 
o’z navbatida ushbu xizmatlarni qo’llab quvvatlash imkoniyati ishlab chiqildi. 
Bugungi kunda smartfonlar orqali ovozli, matnli, video, radio, mobil TV, online 
o’yin, videokonferensiya, faks, telegraf va ko’plab xizmatlarni qo’llab quvvatladi. 
1980 yildan keyin telefon va kompyuter tarmoqlari alohida bo’lib rivojlangan bo’lsa, 
XXI asrning boshlarida ushbu ikki tarmoq yana birlashib xizmatlari bitta platforma 
orqali foydalanuvchilarga taqdim yetish masalalari ishlab chiqildi. Bugun kunda 
kompyuter tarmoqlari deganda faqatgina biz foydalanib kelayotgan an’anaviy 
kompyuter tarmoqlari tushunilmasdan balki, raqamli qurilmalarining barcha, masalan, 
mobil telefonlar, raqamli televizorlar, barcha turdagi PDA (personall digital 
assistant)lar, gadjetlar, soatlar, maishiy texnikalar va x.k.larni tushunish mumkin. 
Ushbu ma’ruzada asosan mobil aloqa tarmoqlari va avlodalari muhokama etiladi.
Ko’pchilik insonlar “Mobil tarmoqlari” degan so’zni oddiy simsiz tarmoqlarni 
nazarda tutishadi. Mobil va simsiz tarmoqlar aslida ikki xil turga ta’luqli tarmoq 
hisoblanadi. Ular o'xshash funktsiyalarni bajarganligi sababli bir xil tarmoqdek 
tuyuladi, ammo ular mutlaqo boshqa tarmoqlardir. Uyali tarmoq odatda 1-rasmda 
ko'rsatilgandek istalgan joyda jismoniy qurilma yoki mobil telefon/terminal kabi 
tavsiflanadi. Mobil terminal mustaqil quuvat ta'minotiga ega ya’ni batareyadan 
quvvatlanadi va qurilmani mijoz ulangan mobil operatorining tarmog’iga ulanishi va 
uning hududda tashib yurish, tarif rejasiga binoan ma’lumot uzatish va qabul qilishi 
mumkin.

---

1-rasm. Mobil qurilmasini istalgan joyga olib yurish mumkin
Simsiz aloqa tushunchasi - bu jismoniy qurilma degan ma’noni anglatmaydi. Simsiz 
tarmoq degani mahalliy tarmoq (LAN), global tarmoq (WAN) yoki 4G / 3G uyali 
tarmoq kabi simsiz tarmoqqa kirish anglatiladi. Ushbu turdagi tarmoqlar aloqa qilish 
uchun elektr ta'minoti va tarmoq tugunlariga fizik ulanish uchun yaqin masofadagi 
ba'zi qurilmalarni talab qiladi.
Simsiz tarmoq taqsimlangan tarmoqqa ulanish uchun stasionar yoki portativ oxirgi 
nuqtani ta'minlaydi. Boshqa tomondan, uyali tarmoq, taqsimlangan tarmoqlarga, 
yetarli qamrov mavjud bo'lganda, har qanday joyga ko’chib yurish (mobillilikni) 
imkoniyatini beradigan portativ qurilma orqali tarmoqqa ulanishni ta'minlaydi. 
Mobil tarmoqlari yoki uyali aloqa tarmog'i deganda butun dunyo bo'ylab katta 
quruqlik ustida tarqaladigan va uyalar yoki tayanch stantsiyalari deb nomlanuvchi 
uzatgich stansiyalar orqali simsiz ulanadigan va multimediali ma’lumotlarni 
uzatish/qabul qilishga moslashtirilgan aloqa tarmog'ini tushuniladi.
Odatda, uzatuvchi/qabul qiluvchi stansiyalar simsiz aloqa orqali radio signallarini 
an’anaviy usulga asosan havo orqali uzatadi. Radio signallari yorug'lik va infraqizil 
to'lqinlarni o'z ichiga olgan elektromagnit xossaga ega. Ushbu signallar to'lqinlar 
chastotasi va to'lqin uzunligiga ega bo'lganligi sababli ko'ndalang to'lqinlar oilasiga 
mansubdir, ya’ni; 
2-rasm. Mobil tarmoqlarining avlodlari
Shu kunga qadar mobil tarmoqlarining bir nechta avlodlari (generation) ishlab chiqildi 
- 1G, 2G, 3G, 4G, 5G va texnologiyaning rivojlanish evolutsiyasi davom etib 
kelmoqda. 1G, 2G, 3G, 4G va 5G mobil tarmoqlarning avlodlari bo’lib, ular hozirgi 
kunda faol ishlatilib kelinmoqda. 5G-besh avlodini anglatadi, bu erda G "avlod" 
so'zini anglatadi, 1, 2, 3, 4 va 5 raqamlari avlod raqamini anglatadi. 80-yillarning 
boshlaridan deyarli har 10 yilda mobil tarmoqlarning yangi avlodi paydo bo'ldi.
3-rasm. Mobil tarmoqlarining avlodlari
Aslida, avlodlar har doim muayyan vaqt oralig'ida joylashtirilishi mumkin bo'lgan 
standartlar guruhlariga asoslanadi. 5G bilan davom ettirish ehtimoli katta, shuning 
uchun 5G joylashtirilgan bitta nuqta bo'lmaydi, aksincha uning imkoniyatlari 
aniqlanib, rivojlantirilganidan so'ng bosqichma-bosqich joylashtiriladi.
Birinchi avlod mobil aloqa tarmoqlari

---

1980-1990 yillarda keng foydalanilgan ushbu mobil avlod standarti uchun 150MHz-
900MHz chastota diapozonidan foydalanilgan. Polosa kengligi 30Khz ni tashkil etgan 
va batariya ta’minoti juda kuchsiz bo’lgan. 1G mobil telefoni faqat ovozli ko’rinishda 
bo’lib, ovozning sifat darajasi ancha past bo’lgan. Mobil qurilmasining o’lchami esa 
ancha katta va foydalanish qo’pol bo’lgan. Stansiya bilan mobil qurilmasi o’rtasida 
analog ko’rinishda signal formatidan foydalanib maksimum 2Kbit/s tezlikda 
ma’lumot almashinilgan.
4-rasm. 1G mobil qurilmasi va stansiyasi 
Ushbu avlod mobil qurilmasida ko’plab kamchiliklar va xizmat ko’rsatish sifati past 
bo’lgan, axborot xavfsizligi masalari yechilmaganligi sababli, 2 avlod mobil 
tarmoqlarida ko’plab yangi imkoniyatlar ishlab chiqildi, xizmatlar joriy etildi global 
tarmoqda foydalanish imkoniyatli hal etildi.
Ikkinchi avlod aloqa mobil tarmoqlari
GSM (Global System for Mobiles) standartiga asoslangan 2 avlod mobil standarti 
1991 yil birinchi marta Finlandiyada joriy etildi. Bu avlod aloqa jarayonlari uchun 1 
avloddan farqli ravishda raqamli signallardan foydalanildi. 900MHz chastota polosa 
kengligida ishlovchi ushbu standartning ma’lumot uzatish tezligi 64 Kbit/s gacha 
oshirish imkoniyati ishlab chiqildi.
2G tarmoqlari foydalanuvchilarga ovozli, matnli, rasmli va MMS (multimedia 
message) xizmatlarini yuqori sifatda taqdim eta oldi. 2G tarmog’ida mobil telefonini 
ishlash uchun kuchli raqamli signal talab etiladi, aks holda tarmoqda uzilishlar yuzaka 
keladi va raqamli signal yoqoladi. 2G tarmoqlarida xech qanday video xizmatlari joriy 
etilmadi, ammo 3G tarmoqlariga moslab video xizmatlarni qo’shish va yana 
qo’shimcha xizmatlari taqdim etish masalalari ko’rib chiqilgan. 
5-rasm. 2G mobil tarmoqlari arxitekturasi 
2 (G) avlod mobil tarmoqlari GSM/CDMA standartiga asoslangan bo’lib, tarmoq bir 
nechta elementlardan tashkil topgan arxitekturaga asoslanadi. GSM tarmog'ining 
arxitekturasi Stansiya quyi tizimi (BSS), tarmoq va kommutatsiya (NSS), operatsiya 
va qo'llab-quvvatlash quyi tizimi (OMS), shuningdek MSC, AuC, HLR, VLR va 
boshqalar iborat.

---

BSS
(Base Station Subsystem) - an'anaviy uyali telefon tarmog'ining bo'limi bo'lib, u 
trafikni boshqarish va uyali telefon va tarmoqni kommutatsiya qilish o'rtasida 
signalizatsiya uchun javob beradi.
BTS
(Base Transceiver Station) - mobil telefonning tarmoqqa kirish nuqtasidir. U 
tarmoq va mobil telefon o'rtasida radio aloqalarni amalga oshirish uchun javobgardir. 
U nutqni kodlash, shifrlash, multiplekslash (TDMA) va radio signallarining 
modulyatsiyasi / demodulyatsiyasi bilan shug'ullanadi.
BSC
(Base Station Controller) - bir qator tayanch stantsiyalarni (BTS) boshqaradigan 
va ularning ustidan nazorat olib boradigan va tugunlar va mobil kommutatsiya 
markazi (MSC) o'rtasidagi interfeysni ta'minlaydigan tarmoq elementidir.
Mobil kommutatsiya markazi (
MSC
/ Mobile Switching Center) - GSM / CDMA 
uchun ovozli qo'ng'iroqlar va SMS xabarlarini, shuningdek boshqa xizmatlarni 
(masalan, konferents-aloqalar, FAX va ulanish ma'lumotlari) marshturlash uchun 
javob beradigan asosiy xizmat ko'rsatish tuguni hisbolanadi. Barcha mobil 
telefonlardan mobil qo'ng'iroqlar va PSTN-dan mobil qo'ng'iroqlar G-MSC orqali 
marshturlanadi. 
NSS
(Network switching subsystem) – tarmoqlarni kommutatsiya qilish quyi tizimi 
(NSS) (yoki GSM yadro tarmog'i) asosiy stansiyalar tarmog'ida roumingda mobil 
telefonlar uchun qo'ng'iroqlarni amalga oshirish va harakatchanlikni boshqarish 
funktsiyalarini bajaruvchi GSM tizimining tarkibiy qismi.
AuC
(Authentication Centre) - Autentifikatsiya markazi bu tarmoqqa ulanishni 
istagan uyali aloqa abonentini aniqlash uchun ishlatiladigan GSM tarmog'idagi yana 
bir muhim element. Autentifikatsiya SIM-kartani aniqlash va yaroqliligini tekshirish 
orqali amalga oshiriladi.
HLR
(Home Location Register) - bu mobil tarmoqning barcha uyali aloqa 
abonentlari, masalan raqamlar boshqa tarmoqqa ulanganmi yoki yo'qmi, xizmatlar 
kabi turli xil ma'lumotlarni o'z ichiga olgan ma'lumotlar bazasi.
VLR
(Visitor Location Register) – yangi hududga kirib boruvchi faoydalanuvchilarni 
(masalan Toshkentdan vodiyga boruvchilar) joyini ro’yxatga oladi. Bu HLR qamrov 
zonasidan tashqaridagi foydalanuvchilar uchun rouming funktsiyalarini qo'llab-
quvvatlaydigan uyali tarmoqdagi server.

---

PSTN
(Public switched telephone network) - umumiy foydalanishdagi telefon 
tarmog'i - bu milliy, mintaqaviy yoki mahalliy telefon aloqa operatorlari tomonidan 
boshqariladigan, umumiy foydalanishdagi telekommunikatsiya infratuzilmasi va 
xizmatlarini taqdim etadigan dunyo bo'ylab simli infratuzilma orqali ovozli 
ma’lumotlarni uzatadigan telefon tarmoqlarining majmuasidir.
Uchunchi avlod mobil aloqa tarmoqlari
3 avlod mobil aloqa tarmoqlari 2000-2010 yillar oralig’ida dunyo miqyosida keng 
foydalanildi va ularda foydalanilgan terminallar smartfonlar deb nomlandi. 1 va 2 
avlod taqdim etgan xizmatlarga qo’shimcha video qo’ng’iroqlar ham ushbu avlod 
tomonidan qo’llab quvvatlandi. Aloqa almashish tezligi juda tez, qo’shimcha 
xizmatlari ko’paygan va mobil TV xizmatlarini o’zida jamlagan 3G tarmoqlari 1.6-2.0 
GHz chastota diapozonida ishlaydi. Bunday mobil aloqa tarmoqlarining o’tkazish 
polosasi 100Hz va keng polosali qaramli tarmoq ham deb nomlanadi. CDMA (Code 
Division Multiple Access), UMTS (Universal Mobile Telecommunications System) 
va EDGE (Enhanced Data Rates for GSM Evolution) standart texnologiyalarga 
asoslangan 3G avlod mobil aloqa tarmog’ining ma’lumot uzatish tezligi soniyasida 
144kb/s –2Mb/s tezlikni qo’llab quvvatlaydi.
Qo’shimcha qilib 3G tarmog’ida xavfsizlik masalalari juda puxta echilgan, video 
konferensiya, 3 o’lchmli (D) o’yin xizmatlarini o’zida jamlagan bo’lsa, 3G 
litsenziyasi juda qimmat, 3G tarmoq infratuzulmasini qurishda qiyinchiliklar mavjud, 
yuqori o’tkazish qobiliyatini talab qiladi hamda 3G tarmog’ini qo’llab quvvatlovchi 
mobil telefonlari (smartfonlar) ning narxi qimmat.
6-rasm. 3G mobil tarmoqlari arxitekturasi
Uchinchi avlod mobil aloqa tarmoqlari UMTS (Universal Mobile 
Telecommunications System) va WCDMA (Wideband Code Division Multiple 
Access) standartlariga asoslangan bo’lib, 3G tarmog’i EU (User Equipment), VLR, 
HLR, GGSN (Gateway GPRS (General Packet Radio Service) Support Node), GMSC 
(Gateway Mobile Switching Center), SGSN (Serving GPRS Support Node), RAN 
(Radio Access Network) va MSC (Mobile Switching Center) elementlarini o’z ichiga 
oladi.
UMTS
– universal mobil telekommunikatsiya tizimi GSM standarti asosida ishlab 
chiqilgan uchinchi avlod mobil aloqa tizimi hisoblanadi. 3G tarmog'i tezroq elektron 
ma'lumot uzatish tezligini 384 kbit / s dan yuqori tezlikni taklif qiladi, bu 
foydalanuvchilar tez-tez katta fayllarni yuklab olishiga imkon beradi. Unda 5 MHz 
kanal o'tkazish qobiliyati mavjud bo’lib, o'tkazish qobiliyatidan foydalangan holda bir 
vaqtning o'zida 100 dan ortiq ovozli qo'ng'iroqlarni qabul qilish imkoniyatini qo’llab 

---

quvvatlaydi yoki u asl formatida 2 Mbit/s gacha tezlikda ma'lumotlarni uzata olish 
qobiliyatiga ega.
WCDMA
– GSM standartiga asoslanmagan, kanallarni ajratish jarayoni CDMA 
texnologiyasiga asoslangan 3 avlod mobil aloqa tarmog’i texnologiyasi hisoblanadi. 
Ta’kidlanganidek keng polosali CDMA bu uchinchi avlod (3G) simsiz standart, ovoz 
va ma'lumot uchun bitta 5 MHz kanalidan foydalanadi va dastlab 384 kbit/s gacha 
tezlikni taqdim etadi. WCDMA AQShda AT&T va T-Mobile tomonidan 
ishlatiladigan 3G texnologiyasi hisoblanadi.
GPRS
- bu 2G va 3G uyali aloqa tarmog'ining global aloqa tizimidagi ma'lumotlarni 
paketli kommutatsiya qiladigan uyali aloqa standarti. GPRS avvalgi CDPD va i-mode 
paketli kommutatsion uyali texnologiyalarga javoban Evropa Telekommunikatsiya 
Standartlari Instituti tomonidan tashkil etilgan.
GMSC
- bu MSCning maxsus turi bo'lib, u mobil tarmoqdan tashqarida 
qo'ng'iroqlarni marshrutlash uchun ishlatiladi. Har doim mobil abonenti tashqi tarmoq 
foydalanuvchisi bilan o’zaro qo'ng'iroq qilganida qo'ng'iroq GMSC orqali amalga 
oshiriladi.
SGSN
– GPRS qo'llab-quvvatlaydigan tuguniga xizmat ko'rsatish jarayoni tushuniladi 
va u GPRS-ga asoslangan 2G va 3G tarmoqlarida muhim tarmoq komponenti 
hisoblanadi.
SGSN shuningdek ma'lumot paketlarini o'z xizmat doirasi hududidagi mobil 
stantsiyalar orasida etkazib berish uchun javobgar tarmoq elementi hisoblanadi. Uning 
vazifalari paketlarni marshrutlash va uzatish, harakatchanlikni boshqarish (biriktirish / 
ajratish va joylashishni boshqarish), mantiqiy aloqani boshqarish, autentifikatsiya va 
zaryadlash vazifalarini bajarishni o'z ichiga oladi. 
RAN
- radio kirish tarmog'i mobil telekommunikatsiya tizimining bir qismidir. 
Kontseptual ravishda, u uyali telefon, kompyuter yoki masofadan boshqariladigan har 
qanday mashina kabi qurilmalar orasida joylashgan va uning yadro tarmog'iga 
ulanishni ta'minlaydi, 6-rasm. RAN radiostantsiyalar orqali resurslarga kirishni 
(foydalanishni) ta'minlaydi va ularni boshqarishni muvofiqlashtiradi.
GGSN
- ba'zan simsiz marshrutizator sifatida ham nomlanuvchi GGSN tarmoq 
elementi, xizmat ko'rsatuvchi GPRS qo'llab-quvvatlash tarmog’i (SGSN) bilan uyali 
aloqa foydalanuvchilarni Internetga va IP protokoliga asoslangan ilovalarga ulanishini 
ta’minlaydi. GGSN mobil foydalanuvchilar tomonidan kiruvchi ma'lumot trafigini 

---

o'zgartiradi va tegishli tarmoqqa uzatadi yoki aksincha.
ISDN
(Integrated Services Digital Network) - umumiy foydalanishdagi telefon 
tarmog'ining an'anaviy kanallar orqali ovozli, video, ma'lumotlar va boshqa tarmoq 
xizmatlarini bir vaqtning o'zida raqamli uzatish uchun aloqa standartlari to'plamidir.
To’rtinchi avlod mobil aloqa tarmoqlari
2000 yildan oldi to’rtinchi avlod mobil texnologiyalarini rivojlantirish va joriy etish 
masalalari boshlangan bo’lsa, birinch marta 2009 yilning oxirida Stokgolm va Oslo 
shaharlarida TeliaSonera operatori 4G tarmog’ini ishga tushirdi. Undan keyin 
dunyoda Finlandiya ikkinchilardan bo’lib, 4G tarmog’ini ishga tushirdi. 4G 
tarmog’ida ma’lumot uzatish tezligi 100Mb/s-1Gb/s gacha etishi mumkin. 
Shuningdek, 1G-3G mobil tarmoqlari qo’llab quvvatlagan barcha xizmatlariga 
qo’shimcha mobil multimedia, global mobillilik, integrasiyalangan simsiz yechimlar, 
shaxsiylashtirishlgan xizmatlar va boshqa xizmatlar to’plamini qo’llab quvvatladi.
4G tarmoqlari 2GHz -8GHz chastota diapozonida ishlaydi va polosa kengligi 
100MHz teng. Ma’lumot uzatish tezligi juda yuqori va IP texnologiyasini to’liq 
qo’llab quvvatlaydi. Batariya quvvati talab dajarasida ishlay oladigan 4G smartfonlar 
orasidagi axborot xavfsizligi darjasida yuqori va xizmat ko’rsatish sifafi (QoS) talab 
darajasida.
7-rasm. 4G mobil tarmoqlari arxitekturasi
4G mobil aloqa tarmoqlari 3G avlod tarmoqlari kabi ikki standart asosida ishlab 
chiqildi: WiMAX (Worldwide Interoperability for Microwave Access) va LTE 
(Long-term evolution). Dunyoda ba’zi mamlakatlar 4G tarmog’ini WiMAX 
texnologiyasi va ba’zilari LTE texnologiyasi asosida qurib kelmoqda.
WiMAX texnologiyasi 2001 yilda birinchi marta ishga tushurilgan bo’lib, simsiz keng 
polosali aloqa texnologoiyasi IEEE 802.16e standartlari to’plami asosida ishlab 
chiqilgan va OFDMA (Orthogonal Frequency Division Multiple Access) 
texnologiyasiga asoslangan ushbu standart asosida ma’lumot uzatish tezligi 
soniyasiga 12Mbit/s yetadi. LTE tarmoqlarining asosiy elementlari haqida qisqacha 
ma’lumot keltirib o’tamiz. 
UE
(User Equipment) – Universal Mobil Telekommunikatsiya Tizimi va 3GPP Long 
Term Evolution-da foydalanuvchi uskunasi to'g'ridan-to'g'ri oxirgi foydalanuvchi 
foydalanadigan aloqa vositasi hisoblanadi. Bu qo'lda ishlaydigan telefon, mobil keng 

---

tarmoqli adapter bilan jihozlangan noutbuk yoki boshqa har qanday oxirgi qurilma 
bo'lishi mumkin.
EPC 
(Evolved Packet Core) - LTE tarmog’inig yadrosi bo’lib, u quyidagi 
funktsiyalarni bajaradigan tarkibiy qismlardan iborat: harakatchanlikni boshqarish, 
autentifikatsiya, xizmat ko'rsatish sifati, IP-paketlarni yuklash va yuklab olishni 
marshrutlash, IP-manzilni ajratish va boshqalar.
MME
(Mobility Management Entity) – UE va EPC o'rtasidagi, shuningdek eNodeBs 
va EPC o'rtasidagi signal almashishlarni boshqaradi. MME tomonidan amalga 
oshiriladigan signalizatsiya masalan NAS (Not Non Stratum) jarayonini boshqaradi. 
MME eNodeB-ga S1-AP interfeysi orqali ulanadi va autentifikatsiyani amalga 
oshiradi. U HSS-ga ulanadi va tarmoqqa ulanishga harakat qilayotgan abonent uchun 
autentifikatsiya ma'lumotlarini talab etadi. Shuningdek MME quyidagi vazifalarni 
bajaradi:
- Autentifikatsiya - UE va HSS o'rtasida autentifikatsiya ma'lumotlarini almashish 
orqali tarmoqqa autentifikatsiya qilish imkoniyatini beradi. 
- Mobililikni boshqaradi - abonentning tarmoq ichida yoki tarmoqlar ichida 
harakatchanligini ta'minlaydi.
- Joylashuvni yangilash - abonentning tarmoq ichidagi joylashuvini va hozirgi holatini 
kuzatib boradi. 
- Uzatishni qo'llab-quvvatlash - eNodeB-lar o'rtasida ma'lumot almashish 
imkoniyatini beradi (S1 interfeysida uzatish uchun).
SGW
(Serving Gateway) – qo'shni eNodeBs stansiyalari orasida marshrutlash 
vazifasini bajaradi va ular o'rtasida ma'lumot almashish uchun langar kabi 
harakatlanadi va barcha foydalanuvchilar ma'lumotni paketlar ko’rinishida 
marshrutlaydi. S-GW shuningdek LTE va boshqa CS tarmoqlari o'rtasida 
harakatchanlikni boshqaradi.
PGW
(Packet Data Network Gateway) –UEning tashqi tarmoqlariga ulanishini 
ta'minlaydi, PGW tarmoq elementi UE (foydalanuvchi terminali) uchun trafikni 
chiqish va kirish nuqtasi sifatida ishlaydi.
PGW foydalanuvchilar o’rtasida paketlarni filtrlash, hisob kitoblarni qo'llab-
quvvatlash, paketni qonuniy ushlab qolish va filtrlash orqali foydalanuvchi tomonidan 
qo'llaniladigan siyosatni boshqarish bilan shug'ullanadi. Shuningdek, u P-GW ning 
yana bir muhim roli - 3GPP va WiMAX va 3GPP2 (CDMA 1X va EvDO) kabi 3GPP 

---

bo'lmagan texnologiyalar o'rtasidagi harakatlanish uchun ham langar vazifasini 
o'taydi. 
HSS
(Home Subscriber Server) - foydalanuvchilar va obunalar to'g'risidagi 
ma'lumotlarni o'z ichiga olgan markaziy ma'lumotlar bazasi. HSS funktsiyalari 
harakatchanlikni boshqarish, qo'ng'iroq va sessiyalarni tashkil etishni qo'llab-
quvvatlash, foydalanuvchilarni autentifikatsiya qilish va foydalanishni avtorizatsiya 
qilishni o'z ichiga oladi. HSS shuningdek 2G va 3G tarmoqlari uchun uy manzilini 
ro'yxatga olish kitobi (HLR) va Autentifikatsiya markazi (AuC) ga asoslanadi.
LTE texnologiyasi asoslangan GSM standartiga asoslangan 4G tarmoqlari IEEE 
standartlash qo’mitasining GSM/EDGE va UMTS/HSPA standartlari to’plami asosida 
quriladi. Taqqoslaganda LTE tarmoqlarining o’tkazish qobiliyati WiMAX 
tarmoqlariga qaraganda ancha yuqori,100MHz va 40MHz mos ravishda. Shuningdek, 
harakatlanish tezligi LTE 450-500km/soat bo’lsa, WiMAX 120 km/soatni qo’llab 
quvvatlaydi. Quyidagi 1-jadvalda mobil aloqa avlodlarining imkoniyatlari keltirilgan.
1-jadval.
WiMax va LTE texnologiyalarning imkoniyatini ko’rib chiqamiz 
Beshinchi avlod mobil aloqa tarmoqlari
Beshinchi avlod mobil aloqa texnologiyasi – tzelekommunikatsiya sohasida, 5G uyali 
aloqa kompaniyalari tomonidan 2019 yilda global miqyosda tarqalishni boshlagan 
uyali aloqa tarmoqlari uchun beshinchi avlod texnologiyasi hisoblanadi. Bugungi 
kunda yuqori tezliklarda ma’lumot uzatish va boshqa ko’plab imkoniyatlarni qo’llab 
quvvatlovchi zamonaviy 4G aloqa tarmoqlarining davomchi sifatida 5G tarmoqlari 
rivojlantirilmoqda.
Bugungi kunda Janubiy Koreya, Xitoy va AQSh 5G texnologiyasini yaratish va joriy 
etish bo'yicha dunyoda etakchi mamlakatlar hisoblanadi va 5G tarmoqlarining ba’zi 
xizmatlarida foydalanish yo’lga qo’yilmoqda. Butun dunyo bo'ylab operatorlar, shu 
jumladan AT&T Inc., KT Corp va China Mobile, beshinchi avlod (5G) simsiz 
texnologiyasini to’liqligicha yaratish va joriy etishga intilmoqda. 
5G aloqa tarmoqlari 100Gbit/s tezlikda ma’lumot uzatish imkoniyati qo’llab 

---

quvvatlaydi, bu degani 4G texnologiyasi taqdim etayotga mavjud tezlik bilan 
taqqoslaganda 100 marta katta tezlik degani.
8-rasm. 2G, 3G va 4G avlodlarining arxitekturasining qiyosi
9-rasm. Beshinchi avlod mobil tarmoqlari arxitekturasi
Oldingi mobil aloqa avlodalaridan farqli 5G tarmoqlari 1G-4G bo’lgan barcha turdagi 
xizmatlarni ajoyib sifat darajasida va uzatish tezligida qo’llab quvvatlaydi. Ko’plab 
xizmatlarni integrasiya qiladi hamda mavjud fizik ob’ektlarning ko’plari 5G 
tarmoqlari dasturish ko’risnishda ishlab chiqilgan. 5G tarmoqlari orqali barcha simsiz: 
sputnik aloqa, Wi-Fi, Wi-Max va simli aloqa xizmatlaridan foylanish mumkin. 5G 
tarmoqlari uchun chastota diapazoni ikki to'plamda orqali belgilanadi (1) chastota 
diapazoni LTE chastota diapazonini o'z ichiga olgan 450MHs – 6 GHz oralig’ida va 
(2) chastota diapazoni 24, 25GHz - 52,6GHz oralig’i.
Beshinchi avlod mobil aloqa tarmoqlarini dunyo miqyosida keng joriy yetish bilan 
birga, 5G tarmoq foydalanuvchilari soniyasiga gigabit ma’lumot uzatish imkoniyatiga 
ega bo’lishadi, 3D formatda online kino ko’rishlari, sensor texnologiyalari keng joriy 
etish imkoniyati, smart home, smart city, avtomatlashtirilgan sanoat, o’z o’zini 
boshqaruvchi aqlli ob’ektlar, aqlli tibbiyot, aqlli transport, uchuvchisiz boshqariluvchi 
dronlar, aqlli elektr tarmoqlari, IoT xizmatlari, mashina-mashina aloqasi, 
gologramma, va boshqa telekommunikatsiya xizmatlariga ega bo’lishadi, 10-rasm.