Ki fakulteti ats 12 21

1. Alohida ajratilgan kanallardan foydalanuvchi global 
tarmoqlar. 
2. Kanallarni kommutatsiyalash asosida ishlovchi global 
tarmoqlar. 
3. Paketlarni kommutatsiyalash asosida ishlovchi global 
tarmoqlar. 

---


Global kompyuter tarmoqlari aloqa operatorlari o'zlarining telekommunikatsiya tarmog'ining 
bir qismi bo'lib, ular boshqa turdagi tarmoqlarni o'z ichiga olishi mumkin: statsionar telefon 
tarmog'i, mobil telefon tarmog'i, televizion tarmoq. Ushbu tarmoqlar orqali aloqa 
operatorlari oxirgi foydalanuvchilarga ham, bir-biriga ham keng ko'lamli xizmatlarni taqdim 
etadilar.

Internet o'ziga xos global kompyuter tarmog'idir, chunki deyarli barcha mavjud kompyuter 
tarmoqlari (bu kirishlardan himoya qilish uchun maxsus choralar ko'rishni talab qiladigan va 
shuning uchun Internetdan butunlay izolyatsiya qilingan ayrim tarmoqlar bundan mustasno) 
va alohida kompyuterlar ushbu tarmoqning bir qismidir. Shuning uchun IP protokoli 
majburiy va Internetdagi barcha tarmoqlarni birlashtiruvchi yagona tarmoq sathi protokoli 
bo'lib, uning o'ziga xosligi ko'p jihatdan o'zini namoyon qiladi. Avvalo, Internet 
foydalanuvchilar soni, qamrov maydoni, uzatiladigan trafikning umumiy hajmi va unga 
kiritilgan tarmoqlar soni bo'yicha dunyoda eng katta tarmoq hisoblanadi.
WAN tarmoqlarida qo’llaniladigan 
standart texnologiyalar
Reja:
1. ATM, ISDN, xDSL texnologiyalari
2. Global tarmoqlar (WAN) va ularning qurilish usullari
3. WAN tarmoqlarida qo’llaniladigan standar texnologiyalar.
4. Mobil tarmoqlari.
5. 3G texnologiyasi.
6. 4G texnologiyasi.
7. 5G texnologiyasi.
8.Transport tarmoqlari.
9.Transport tarmoqlarida qo‘llaniladigan protokollar va texnologiyalar: PDH, SDH, 
SONET,
Kirish
Bugun kunda kompyuter tarmoqlari deganda faqatgina biz foydalanib kelayotgan 
an’anaviy kompyuter tarmoqlari tushunilmasdan balki, raqamli qurilmalarining 
barcha, masalan, mobil telefonlar, raqamli televizorlar, barcha turdagi PDA (personall 
digital assistant)lar, gadjetlar, soatlar, maishiy texnikalar va x.k.larni tushunish 
mumkin. Ushbu ma’ruzada asosan mobil aloqa tarmoqlari va avlodalari muhokama 
etiladiXX asrning boshlarida to oxirigi qadar har bir telekommunikatsiya xizmati 
uchun alohida tarmoq infratuzilmasi loyihalandi va qurildi. Foydalanuvchilarga 
xizmatlar top’lami alohida qurilgan tarmoq infratuzilmalari orqali taqdim etildi, 

---

masalan radio, telefon, sputnik, telegraf va boshqalari. 1980 yildan boshlab radio va 
telefon aloqa tarmoqlari orqali tarqim etilgan xizmatlaridan tashqari kompyuter 
tarmoqlari va telefon tarmoqlari infratuzilmalariga asoslangan xizmatlar (ISDN) 
alohida alohida bo’lib rivojlantirildi. Keyinchalik paketli (IP) texnologiyalarni keng 
joriy yetish yo’lga qo’yilganidan keyin, har bir xizmatni bitta tarmoq orqali 
foydalanuvchilarga uzatish imkoniyati ishlab chiqildi hamda foydalanuvchining 
oxirgi terminallarida ham o’z navbatida ushbu xizmatlarni qo’llab quvvatlash 
imkoniyati ishlab chiqildi. Bugungi kunda smartfonlar orqali ovozli, matnli, video, 
radio, mobil TV, online o’yin, videokonferensiya, faks, telegraf va ko’plab 
xizmatlarni qo’llab quvvatladi. 1980 yildan keyin telefon va kompyuter tarmoqlari 
alohida bo’lib rivojlangan bo’lsa, XXI asrning boshlarida ushbu ikki tarmoq yana 
birlashib xizmatlari bitta platforma orqali foydalanuvchilarga taqdim yetish masalalari 
ishlab chiqildi..
ATM texnologiyalari
Asenkron uzatish rejimi (ATM) texnologiyasi keng tarmoqli ISDN (B-ISDN) 
tarmoqlari deb nomlangan integratsiyalangan xizmatlar tarmoqlarining yangi avlodi 
uchun yagona universal transport sifatida ishlab chiqilgan. Ishlab chiquvchilarning 
rejalariga ko’ra, ATM tomonidan taqdim etiladigan bir xillik, bitta transport 
texnologiyasi bir nechta quyidagi imkoniyatlarni ta’minlay olishidan iborat bo’ladi, 
ya’ni ushbu texnologiyani iloji boricha ko’p qirrali qilish maqsad qilingan edi: Bir xil 
transport tizimida kompyuter va multimediya (ovoz, video) trafigi kechikishlarga 
sezgir va har bir trafik turi uchun xizmat ko’rsatish sifati uning ehtiyojlariga mos 
keladi.O’nlab megabitdan sekundiga bir necha gigabitgacha bo’lgan ma’lumotlar 
uzatish tezligining ierarxiyasi, muhim vazifalarni bajarish uchun kafolatlangan 
o’tkazish qobiliyati.
Mahalliy va global tarmoqlar uchun umumiy transport protokollari.
Mavjud fizik kanallarning infratuzilmasi yoki fizik protokollar: T1 / E1, TZ / EZ, 
SDH STM-n, FDDI.
Eskirgan LAN va WAN protokollari bilan o’zaro aloqa: IP, SNA, Ethernet, ISDN.
Asenkron uzatish rejimining texnologiyasining asosiy g’oyasi ancha oldin ilgari 
surilgan edi - bu atama Bell Labs tomonidan 1968 yilda paydo bo’lgan. O’sha paytda 
ishlab chiqilgan asosiy texnologiya TDM texnologiyasi bo’lib, u sinxron 
kommutatsiya texnikasiga ulangan kadrdagi baytlarning tartib raqamiga asoslangan 
edi. Sinxron uzatish rejimi (STM) texnologiyasi deb ham ataladigan TDM 
texnologiyasining asosiy kamchiliklari kanallarning umumiy tarmoqli kengligini 
subkannellar o’rtasida qayta taqsimlashning mumkin emasligidir. Subkanalda 
foydalanuvchi ma’lumotlari uzatilmaydigan vaqt oralig’ida, jamlangan kanal hali ham 
nollarga to’ldirilgan ushbu kanalning baytlarini uzatadi. Subkanalning tanaffus 
vaqtlarini yuklashga urinishlar har bir subkanalning ma’lumotlari uchun sarlavha 
kiritish zarurati tug’diradi. Statistik TDM (STDM), bo’sh vaqtlarni boshqa 

---

subkannellardan keladigan trafik to’lqinlari bilan to’ldiradigan oraliq texnologiya 
subkanal raqamini o’z ichiga olgan sarlavhalarni kiritadi. Shu bilan birga, 
ma’lumotlar komp’yuter tarmoqlarining paketlariga o’xshash paketlarda hosil bo’ladi. 
Har bir paket uchun manzilning mavjudligi uni asenkron ravishda uzatishga imkon 
beradi, chunki boshqa pastki kanallarning ma’lumotlariga nisbatan joylashuvi endi 
uning manzili emas. Bitta subkanalning asinxron paketlari boshqa subkannelning 
bo’sh vaqt jadvallariga kiritiladi, ammo ular o’zlarining manzillari bo’lganligi sababli 
ushbu subkanal ma’lumotlari bilan aralashtirilmaydi.
ATM texnologiyasi ikkita texnologiyaning yondashuvlarini - paketli kommutatsiya va 
elektron kommutatsiyani birlashtiradi. Birinchidan, ma’lumotni manzilga 
yo’naltirilgan paketlar shaklida uzatish, ikkinchidan, kichik o’lchamdagi paketlardan 
foydalanish qabul qilindi, buning natijasida tarmoqdagi kechikishlar oldindan aytib 
bo’lingan bo’lib, shuning uchun tahlil va monitoring osonroq. Virtual elektronika 
yordamida kanalga xizmat ko’rsatish sifati parametrlarini oldindan buyurtma qilish va 
turli xil xizmat ko’rsatish sifatiga ega virtual mikrosxemalarga ustuvor xizmat 
ko’rsatish yordamida turli xil trafiklarni bitta tarmoq ichida kamsitishsiz amalga 
oshirish mumkin. ATM texnologiyasi avvaldan barcha turdagi trafikni ularning 
talablariga muvofiq xizmat ko’rsatadigan texnologiya sifatida ishlab chiqilgan. B-
ISDN tarmog’ining yuqori qatlamlarining xizmatlari ISDN tarmog’ining xizmatlariga 
o’xshash bo’lishi kerak - bu fakslarni yuborish, televizion tasvirlarni tarqatish, ovozli 
pochta, elektron pochta, video konferentsiya kabi turli xil interfaol xizmatlar. ATM 
texnologiyasining yuqori tezligi ISDN tarmoqlari tomonidan amalga oshirib 
bo’lmaydigan yuqori darajadagi xizmatlar uchun ko’proq imkoniyatlar yaratadi - 
masalan, rangli televizion tasvirlarni uzatish uchun 30 Mbit / sekundgacha tarmoqli 
kengligi kerak. ISDN texnologiyasi bunday tezlikni qo’llabquvvatlay olmaydi va 
ATM uchun bu katta muammo emas. ATM standartlari IEEE maxsus qo’mitasi, 
shuningdek, ITU-T va ANSI qo’mitalari homiyligida ATM Forum deb nomlangan 
tashkilotlar guruhi tomonidan ishlab chiqilgan. ATM juda ko’p turli xil usullarda 
standartlashtirishni talab qiladigan juda murakkab texnologiya, shuning uchun 
standartlarning asosiy yadrosi 1993 yilda qabul qilingan bo’lsa ham, standartlashtirish 
bo’yicha ishlar faol davom etmoqda. ATM forumida deyarli barcha manfaatdor 
tomonlar - telekommunikatsiya uskunalarini ishlab chiqaruvchilar, LAN uskunalarini 
ishlab chiqaruvchilar, telekommunikatsiya tarmoq operatorlari va tarmoq 
integratorlari ishtirok etayotganligi nekbinlik bilan ilhomlantiradi.