Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatini boshqarish psixologiyasi

Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatini boshqarish psixologiyasi

1. Tadbirkor rahbar faoliyatining ruhiy-psixologik xususiyatlari

Bozor iqtisodiyoti sharoiti tadbirkor rahbarlardan tadirkorlik va ishbilarmonlikni, boshqaruv uslublarini takomillashtirishni talab etadi. Boshqarish uslublari, asosan, ongli ravishda muayyan maqsadlarga erishish uchun xizmat qiladi. Ular moxiyati va maqsadiga ko’ra tarbiyaviy, moddiy-rag’batlan-tiruvchi, ma’muriy-tashkiliy turlarga bo’linadi.

Tarbiyaviy uslub, insonning ma’naviy takomillashishiga, ruhiyatiga va boshqa ijtimoiy xarakteriga mos ravishda tashkillashtiriladi.
Moddiy-rag’batlantiruvchi uslub esa mehnat samaradorligini oshirish, mahsulot sifatini yaxshilash uchun ishchilarni moddiy qiziqtirish maqsadida tashkil etiladi.
Ma’muriy-tashkiliy uslub asosan jamiyat talablarini qondirishga qaratilgan bo’lib, ishlab chiqarish jarayonini va mehnat taqsimotini rejali olib borish uchun qo’llaniladi. Bu uslub ikki turda bo’lishi mumkin: uzoq muddatga moslashtiriladigan va bir martalik bo’lishi mumkin. Shart-sharoitiga ko’ra, kerakli uslub qo’llaniladi va bu takomillashtirib boriladi. Boshqarish uslublarini takomillashtirishdan asosiy maqsad daromadni to’g’ri taqsimlash, har bir ishchi, xizmatchining o’z mehnatiga yarasha daromad olishini ta’minlashdir. Demak, boshqarish uslublarini hayotga shunday tadbiq etish kerakki, har bir inson mehnat qilsagina, turmushi yaxshi bo’lishiga ishonch hosil qilsin.
Xo’sh, boshqarish san’ati nima? Boshqarish san’ati tadbirkor rahbarlardan talab qilinadigan eng asosiy xislatlardan bo’lib, uning qo’l ostidagi ishchi-xizmatchilar bilan yaxshi munosabat o’rnatishini, korxonada ishlab chiqarishning eng samarali natijalarini beradigan muhit yaratishni taqazo etadi.
Yaponiyaning boshqarish uslubi ana shu tamoyil asosiga qurilgan. Yaponlarning boshlang’ich ijtimoiy sharoiti shundayki, ular ishchini ijtimoiy himoya qilish bilan birga ma’naviy tarbiyalab borishadi, inson psixologiyasidan to’g’ri foydalanishadi, ishchini ishga tayyorlash jarayonida halqqa ma’lum bo’lgan uslublarni qo’llashadi, ya’ni bajariladigan ishning nozik tomonlarini va qat’iylikni o’rgatishadi. Ishchining ish joyini tez-tez o’zgartirishi qattiq qoralanadi, shu sababli ishchilar bir ish joyida uzoq yillar davomida ishlab, o’z kompaniyasiga sodiq bo’lishadi. Natijada, ishchilarning tajribasi va malakasi juda yuqori bo’ladi, bu esa, o’z navbatida, mehnat unumdorligining o’sishiga, yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarishiga olib keladi.
Mahsulot ishlab chiqarish bilan uning sifatini nazorat qilish jarayoni hech qachon ajratilmaydi yoki bir-biriga qarama-qarshi quyilmaydi. Ularning fikricha, nazoratni kuchaytirish yoki nazoratchining huquqini kuchaytirish bilan yuqori sifatli mahsulot olib bo’lmaydi. Vaholanki mahsulot sifatini tayyor bo’lgandan keyin emas, aksincha, uni tayyorlash jarayonida, bajarilgan har bir ish operatsiyasidan so’ng nazorat qilish kerak. Nazoratchining asosiy vazifasi sifatsiz mahsulot ishlab chiqarayotgan ishchini topib uni jazolash emas, balki uning sababini aniqlash va bartaraf qilishdan iborat bo’lishi kerak. Mana shu uslubni yaponlar to’g’ri yo’lga qo’yganligi sababli har bir ishchi o’z-o’zini nazorat qilishga o’rgangan va doimo o’z ustida izlanishlar olib boradi. Kompaniyalarda sifat guruhlari tashkil qilingan.
Bizda ham har bir tadbirkor rahbar ish joylarida mana shunday uslubni tashkil qila olishi kerak. Shundagina sifatsiz mahsulot sonini kamaytirib, yuqori sifatli mahsulot olishga erishish mumkin.
Bozor iqtisodiyoti sharoiti boshqaruvida uzoq va yaqin muddatlarga mo’ljallangan rejalar tuzish, qarorlar qabul qilish, ijrochilar o’rtasida ishlarni taqsimlash, qarorlar ijrosini nazorat qilish, ijrochilarni rag’batlantirib borish kabi ishlar ham tadbirkor rahbar zimmasidadir. Boshqaruv qarorlari ichki va tashqi omillarga ega bo’lib, ular oddiy va murakkab sharoitlarda bir qarorni tayyorlash va qabul qilishda jamoa faollarining qatnashuvi hamda tadbirkor rahbar tashkilotchiligini, boshqaruvni demokratik uslubda olib borishi kerakligini ko’rsatadi.
Tadbirkor rahbarning tashkilotchiligi – mehnat jamoasini uyushtirish, jipslashtirish, ishlab chiqarish va tarbiyaviy jarayonlarga ta’sir ko’rsatish, guruh faoliyatini oliy maqsadlarga qarata olish qobiliyati kabi masalalarni qamrab oladi.
Tadbirkor rahbarning tashkilotchilik qobiliyatining ikkinchi yo’nalishi – ishlab chiqarish tizimini yaxshilash tadbirlariga qaratilmog’i, yangi jamoada axloqiy-ruhiy muhitni qaror toptirish, yangi texnologiyani joriy etish, kuchlarni tezkor ishlarni bajarishga qaratish, boshqaruvdagi odamlarni imkon qadar kamaytirish, yangi xodimlar malakasini oshirib borish, odamlardagi «boqimandalik» ruhiyatiga barham berish, ishda har xil mojarolar kelib chiqishiga yo’l qo’maslik, mehnat intizomiga qattiq rioya qilishdir.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida tadbirkor rahbar faoliyatining mazmuni – uning boshqarish san’atini nechog’lik egallagani, ya’ni odalarni jamoaga uyushtirish, ishlarni uzoq va yaqin muddatlarga rejalashtirish, nazorat qilish, axborotlar ayirboshlash, boshqarishni oqilona tashkil etish kabi mezonlar bilan ham izohlanadi. Bunda tadbirkor rahbar ongliligi, tadbirkorliligi, ishlab chiqarishni ishning ko’zini bilib tashkil etishi, belgilangan natijalarga erishishi, odamlarning moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirib borishi, uning guruh, jamoa, jamiyat oldida ma’suliyat, burch tuyg’usini chuqur xis qilishi muhim ahamiyatga ega.
Tadbirkorning tashkilotchilik qobiliyati hamma narsada muvaffaqiyatga erishuvining muhim shartidir. Qanday tadbirkor rahbar muvaffaqiyatiga tez erishadi? Ruhshunos olimlar uning bir necha omillarga bog’liqligini ta’kidlaganlar.
Bular quyidagilardir:

1. 
   Tadbirkor rahbarda tashkilotchilik qobiliyatining namoyon bo’lishi:
   

• 
  jamoyada sof ahloqiy muhit paydo qila olishi, hammaning hamkorlikda harakat qilishini ta’minlay olishi;
  
• 
  odamlarni ishontira olishi va jamoada o’zaro yaxshi munosabatlarni qaror toptirish uchun shart-sharoit yaratishi.
  

2. 
   Rahbarning odamlar bilan til topib ishlash mahorati:
   

• 
  tadbirkor o’z qo’l ostidagilarning nimaga qodirligini hisobga olib ishlarni taqsimlashi;
  
• 
  odamlarni uyushtirishning eng muhim omillaridan foydalanishi;
  
• 
  har bir kishining ruhiy-psixologik kayfiyatlariga mos ravishda muloqot qilishi.
  

3. 
   Tadbirkor rahbarning mehnatga munosabatida ishbilarmonligi:
   

• 
  ishlab chiqarish va boshqa jabhalarda har xil muammolarni hal etishda eng qulay yo’llarni izlab topish;
  
• 
  vijdonlilik va adolatlilik;
  
• 
  boshlagan ishlarni oxiriga etkazish.
  

4. 
   Rahbar faoliyatida ijro etish qobiliyatining namoyon bo’lishi:
   

• 
  kasbiy malaka va ko’nikmaga ega bo’lishi;
  
• 
  texnik vazifalarni hal etishga uquvliligi;
  
• 
  yangiliklar va g’oyalarni ishlab chiqarishga joriy etib borishi.
  

5. 
   Tadbirkor rahbarning qarorlarni qabul qilishdagi uquvi:
   

• 
  mustaqil ravishda qarorlar qabul qila olish;
  
• 
  qabul qilgan qarorining oqibati va natijalarini ko’ra bilishi;
  
• 
  ishlab chiqarishda sodir bo’luvchi turli holatlarni hisobga olib borishi, tanglikdan qutulish yo’llarini izlashi;
  
• 
  noto’g’ri qaror qabul qilganda o’z xatolarini bo’yniga olishi;
  
• 
  xodimlarni boshqaruv masalalariga ko’proq jalb etishi.
  

6. 
   Tadbirkor rahbarning odamlarga munosabati:
   

• 
  o’z va’dasi, so’zining ustidan chiqishi;
  
• 
  odamlarni bir-biridan ajratmasligi – hammaga bab-baravar munosabatda bo’lishi;
  
• 
  o’z qo’l ostidagilarga va boshqalarga tavozeda bo’lishi va o’zini tuta bilishi, odobliligi va xushmuomalaligi;
  
• 
  odamlarga munosabatda har bir kishining ruhiy-psixologik xususiyatlarini hisobga olib muomalada bo’lishi.
  

7. 
   Tadbirkor rahbarning o’z-o’ziga talabchanligi:
   

• 
  o’z hatti harakatlarini tanqidiy baholay olishi;
  
• 
  o’z imkoniyatlarini hisobga olib ishlashi;
  
• 
  boshqalarning unga bergan yaxshi va yomon baholarini tahlil etib, ulardan tegishli xulosa chiqarishi.
  

Rahbar o’zida quyidagi ruhiy-psixologik, fiziologik, axloqiy, ma’naviy va ishbilarmonlik sifatlarini mujassamlashtirgan bo’lishi kerak.
Tadbirkor rahbarning ruhiy-psixologik xususiyatlari:

1. 
   Nutq va tafakkur sifatlari – kuchli xotira, doimiy diqqatning barqarorligi, sog’lom aql, fikrning kengligi, chuqurligi, tezligi, muammo moxiyatini tez anglab olish, ijodiylik, fikrni og’zaki va yozma shaklda qisqa, tushunarli, aniq tarzda ifodalash.
   
2. 
   Xarakter sifatlari – maqsadga intiluvchanlik, dadillik, mardlik, ishonch, o’zini tuta bilish, o’zi va boshqalargi nisbatan talabchanlik, tavakkal qilish qobiliyati, qiyin vaziyatlarda ham o’zini yo’qotmaslik, xazil-mutoyiba tuyg’usi.
   
3. 
   Xis-tuyg’u sifatlari – xis-tuyg’ularning turg’unligi, aniqligi, ifodaliligi, kuchli xayajonli holatlarda to’g’ri harakatlar qilish qobiliyati, muloqotga kirishganda boshqalar kayfiyatini, xis-tuyg’ularini hisobga olish, o’z xis-xayajonlarini va kayfiyatlarini boshqara olish.
   
4. 
   Hulq-atvor sifatlari – yanada yaxshilashga intilish va uni himoya etish, odamlar bilan munosabatda samimiylik, halollik.
   

Tadbirkor rahbarning ruhiy-fiziologik sifatlari:

1. 
   Arzimas narsalardan janjal chiqarmaslik, achchiqlanmaslik, ba’zan ko’rib ko’rmaganga olish;
   
2. 
   Ruhiy jarayonlarda bosiqlik.
   
3. 
   Ruhiy, xayajonli xavf-xatar hollarida o’zini yo’qotib qo’ymaslik.
   
4. 
   O’zini anglashda faollik, kayfiyatda o’ta sezgirlik.
   
5. 
   Jismoniy sog’lom va har tomonlama barkamollik.
   

Tadbirkor rahbarning axloqiy, ma’naviy sifatlari:

1. 
   Mehnatsevarlik, odamlarga nisbatan mexribonlik, insonparvarlik, samimiylik, halollik, vijdonlilik, sabr-matonat, holislik.
   
2. 
   Tartiblilik va intizomlilik, o’ziga va boshqalarga talabchanlik, o’zgalar fikrini tushunish va hisobga olish.
   

Tadbirkor rahbarning ishbilarmonlik sifatlari:
Soha va kasb sirlarini yaxshi bilish, o’z ishi sohasida yuqori malakaga ega bo’lish, yangi texnologiya talablariga mos bilim va tajriba, ishlab chiqarish texnikasi va texnologiyasini chuqur bilish, boshqarish usullarini yaxshi o’zlashtirgan bo’lishi, uz bilimi, malaka va ko’nikmalarini oshirib borish, axborot ayirboshlashni bilish va hokazo.
Tadbirkor rahbarning tashqi ko’rinishi ham alohida ahamiyatga ega. Uning kiyim-boshi hamisha toza, ozoda, tartibli bo’lishi, o’zi esa hulq-atvorda boshqalarga namuna ko’rsatishi, saranjom-sarishtalikka rioya qilishi kerak.
Mana shu xususiyatlarni o’zida namoyon qilgan tadbirkor rahbar bozor iqtisodiyoti talablariga to’liq javob beradi. Zero, bozor munosabatlari ishni jiddiy asoslarda, texnologik jarayonlar bilan qo’shib olib borishni, tezkorlikni, malaka va ukuvni, kasb maxoratini yaxshi egallashni taqazo qiladi. Ishlab chiqarish, savdo-tijorat, xizmat idoralari, xalq xo’jaligining barcha tarmoqlarida faoliyat ko’rsatuvchi tadbirkorlarning xorijliklar bilan hamkorlik qilish, shartnomalar va bitimlar tuzish, muzoqaralar olib borish uquvini namoyon etishi ham bozor munosabatlari talabidir.
Tadbirkor rahbar o’z qo’l ostidagilarda faollik, onglilik, ijodkorlik, intizomlilik, o’z-o’zini tarbiyalab borish sifatlarini qaror toptirsa, mehnatda ham, xizmatda ham, el-ulus orasida ham obro’ topadi. Shuningdek, tadbirkor rahbarning ko’pchilik bilan muomala qila olish qobiliyati ham uning tashkilotchiligidan nishonadir.
Bundan tashqari, tadbirkor rahbar mehnat jamoalarining uyushishi, jipslashishi va rivojlanishining ruhiy-psixologik jarayonlari bosqichlarini ham hisobga olishi kerak.

1. 
   Uyushish-jipslashish bosqichi. Mehnat jamoasiga uyushish-jipslashish hamkorlikda faoliyat qilish zaruratidan kelib chiqadi. Bunda jamoa a’zolarining malakasi, qobiliyati, qiziqishlari e’tiborga olinadi. Shaxsiy ehtiyojlarni qondirishdagi faoliyat kishilarni jipslashtiradi. Tadbirkor rahbar mehnat jarayonida kishilarning bilimi, kasbi, malakasi, yoshini hisobga olib, ularni jamoaga to’playdi. Bunda tadbirkor rahbarning tashkilotchilik qobiliyati namoyon bo’ladi.
   
2. 
   Jamoaning tarkib topish bosqichi. Bu bosqichda tadbirkor rahbar jamoa har bir a’zosining mehnatga munosabatini aniqlashga harakat qiladi. Kimki faoliyatining ijtimoiy ahamiyatini chuqur anglasa, o’zining bor kuchi, ijodkorligini ishga safarbar etadi. Jamoada faollar va dangasalar, ishga halaqit beruvchilar bo’lishi mumkin. Tadbirkor rahbar bunday holda xodimlar o’rnini almashtirish, mehnatga munosabatini o’zgartirish, o’z ishiga qiziqtirish, tashabbus ko’rsatishga undash orqali jamoa faoliyatini ta’minlaydi. U bu ishlarni qo’l ostidagilar faoliyatini kuzatish, nazorat qilish, baholash, mehnat natijalarini chamalab ko’rish bilan qo’shib olib boradi.
   
3. 
   Har bir a’zoning jamoaga moslashish bosqichi. Bu bosqichda «qoloqlar», «ishga halaqit beruvchilar» qolmaydi. Ularning shaxsiy qiziqishlari va ehtiyojlari jamoa faoliyati bilan uyg’unlashib, moslashib ketadi. Sof axloqiy-ruhiy muhit yaratilgan mehnat jamoasida faollik, ijodkorlik, kasbga qiziquvchanlik barqaror tus oladi. Shaxsda yaxshi niyat paydo bo’ladi, maqsad va ehtiyojlarini qondirishga intilish, mehnatsevarlik kuchayadi. Hamkorlikdagi mehnatdan zavq olish shaxslararo munosabatlarni yaxshilaydi.
   
4. 
   Insoniy qadriyatlarga erishish bosqichi. Bu bosqichda jamoa xis-tuyg’ulari bir maqsad yo’lida umumlashadi. Jamoaviy faollik vujudga keladi, an’anaviylik qaror topadi. Inson o’z qiziqishlari va intilishlarini jamoa xayoti bilan bog’laydi. Atrofdagilarga ishoni ortadi, do’stlik va muhabbat rishtalari mustahkamlanadi. Bu jarayonlarda tadbirkor rahbar zimmasiga katta mas’uliyat yuklanadi. Bunda tadbirkorning o’ziga xos ish yuritishi, boshqaruv malakasi, tashkilotchiligi, tarbiyaviy ishlarni olib borish mahorati yaqqol namoyon bo’ladi.
   

Yaxshi tadbirkor rahbar uchun ma’lum shaxsiy sifatlar zarur. U qat’iyatligi va chaqqon, ziyrak bo’lishi kerak. Tadbirkor o’ziga kerakli fikrlarni yig’a bilishi kerak. 99 foiz ilgor g’oyalar mutaxassislar bilan muloqotda yuzaga kelsa, 1 foiz g’oyalar odamlarni eshita bilishida paydo bo’ladi. Buning uchun suhbatlashishni bilish, o’rganish, shaxsiy g’arazlarni unutish, g’oyalarni tartibga solish, eng asosiysi, doimo o’qish-o’rganish kerak. Aks holda, u o’z ishini baholay olmaydi.
Tadbirkor rahbar bozor sharoitida o’z huquqidan to’la foydalanishi va zarur hollarda quyidagilarni amalga oshirishi, ya’ni yomon xodimlardan voz kechishi, o’z xodimlaridan zaruriy natijalarni talab etishi, fikrlash qobiliyatiga ega bo’lganlarni g’oyalarga yo’naltirishi kerak va hokazo.
Shular bilan bir qatorda u qat’iy buyruqlar berishi, buyruqning bajarilishi natijalaridan voqif bo’lib turishi zarurdir. Shuning uchun u xodimlarning ichki xususiyatlarini bilishi kerak. Ba’zan xodimlar qasddan mehnat intizomini buzadilar. Bunga sabab moddiy ta’minotining o’z vaqtida bo’lmasligi, bir necha vazifani bir vaqtda berilishi, uning aniq bajarilish vaqti ko’rsatilmaganligi, mukofotlash shaklining nomukammalligidir. Tadbirkor rahbar kishilarning bunday kamchiliklariga sabr-toqat bilan yondoshishi kerak.
Tadbirkor rahbar kamsuqum, qat’iy, halol, shijoatli bo’lib, ishchi-xizmatchilarning fikri, taklifi, mulohazalari bilan hisoblashib, demokratik usulda ish ko’radi. Shu bilan bir qatorda, korxonada intizomni, tartibni talabchanlik bilan nazoratga oladi. Sifat bilan ko’rsatkichni e’tibordan chetda qoldirmaydi. Mehnatni aniq hisob-kitob, reja bilan yuritishga erishadi. O’zining qobiliyatiga ob’ektiv baho bera oladi. Kadrlarni tanlashda, ish jarayonida tanish-bilishchilikka emas, asl mutaxassislarga suyanadi.