Rivojlantiruvchi: Olingan nazariy bilimlarni mustahkamlab, amaliyotga yo‘nalti-rish yo‘llari bo‘yicha ko‘nikma-malakalarni rivojlantirish.
Kichik maktab Yoshidagi bolalarning xulq-atvor xususiyatlari
Kichik maktab davri 6-7 Yoshdan 9 10 Yoshgacha davom etadi. Uning psixikasi bilim olishga etadigan darajada rivojlanadi. Kichik maktab Yoshidagi bolaning muhim
xususiyatlaridan biri, unda o‘ziga xos ehtiyojlarning mavjudligidir. Bu ehtiyojlar o‘z
mohiyatiga ko‘ra faqat muayyan bilim, ko‘nikma va malakalarni egallashga qaratilmay,
balki o‘quvchilik istagini aks ettirishdan ham iboratdir. SHu ehtiyojlar asosida bolaning
o‘z portfeliga, shaxsiy o‘quv qurollariga, dars tayyorlash stoliga, kitob qo‘yish
javoniga ega bo‘lish, kattalardek har kuni maktabga borish istagi yotadi. Ana shu
ehtiyoj bola shaxsining shakllanishida, Shuningdek uning ijtimoiylashuvida katta
ahamiyatga ega hisoblanadi.
Bu davrda bola, fan asoslarini o‘rganish uchun biologik va psixologik jihatdan tayyor
bo‘ladi. Fiziologlarning fikriga ko‘ra, 7 Yoshga kelib bolaning katta miya yarim sharlari
ma’lum darajada rivojlangan bo‘ladi. Lekin bu Yoshda inson miyasining psixik faoliyatni
rejalashtirish, boshqarish, nazorat qilish kabi murakkab shakllariga javob beradigan maxsus
bo‘limlari hali to‘liq shakllanib bo‘lmagan bo‘ladi.( miyaning bu qismlari 12 Yoshda rivojlanib
bo‘ladi.) Miyaning boshqaruv funksiyalarini to‘liq shakllanib bo‘lmaganligi kichik maktab
Yoshidagi bolalarning xulq-atvorida, faoliyatlarini tashkil etishlarida va emotsional sohalarida
yaqqol namoyon bo‘ladi.
Ayrim 6 Yoshli bolalar ota-onasining xohishi bilan hali o‘qishga tayyor bo‘lmay turib,
maktab ostonasiga qadam qo‘yishadi. Afsuski, o‘qish davomida aqliy-ruhiy zo‘riqish oqibatida
turli xil kasalliklarga chalinib, jismoniy va psixik rivojlanishda nuqsonlar paydo bo‘ladi. Bunday
bolalarda eng avvalo miya strukturasining va nerv psixik jarayonlarining maktabda o‘qish uchun
to‘liq etishmaganligi, ko‘ruv harakat koordinatsiyasi va kichik motorikaning rivojlanmaganligi,
mantiqiy fikr mahsuldorligining pastligi kuzatiladi. Undan tashqari motivatsiya, irodaviy
jihatlarining ayniqsa, ixtiyoriy diqqat va xotiraning shakllanmaganligi, xatti-harakatlarni
ixtiyoriy boshqaruvdagi muammolar, bir so‘z bilan aytganda hali “O‘quvchi ichki
pozitsiya”sining shakllanmaganligi maktabda o‘qishga tayyor bo‘lmagan bolalarning
muqaffaqiyatli o‘zlashtirib ketishlariga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Pedagoglar,
ota-onalar,
bolalarni erta maktabga berishning foyda yoki zarari to‘g‘risida o‘ylaganlarida inson miyasi
rivojlanishining neyrofiziologik qonuniyatlarini ham alohida e’tiborga olishlari lozim. Bolani
erta o‘qish, yozish, sanashga o‘rgatib uning bilish jarayonlari zo‘riqtirilsa, bolaning emotsional
hissiy rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan miya quvvatining tanqislashuviga sabab bo‘ladi. Bundan
bolalarning emotsional hissiy jarayonlarining kechishida yoki jismoniy rivojlanishida
kamchiliklar sodir bo‘ladi.
Bunday xolatda energiya taqsimlanishining majburan buzilishi
sodir bo‘lib, u 7-8 Yoshli bolalarni qo‘rquv, agressivlik yoki giperaktivlik holatlariga olib keladi.
Bu bolani maktabda o‘qishga tayyorlash kerak emas degan fikr emas, lekin bolaning aqliy
rivojlanishiga erta o‘qishni, sanashni, yozishni o‘rgatish bilangina erishib bo‘lmaydi. Ma’lumki,
rivojlanish qonuniyatiga ko‘ra, har qanday taraqqiyot ko‘rgazmali obrazlilikdan abstrakt
mantiqiylikka qarab boradi. Agar bola xali o‘qishga aqliy, ma’naviy-ruhiy jihatdan tayyor
bo‘lmay turib, unga harf va raqamlarni yozish, o‘qish o‘rgatilsa psixik rivojlanishning teskari
tomonga ketishiga sabab bo‘ladi. Psixolog olimlarning fikricha, psixik va evolyusiya taraqqiyot
qonunlari ham fizik qonunlardek buzilmas, hamda universaldir. YUqoridagi fikrlarni
umumlashtirib aytish mumkinki, neyrofiziologik jihatdan ixtiyoriy diqqat va o‘qish uchun zarur
bo‘lgan ko‘plab miyada kechadigan jarayonlar asosan 7-8 Yoshda (aqliy Yoshi o‘zib ketgan
bolalarda olti Yoshda ham) shakllanadi. YA’ni shu Yoshda bola 45 minutlik aqliy mehnatga
tayyor bo‘ladi.
Maktabda o‘qishning boshlanishi 7 Yoshda bo‘ladigan uchinchi fiziologik krizis bilan
mos keladi( bola organizmida jadal bo‘yning o‘sishi, ichki organlarning kattalashuvi, vegetativ
o‘zgarishlar bilan bog‘liq bo‘lgan keskin endokrin o‘zgarishlar ro‘y beradi).
6-7 Yoshli maktabga tayyor bolada "Men shuni xohlayman” motividan "Men
shuni bajarishim kerak" motivi ustunlik qila boshlaydi. Maktabda birinchi sinfga kelgan har
bir o‘quvchida psixik zo‘riqish kuchayadi. Bu nafaqat uning jismoniy salomatligida, balki xatti-
harakatida ham, masalan, ma’lum darajada qo‘rqo‘vni kuchayishi, irodaviy faollikning
susayishida namoyon bo‘ladi.
Bolaning ijtimoiy munosabatlar tizimi va faoliyatidagi kardinal o‘zgarishlar uning
organizmidagi barcha tizimlar va funksiyalaridagi o‘zgarishlarga to‘g‘ri kelib boladan kuchli
zo‘riqish va o‘z ichki imkoniyatlaridan to‘liq foydalanish zaruriyatini taqazo etadi. Maktabga
tayyor bo‘lgan boladagi ushbu o‘zgarishlar salbiy oqibatlarni olib kelmay, aksincha uning yangi
sharoitlarga muvaffaqiyatli moslashuviga yordam beradi. O‘qituvchining munosabat uslubi
o‘quvchining faolligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
Kichik maktab Yoshidagi bolalar tez chalg‘iydilar, uzoq vaqt diqqatlarini bir narsaga qarata
olmaydilar, ta’sirchan hamda emotsional bo‘ladilar. Maktabda o‘qishning boshlanishi 7 Yoshda
bo‘ladigan ikkinchi fiziologik inqiroz bilan mos keladi (bola organizmida jadal bo‘yning o‘sishi,
ichki organlarning kattalashuvi, vegetativ o‘zgarishlar bilan bog‘liq bo‘lgan keskin endokrin
o‘zgarishlar ro‘y beradi). Bolaning ijtimoiy munosabatlar tizimi va faoliyatidagi kardinal
o‘zgarishlar uning organizmidagi barcha tizimlar va funksiyalaridagi o‘zgarishlarga to‘g‘ri kelib,
boladan kuchli zo‘riqish va o‘z ichki imkoniyatlaridan to‘liq foydalanish zaruriyatini taqozo
etadi. Ushbu Yoshdagi o‘zgarishlar salbiy oqibatlarni olib kelmay, aksincha uning yangi
sharoitlarga muvaffaqiyatli moslashuviga yordam beradi. O‘qituvchining munosabat uslubi
o‘quvchining faolligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Kichik maktab Yoshidagi o‘quvchi
faolligining asosan uch xil ko‘rinishi mavjud bo‘lib, bular: jismoniy, psixik va
ijtimoiy faollikdir. Jismoniy faollik - sog‘lom organizmning harakat qilishga bo‘lgan turli
mavjud to‘siqlarni engishdagi tabiiy ehtiyojidir. Bu Yoshdagi bolalar nihoyatda serharakat
bo‘ladilar. Bu jismoniy harakat bolaning atrofdagi narsalarga qiziqish bilan
qarayotganligi, ularni o‘rganishga intilayotgani bilan ham bog‘liqdir. Bolaning jismoniy
va psixik faolligi o‘zaro bog‘liqdir. CHunki, psixik sog‘lom bola harakatchan bo‘ladi,
charchagan, siqilgan bola esa deyarli hech narsa bilan qiziqmaydi. Psixik faollik - bu
normal rivojlanayotgan bolaning atrof olamdagi predmetlarni, insoniy munosabatlarni
bilishga nisbatan qiziqishdir. Psixik faollik deganda, bolani o‘zini bilishga nisbatan
ehtiyoji ham tushuniladi. Maktabga birinchi bor kelgan bolada qator qiyinchiliklar yuzaga
keladi. Ularning, avvalo, bir qancha maktab qoidalariga bo‘ysunishi qiyin kechadi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchisi uchun eng qiyin qoida bu dars vaqtida jim o‘tirishdir.
O‘qituvchilar o‘quvchilarning doimo jim o‘tirishlariga harakat qilishadi, lekin
kamharakatli, passiv, quvvati kam bo‘lgan o‘quvchigina dars jarayonida uzoq vaqt jim
o‘tira oladi.
Birinchi sinfning birinchi kunlaridan boshlab bola engishi kerak bo‘lgan bir qancha
qiyinchiliklarga uchraydi. Bu qiyinchiliklar: maktab hayotini o‘zlashtirish, yangi kun tartibini
yaratish va unga moslashish, u uchun yangi bo‘lgan sinf jamoasiga qo‘shilish, xatti-
harakatlarini chegaralovchi qoidalarni qabul qilish, o‘qituvchi bilan munosabatlarni o‘rnatish,
oilaviy munosabatlarni qabul qilish v.h. Bunday vaziyatlarda kattalar, ya’ni ustoz va ota-onalar
bolalarga albatta yordam berishlari zarur.
Birinchi bor maktabga kelgan bola hali o‘zini to‘liq anglashi va o‘z xatti-harakatlarini
aniq bilishi qiyin. Faqat o‘qituvchigina bolaga me’yorlar qo‘yishi, ularning xatti-
harakatlarini baholashi, o‘z xatti-harakatlarini boshqalar bilan moslashtirishga sharoit
yaratishi mumkin. Boshlang‘ich sinfda o‘quvchilar o‘qituvchi tomonidan qo‘yiladigan
yangi talablar va shartlarni qabul qiladilar, Shuningdek ularning qoidalariga to‘la
amal qilishga harakat qiladilar.
O‘g‘il bolalar va qizlar rivojlanish tempidagi o‘zgarishlar saqlanib qoladi. Qiz bolalar
hamma tomondan rivojlanishda o‘g‘il bolalardan oldinga o‘tib oladilar. Kichik maktab
Yoshidagi bolalarning asosiy faoliyati o‘qish hisoblanadi. Bolaning maktabga borishi,
uning psixologik rivojlanishi va xulq-atvoridagi o‘rni nihoyatda katta. Bu
davrda axlokiy xatti-harakat koidalari o‘zlashtiriladi, shaxsning ijtimoiy yo‘nalishi tarkib topa
boshlaydi.
Kichik maktab Yoshidagi o‘quvchilarning axlokiy onglari I va IV sinfdagi o‘qish
mobaynida muhim o‘zgarishlarga uchraydi va axlokiy sifatlar, bilim va tasavvurlar sezilarli
darajada boyiydi.
Bola o‘quv faoliyatida o‘qituvchi rahbarligida insoniy an’analar asosida harakat
qilishga o‘rganadi, o‘z irodasini o‘quv maqsadlariga erishish uchun mashq qildiradi.
O‘quv faoliyati boladan nutq, diqqat, xotira, tasavvur va tafakkurini kerakli darajada
rivojlanishini talab etgan holda, bola xulq-atvorining rivojlanishi uchun yangi sharoitlarni
yaratadi. Kichik maktab davri bu anglanilgan va ixtiyoriy xatti-harakatlarga o‘tish davridir. Bola
faol ravishda o‘zini o‘zi boshqarishga, qo‘yilgan maqsadlarga ko‘ra o‘zining faoliyatini tashkil
etishga o‘rganish davridir. Kichik maktab davrida xatti-harakatlarning yangi shakllarini paydo
bo‘lishi bevosita o‘quv faoliyati bilan bog‘liqdir. Hech bir o‘qituvchi maktabga birinchi bor
kelgan boladan o‘zi o‘rgatmagan arifmetik misol va masalalarni echishni talab etmaydi, lekin
afsuski, juda ko‘p o‘qituvchilar ulardan qunt bilan o‘qishni, uyushqoqlikni, ma’suliyatlilikni,
tartibga aniq rioya etishni talab etadilar. Vaholanki, ushbu ko‘nikmalar o‘qituvchi tomonidan
ma’lum odat va malakalarga o‘rgatilinganidan so‘nggina paydo bo‘ladi.
Ixtiyoriy ravishda harakat qilish layoqati butun kichik maktab davri davomida shakllanadi.
Psixik faoliyatning oliy shakli singari ixtiyoriy xatti-harakatlar ularning shakllanishini asosiy
qonuniga bo‘ysunadi. Unga ko‘ra yangi xatti-harakatlar avvalo kattalar bilan bo‘lgan umumiy
faoliyatda yuzaga kelib, bola shunday xatti-harakatlarni tashkil etish imkoniyatlarini o‘rganadi
va shundan keyingina u bolaning individual xatti-harakat usuliga aylanadi. Kattalar
bolalarni amaliy jihatdan o‘z vaqtlarini to‘g‘ri taqsimlash borasida yaxshi
o‘qish, o‘ynash, sayr qilish va boshqa narsalar bilan shug‘ullanish qoidalariga
o‘rgatadilar. Demak, oilada bola u bilan hisoblashadigan, maslahatlashadigan yangi
bir o‘rinni egallaydi. Kichik maktab davri bu ijobiy o‘zgarishlar va yangilanishlar davridir.
Shuning uchun ham rivojlanishning shu bosqichida har bir bola erishgan muvafaqqiyatlar
darajasi nihoyatda muhim hisoblanadi.Agar shu Yoshda bola bilish, o‘rganish quvonchini his
etmasa,o‘qish malakalarini egallay olmasa, do‘stlashishni bilmasa, o‘ziga nisbatan, o‘z
imkoniyat va layoqatlariga nisbatan ishonchli bo‘la olmasa, bu ishlarni kelgusida amalga
oshirish qiyinroq bo‘lib, boladan yuqori ruhiy va jismoniy zo‘riqishni talab etadi.
Bu davrda bolaning "Men shuni xohlayman” motividan "Men shuni bajarishim
kerak" motivi ustunlik qila boshlaydi. Maktabda birinchi sinfga kelgan har bir o‘quvchida
psixik zo‘riqish kuchayadi. Bu nafaqat uning jismoniy salomatligida, balki xatti-harakatida
ham, ya’ni ma’lum darajada qo‘rqo‘vni kuchayishi, irodaviy faollikning susayishida
namoyon bo‘ladi.
Bu davrga kelib bola atrofidagilar bilan o‘zaro munosabatda ma’lum bir natijalarga
erishgan, o‘zi xohlayotgan narsalarni hamda, o‘z sinfi va oilasida o‘zi egallagan o‘rnini
aniq biladigan bo‘ladi. Shuningdek, u o‘zini-o‘zi boshqarish malakasiga ega bo‘ladi, vaziyat
va holatga qarab ish yurita oladi. Bu Yoshdagi bolalar xatti-harakatlari va motivlari ularning
o‘zlariga beradigan baholariga qarab ''Men yaxshi bolaman” emas, balki bu xatti-harakatlar
o‘zgalar ko‘z o‘ngida qanday namoyon bo‘lishiga qarab baholanishini tushuna boshlaydilar.
Bola maktabda noaniqlikka duch kelsa, kattalarning xatti-harakatlari ma’nosini tushunmasa unda
taqlidchanlik rivojlanadi. Bolaning taqlidchanligi ixtiyoriy va ixtiyorsiz bo‘lishi mumkin.
Ixtiyorsiz taqlidchanlik ustozi va sinfdoshlarining xatti-harakatlarini o‘zlashtirishga olib keladi.
Bunda xatti-harakatlarni anglamagan ravishda egallaydi. SHuni hamisha yodda saqlash lozimki,
bola ixtiyorsiz ravishda nafaqat chiroyli va kerakli narsalarga balki turli salbiy ko‘rinish va
holatlarga ham taqlid qilishi mumkin. Ixtiyoriy taqlidchanlik irodaviy zo‘riqishni talab etadi.
Bunday vaziyatlarda bola maqsadga yo‘naltirilgan ravishda u – yoki bu xatti-harakatni amalga
oshiradi, bu xatti-harakatlarini qoida, namuna etalonga moslashtirishga intiladi. O‘qituvchi
boladagi ixtiyoriy taqlidchanlik xususiyati orqali ularda samarali ijtimoiy odat va hislatlarni
rivojlatirishi mumkin. Har qanday xatti-harakat va faoliyatda o‘qituvchi bolani baholaydi,
o‘quvchi shu baholash asosida esa o‘z-o‘zini baholashga o‘rganib boradi.
Bolaning ustoziga bo‘lgan munosabati yomon baho olib xafa bo‘lgan taqdirda ham
ijobiy bo‘lib, unga ishonch bilan qarashi saqlanib qolaveradi. 3-4 sinflarda o‘quvchilarda
o‘rtoqlari va sinfdoshlari o‘rtasida mavqeli bir o‘rinni egallashga harakat yuzaga kelib,
o‘rtoqlari fikrlariga asoslanish paydo bo‘ladi.
O‘qishning ijtimoiy ahamiyatini tushunish (2- 3 sinflarda) o‘qish mazmunini va
bilimlarni egallash yo‘llariga qiziqishning yuzaga keltirilishi bilan mustahkamlanishi mumkin.
Bunday holda kichik maktab davrining oxirlarga borib o‘qishga nisbatan motivatsiyaning
pasayishi ko‘zga tashlanmaydi. Kichik maktab davrida maqsadni qo‘yish shu bilan
xarakterlanadiki, o‘quvchi o‘qituvchi tomonidan berilgan maqsadlarni qabul qilishga tayyor
bo‘ladi. Kichik maktab davrida o‘quvchining o‘z xatti-harakatlarini o‘qituvchi qo‘ygan maqsad
va vazifalarga moslashtirishi sinfdan-sinfga ko‘tarilgan sari kuchayib boradi. Bu o‘quvchining
maktab qoidalariga amal qilishida, sinfdagi vazifalarini bajarishida ko‘rinadi. O‘quvchi darsdagi
va darsdan tashqari o‘z vaqtini mustaqil tashkil etish borasidagi maqsadlarining ahamiyatini
belgilashni o‘rganib boradi. Bu uy vazifalarini bajarish tartibiga amal qilishda ko‘rinadi.
Mustaqil ravishda o‘qituvchi tomonidan qo‘yilgan maqsadlardagi oraliq maqsadlari tizimini
masalan, masalani echishning o‘z yo‘llari va bosqichlarini mustaqil aytib bera oladi,
Shuningdek, oraliq maqsadlarga erishish vositalarini belgilay oladi. Kichik maktab davrida
maqsad qo‘yishning murakkab xarakteri birinchi sinf o‘quvchisining irodaviy xatti-harakatlari
bilan bog‘liqligi tadqiq etilgan.(Kotirlo V.K.Razvitie volevogo povedeniya u doshkolnikov.
Kiev,1971, S.179-182.). YUqorida ko‘rsatib o‘tilganlar kichik maktab davridagi
o‘quvchilarning motivatsion sohasi o‘zgarib borishini, maktabgacha davrda bo‘lgan umumiy
bilish va motivlarning ijtimoiy yo‘nalganligi aniqlashib, “o‘quvchi mavqei”ni egallashiga, ya’ni
maktabga borishga intilish, bu pozitsiya qondirilganidan so‘ng esa yangi munosabatlarning –
o‘quv motivlari va bir qadar murakkab shaklda bo‘lgan ijtimoiy motivlarning yuzaga kelishidan
dalolat beradi. Kichik maktab davrining oxirlariga kelib o‘quvchilarda o‘quv-bilish motivlari,
ya’ni faqat yangi bilimlarnigina emas, hatto umumiy qonuniyatlarni emas, balki yangi
bilimlarni topishning aynan biron bir yo‘llarini egallashga qiziqish shakllantirilgan bo‘lishi
lozim. Ushbu motivlarning shakllantirilishi kichik maktab Yoshidagi bolalarning o‘rta maktabga
tayyorgarligining zaruriy jihati hisoblanadi.
5.2.Kichik maktab Yoshidagi bolalarning aqliy rivojlanishi
O‘qish faoliyati kichik maktab Yoshidagi o‘quvchining aql-idroki, sezgirligi,
kuzatuvchanligi, eslab qolish va esga tushirish imkoniyatlarining rivojlanishi uchun
muhim shart-sharoitlar yaratadi, hisoblash malakalarini shakllantiradi. SHu Yoshdagi bola
idrokining o‘tkirligi, ravshanligi, sofligi, aniqligi, xayolining yorqinligi, xotirasining
kuchliligi, tafakkurining yaqqolligi o‘zining qiziquvchanligi, ishonuvchanligi bilan
boshqa Yoshdagi bolalardan ajralib turadi.
Kichik maktab davrida o‘qish faoliyati bilan shug‘ullanish, jumladan, moddiy
narsalarning har xil xossalari bilan tanishish sezgilarning o‘sishiga katta ta’sir ko‘rsatadi.
Kichik maktab Yoshidagi o‘quvchilarda asosan farq qila olish, ko‘rish va eshitish
sezgilari ayniqsa tez o‘sadi. 7-10 Yoshli bolalarda ranglarning tuslarini sezish 45%
ortishi,10-12 Yoshgacha bolalarda esa 65%gacha ortishi rus olimlari tomonidan
aniqlanilgan. Kichik maktab o‘quvchilarini rasm chizishga o‘rgatish ranglarni farqlash
sezgirligining o‘sishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Ohanglarni farq qilish sezgirligi, ayniqsa
bolalarga musiqa va ashula o‘rgatish jarayonida kuchli suratda o‘sadi. Sezgilarning
o‘sishida Shuningdek, jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarining ham ahamiyati katta. Aniq
harakat qilishga jalb etuvchi mashqlar bolalarning muskul-harakat sezgilarini o‘stiradi.
Kichik maktab davriga kelib idrokning hamma turlari asosan ta’lim- tarbiya tufayli
mazmun, aniqlik, ravshanlik jihatdan ko‘p darajada takomillashadi. Mazkur Yoshdagi
bolalar o‘z idroklarining aniqligi, ravonligi, o‘tkirligi bilan boshqa Yosh davrdagi
insonlardan keskin farq qiladi. Ular har bir narsaga berilib, o‘ta sinchkovlik bilan qarashlari
sababli idrokning muhim xususiyatlarini o‘zlashtirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
Birinchi sinfga kelgan bola predmetlarning rangi, shakli va kattaligini, ularni maqonda
joylashishini bilish bilan, birga ularni taqqoslay oladi. Maktabda muvaffaqiyatli o‘qish uchun
bola sensor rivojlanganlik darajasining yuqori bo‘lishi juda muhim hisoblanadi. Maktab
Yoshiga kelib, normal rivojlanayotgan bolalar rasm va suratlar real hayotni aks
ettirayotganligini yaxshi tushunadilar. Shuning uchun ham surat va rasmlarda nimalar aks
etganini real hayotga taqqoslagan holda bilishga harakat qiladilar. Bola rasmlarda atrof-
hayotdagi narsalarni kichiklashtirib tasvirlanganligini anglay biladi. Bu tasvirlar bolalarda
estetik va badiiy didni rivojlantiradi. CHunki, bola shu rasmlar orqali olam go‘zalligini, uning
turfa ranglardan iborat ekanligini anglaydi, ajratadi va o‘z munosabatini bildira oladi.
Ta’lim-
tarbiya jarayonida bolalarda ixtiyoriy idrok va kuzata olish qobiliyati o‘sadi. Kuzata
bilish muvafaqqiyatli o‘qish uchun zarur shartlardan biridir. O‘quvchilarda kuzata bilish
qobiliyati ularning tafakkuri, irodasi, qiziqish, havaslari bilan birgalikda o‘sib boradi. Bu
Yoshdagi o‘quvchilar o‘z idroklarini mustaqil idora eta oladilar. Boshlang‘ich sinf
o‘quvchilari katta Yoshdagi odamlardan deyarli qolishmasdan to‘g‘ri chiziqni ko‘z bilan
chamalab teng ikki bo‘lakka bo‘la oladilar, narsa va chiziqlarni katta-kichikligiga qarab
taqqoslay oladilar, narsalarning fazoda turgan o‘rnini, ularning qaysi biri yaqinroq yoki
uzoqroq, qaysi biri balandroq yoki pastroq joylashganini ko‘z bilan chamalab, shu
masofani bosib o‘tish uchun talab qilinadigan vaqtni ham taxminan hisoblay oladilar.
Maktab ta’limiga tayyorlanayotgan bolada diqqat nisbatan uzoq muddatli va shartli
barqaror bo‘ladi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida diqqatni irodaviy zo‘r berish bilan
boshqarish va vaziyatga moslash imkoniyati yaxshi bo‘lmaydi. Buning asosiy sababi, ularda
ixtiyoriy diqqatning kuchsizligi va beqarorligidir. Bolalarda ixtiyorsiz diqqat ko‘proq
rivojlangan bo‘ladi. Boshlang‘ich sinf o‘quv materiallarining yaqqolligi, yorqinligi,
jozibadorligi, o‘quvchida beixtiyor his-tuyg‘ularni uyg‘otadi va kuchli irodaviy
zo‘riqishsiz fan asoslarini egallash imkonini beradi. 1-2 sinf o‘quvchilari diqqatining o‘ziga
xos xususiyatlaridan biri - uning etarlicha barqaror emasligidir. Shuning uchun ham ular
o‘z diqqatlarini uzoq muddat muayyan narsalarga qarata olmaydilar va diqqat ob’ektlari
ustida uzoq tura olmaydilar.Ta’lim jarayoni kichik maktab Yoshidagi o‘quvchilarning
ixtiyoriy, barqaror, mustahkam, kuchli, faol ongli diqqatni rivojlantirishga qulay shart-sharoit
yaratadi. Bilim olish jarayonida mustaqil aqliy mehnat qilish, misol-masalalar echish,
mashqlar bajarish, takrorlash irodaviy zo‘r berish jarayonida ixtiyoriy, ongli diqqat tarkib
topadi. Bu Yoshdagi bolalarda ixtiyoriy diqqatni to‘plash, tashkil qilish, uni taqsimlash, ongli
ravishda boshqarish uquvi shakllana boshlaydi.
Ushbu matritsa kichik maktab Yoshidagi o‘quvchilar diqqatining ko‘chishi,
taqsimlanishi, mahsuldorligi va barqarorligini aniqlash uchun ishlatiladi.Kichik maktab
Yoshidagi bolaga Landolt xalqachalari chizilgan blank taqdim etiladi va unga quyidagi
qo‘llanma beriladi. “Hozir biz sen bilan “ Diqqatli bo‘l va iloji boricha tezroq ishla“ nomli
o‘yin o‘ynaymiz. Sen hozir boshqa o‘rtoqlaring bilan musobaqalashasan. Keyin musobaqada
kim yutganini ko‘ramiz. Seni bajargan ishlaring o‘rtoqlaringnikidan yomon bo‘lmaydi deb
o‘ylayman. SHundan so‘ng bolaga Landolt xalqachali blank ko‘rsatiladi va u nima qilishi
kerakligi tushuntiriladi. U xalqachalarni qatorlar bo‘yicha diqqat bilan qarashi va ular
orasidan joyidan o‘zgartirib chizilgan xalqachalarni topishi va ularni belgilab qo‘yishi kerak.
Ish 5 minut davomida bajariladi. Har bir minutdan so‘ng eksperimentator “chiziq” deb
aytadi. Bu vaqtda bola to‘xtagan joyiga chiziq tortishi kerak bo‘ladi. 5 minut o‘tganidan so‘ng
eksperimentator “to‘xta” deb aytadi va bola ishni to‘xtatishi kerak va o‘sha erga ikkita chiziq
tortib qo‘yishi zarur. Ish tugatilganidan so‘ng eksperimentator bola tomonidan har bir minut
ichida hamda 5 minut davomida ko‘rib chiqilgan xalqachalar sonini aniqlaydi. Shuningdek,
ishlash jarayonida har bir minutda va 5 minut davomida yo‘l qo‘yilgan xatoliklar hisoblaniladi.
Kichik maktab Yoshidagi bola ma’lum darajada o‘z faoliyatini o‘zi mustaqil rivojlantira
oladi. U o‘z rejasini, u yoki bu ishni qanday ketma-ketlikda bajarishni so‘z bilan ifodalab bera
oladi. Rejalashtirish so‘zsiz bolaning diqqatini tashkil eta oladi va rivojlantiradi. Kichik maktab
Yoshidagi bolalar o‘z diqqatlarini aqliy masalalarga qarata oladilar, lekin bu juda katta irodaviy
kuchni va yuqori motivatsiyani tashkil etilishini talab etadi.
XULOSA
O‘quv faoliyati boladan berilgan o‘quv materiallarini esda saqlab qolishni talab etadi,
o‘qituvchi o‘quvchisiga nimalarni eslab qolishi zarurligi haqida ko‘rsatmalar beradi. O‘quvchi
nimani eslab qolishi kerakligini takrorlaydi, uni tushunib olishga harakat qiladi. Lekin bu
Yoshda ixtiyorsiz xotira, shubhasiz, ustunlik qiladi. Bolaning xotirasida saqlab qolishini
asosan uning ishga bo‘lgan qiziqishi belgilab beradi. O‘quv materialini tushunish, eslab
qolishning asosiy sharti hisoblanadi Birinchi signal sistemasi ikkinchi signal sistemasidan
birmuncha ustunligi tufayli kichik maktab Yoshidagi o‘quvchilarda mantiqiy xotiradan ko‘ra
ko‘rgazmali harakatli xotira ustunlik qiladi. Shuning uchun ham ular nazariy qonun va
qoidalardan, mavhum tushunchalardan ko‘ra yaqqol ma’lumotlar, axborotlar, voqea va
hodisalarni, obrazlar va narsalarni tezroq hamda mustahkamroq eslab qoladilar va uzoq
muddat esda saqlaydilar. Kichik maktab Yoshidagi bolalar ta’lim olish munosabati bilan
mantiqiy, ya’ni ma’nosiga tushunib esda qoldirish qobiliyati o‘sib boradi. Esda
qoladigan materialning hajmi kengayib boradi, materialning mazmunini tushunish ham
chuqurlashadi va murakkablashadi. Ba’zan boshlang‘ich sinf o‘quvchilari, hatto
mazmuni tushunarli bo‘lgan materialni ham ma’nosiga e’tibor bermasdan, mexanik
ravishda o‘rganib oladilar. Respublikamizning psixolog olimi E.G‘.G‘ozievning fikriga
ko‘ra, buning sabablari quyidagilar:1)ularning mexanik xotirasi boshqa xotira turlariga
qaraganda yaxshiroq rivojlangani uchun ham ma’lumotlarni aynan,o‘zgarishsiz eslab
qolish imkonini beradi;
2) o‘quvchilar o‘qituvchi qo‘ygan vazifani anglab etmaydilar,natijada uning “to‘g‘ri
tushuntirib ber” degan talabini so‘zma-so‘z takrorlash deb biladilar; 3)ularning nutq
boyligini etishmasligi (ilmiy atamalar, til qonuniyatlarini bilmasligi) materialni ijodiy
to‘ldirish, unga qo‘shimcha qilish imkoniyati yo‘qligi uni so‘zma-so‘z qaytarishni
osonlashtiradi; 4) o‘quvchilar matnni to‘g‘ri usullar bilan eslab qolishni bilmaydilar.
Bunday holat shu Yoshdagi bolalarda albatta bo‘lishi kerak emas. Mexanik esda
qoldirish ko‘pincha o‘qituvchilar o‘quvchilarida mantiqiy xotirani o‘stirishga etarli
e’tibor bermagan hollarda bo‘lishi mumkin.Ta’lim jarayonida o‘quv materialining
ma’nosini, mohiyatini, turli mulohazalarni, dalillarni, ilmiy asoslarini eslab qolish va
esga tushirish orqali o‘quvchilarda mantiqiy xotira takomillashadi. Birinchi sinfdan
boshlab ixtiyoriy esga tushirish qobiliyati tez rivojlana boshlaydi. O‘qish jarayoni uchun
ixtiyoriy esda qoldirish ham, ixtiyoriy esga tushirish ham barobar talab etiladi. Busiz
o‘qish jarayonining normal bo‘lishi mumkin emas. O‘quvchilardan faqat o‘rganib, bilib
olishgina emas, balki o‘rganib bilib olganini xotirlay olish ham talab etiladi. O‘quv
materialini muayyan sistema bilan xotirlash faqat ixtiyoriy esga tushirish yo‘li bilan
bo‘lishi mumkin.
O‘quvchilar tushuncha va qoidalarni ta’riflab berolmay kolganlarida yoki
ta’riflash mumkin bo‘lmagan paytlarda tasvirlab, taqqoslab, xarakterlab, misollar
bilan ko‘rsatib beradilar. Dars jarayonida o‘qituvchi turli vaziyatlarni tasavvur qilishni
so‘raydi. Bu holat, albatta, biron-bir yordamchi qurollar-predmetlar, maketlar, sxemalar
bo‘lgan taqdirdagina o‘quvchi tasavvurini rivojlantirishi mumkin. Aks holda bu Yoshdagi
bolalar mustaqil tasavvur, harakatlar qilishga qiynaladilar. Kic hik makt ab davrida tasavvur aso san bo la lar rasm chizayotganlarida, Shuningdek ertak va hikoyalar to‘qiyotganlarida rivojlanadi. Kichik maktab Yoshidagi o‘quvchilar o‘z xayollari va tasavvurlariga asoslangan holda qiziqarli ertak va hikoyalarni o‘zlari mustaqil ravishda to‘qiy oladilar. Kichik maktab Yoshidagi bolalar tasavvuri juda keng va xilma-xil bo‘ladi. Ayrim o‘quvchilar real borliqni tasavvur etsalar, boshqalari esa fantastik obraz va vaziyatlarni
tasavvur etadilar.
Dostları ilə paylaş: |