Kirish 1-bob. O`Smirlik davrida “men” obrazi xususiyatlari muammosining psixolog olimlar tomonidan o`rganilishi

2.2. O`smirlik davrida “Men” obrazi xususiyatlarini aniqlash uchun tashkil etiladigan amaliy ishlar tahlili

O‘smirlik -bolaligi nihoyasiga etgan-u, hali katta bo‘lmagan inson - o‘smir uchun o‘zining yangi «Meni» obrazini qidirish ancha og‘riqli va davomiy kechadi. Ularga e’tibor bermaslikka urinish o‘smirning atrofdagilar bilan munosabatlariga buzilishiga olib kelmaydi.

SHaxslararo munosabatlar diagnostikasi metodi T.Liri (1969) ishlab chiqqan original variantdan asosan boshqa psixodiagnostik tadqiqotlar natijalari bilan qiyoslashda asoslab berilgan talqin bilan farqlanadi. Bundan tashqari, L.N.Sobchik tomonidan sport jamoalaridagi (1972, 1974, L.Sobchik), ishlab chiqarish jamoalari, talabalar jamoalari va boshqa turdagi kichik guruhlardagi (L.Sobchik 1986, M.Maleshina, 1986) shaxslararo munosabatlarni o‘rganish jarayonida sinovdan o‘tkazilgan metodikaning verbal materialini moslashtirish ishlari amalga oshirildi. Ammo metodikani qo‘llash amaliyoti so‘rovnoma hukmlarining ayrimlari mukammal tuzilmaganligi ko‘rsatdi. Bu holat metodikani tahrirlash va moslashtirish yuzasidan qo‘shimcha chora-tadbirlarni amalga oshirishga undadi. SHuningdek, natijalarni qayd etish va hisoblab chiqishning o‘zgacharoq qulay va tezkor usuli ishlab chiqildi.
SHaxs atrofdagilar bilan o‘zaro ta’sirning dolzarblashgan jarayonidagi xatti - harakatlarida namoyon bo‘lishiga asoslanib Timoti Liri empirik kuzatishlarni shaxslararo o‘zaro ta’sirining 8ta umumiy, yoki 16 ta tobora konkretlashtirilgan oktantlari – variatnlari ko‘rinishida sistemalashtirgan. SHaxslararo xulq-atvor tiplariga muvofiq jami 128 ta anchagina oddiy tavsif-epitetlardan iborat so‘rovnoma ishlab chiqilgan. Sifat tavsifi u yoki bu shaxslararo munosabatlar variantini aks ettiruvchi ustuvor tiplarni aniqlashni ko‘zda tutadi. Oktantlarning ifodalanganlik darajasi tegishli ballar va shaxsning ma’lum tavsiflari bilan belgilanadi. Oktantlarning qutbiy tavsiflariga to‘xtalib o‘tamiz.
SHaxslararo munosabatlarning dastlabki (1, -2, -3, -4 -) to‘rtta tipi nokonform tendensiyalar ustunligi va dezyuktiv (konfliktli) ko‘rinishlarga moyillik (3 - 4), fikrlarning ko‘proq mustaqilligi va o‘z nuqtai nazarini himoyalashda qat’iylik, liderlik va usto‘vorlik tendensiyalari (1 - 2) bilan xarakterlanadi. Qolgan to‘rtta (5, -6, -7, -8 -) oktant aksincha kartinani namoyon etadi: konform tendensiyalar ustunligi, atrofdagilar bilan aloqalarda kongruentlik (7, 8), o‘ziga ishnomaslik, atrofdagilar fikriga yon bosish, murosaga moyillik (5,6)ni bildiradi.
Psixogrammada oktantlar berk tuzilma sifatida berilib, uning chegaralarida shaxslararo munosabatlardagi xulq-atvor uslubiga xos xususiyatlar joylashtirilgan. Ana shu shaxslararo munosabatlardagi xulq-atvor tiplariga muvofiq tarzda 128 ta sodda, turli xarakterli xususiyatlarni aks ettiruvchi epitetlar tuzilgan. Metodikaning modifikatsiyalashtirilgan variantida maxsus javob varaqasi mavjud bo‘lib, unda 1 dan 128 gacha bo‘lgan raqamlar shunday joylashtirilganki, har bir oktant bo‘yicha ballarni hisoblash deyarli avtomatlashtiriladi.
So‘rovnoma bandlari bo‘yicha o‘z-o‘zini baholar ekan, sinaluvchi tegishli xususiyatni o‘zi uchun xos deb bilganida, javob varaqasida unga mos raqamni o‘chirib qo‘yishi, mos emas» degan fikrda bo‘lsa, raqamga tegmay o‘tishi kerak. Bunda quyidagicha yo‘riqnoma beriladi: Sizning oldingizda insonga xos turli xususiyatlarni o‘zida jamlagan so‘rovnoma. Undagi har bir hukmni o‘qib, so‘ng u sizga, sizning o‘zingiz haqingizdagi tasavvurlaringizga mos yoki mos emasligi to‘g‘risida o‘ylab ko‘ring. Agar mos deb hisoblasangiz, avob varaqasidagi tegishli raqamni «x» belgi qo‘yib o‘chiring, mos emas deb hisoblasangiz, javob varaqasida hech qanday belgi qo‘ymang. E’tiborli bo‘ling!
Sinaluvchi o‘zi va o‘zining dolzarb «Men» ini baholagach, unga o‘z-o‘zini baholash strukturasida o‘zaro muvofiqlikni aniqlash uchun ideal «Men»ini baholash taklif etiladi. Bunda quyidagi yo‘riqnoma beriladi: Endi siz yana o‘sha so‘rovnomadagi xususiyatlardan foydalanib, ideal «Men»ingizni, ya’ni siz intiladigan, siz talpinadigan, siz o‘shanday bo‘lishni xohlaydigan «Men»ni baholang. Har bir xususiyat ideal «Men»ingizga xos yoki xos emasligiga muvofiq (bu xususiyat sizning real «Men»ingizga ham xos yoki xos emas bo‘lishi mumkin) javob varaqasidagi tegishli raqamni o‘chiring yohud o‘chirmay qoldiring.