Kirish Analizatorlarhaqidaumumiyma’lumot Analizatorlarning umumiy xususiyatlari



Yüklə 13,12 Kb.
tarix13.12.2023
ölçüsü13,12 Kb.
#174523
Analizatorlar fizialogiyasi


Mavzu: Analizatorlar fizialogiyasi
Reja

  1. Kirish

  2. Analizatorlarhaqidaumumiyma’lumot

  3. Analizatorlarning umumiy xususiyatlari

KIRISH
Organizmning tashqi va ichki muhitidan tinmay kelib turadigan ta'sirotlarni idrok etib, analiz (tahlil) qiladigan murakkab nerv mexanizmlaridan iborat anatomik-fiziologik tizimlariga analizatorlar deyiladi. Analizatorlar markazga intiluvchi nerv tolalari orqali markaziy asab tizimi va uning oliy qismi bo’lmish bosh miya katta yarim sharlarining po’stlog’i bilan aloqador maxsus sezuvchi hujayralar to’plangan sezgi organlarini o’z ichiga oladi. Sezgi organlarga - ko’rish, eshitish, muvozanatni saqlash, hid bilish, ta'm bilish, muskul-bug’im yoki harakat, teri sezgisi va vitseral sezgi organlari kiradi. Muskul-bug’im, ya'ni harakat va vitseral sezgilardan tashqari boshqa barcha sezgi organlarning retseptorlarita'sirotni qabul qiluvchi hujayralarining sezuvchi uchlari organizmning sirtqitashqi tomonida (ko’z, quloq, til, burun, teri yuzasida) joylashgan. Shu sababli bu sezgi organlarining retseptorlari eksteroretseptorlar deyiladi va tashqi muhitdan kelayotgan ta'sirlarnigina idrok etadi. Muskul-bug’im (harakat) va vitseral sezgi apparatlarining retseptorlari organizmning ichkarisida – muskullar va paylarda, barcha ichki organlarda joylashgan bo’ladi va interoretseptorlar deyiladi. Sezgi organlari organizm uchun benihoya katta ahamiyatga ega. Ular yordamida organizm uzluksiz o’zgarib turadigan tashqi muhit bilan muntazam ravishda aloqa bog’laydi, natijada ob'ektiv dunyodagi turli-tuman hodisa va predmetlarni sezadi, ulardan xabardor bo’ladi. Shunga ko’ra organizm tashqi muhitga nisbatan doimo muayyan, o’zi uchun foydali, eng qo’lay vaziyatni egallab muhit o’zgarishlariga yaxshiroq moslashadigan va o’z ichki muhitini ancha barqaror saqlay oladigan, gomeostazni ta'minlay oladigan bo’lib qoladi. Tegishli sezgi hissiyotining ro’yobga chiqishi uchun tashqi muhitdan yoxud organizmning ichki muhitidan kelayotgan ta'sirotlarning u yoki bu sezgi organ retseptorlariga ta'sir qilishining o’zi kifoya qilmaydi. Sezgi hissiyotining paydo bo’lishi uchun retseptorlarga ta'sir qilayotgan ta'sirot, shu retseptorlar tomonidan qabul qilinishi, hosil bo’lgan qo’zg’alishning tegishli markazga intiluvchi nerv tolalari orqali markaziy asab tizimiga va uning oliy qismi bo’lmish bosh miya katta yarim sharlarining po’stlog’iga uzatilmogi va uning belgili qismlarida analiz va sintez qilmogi lozim. Ta'sirot dastavval retseptorlarda, so’ngra esa qo’zg’alish o’tayotgan neyronlarda, qolaversa, markaziy asab tizimining tegishli qismlarida, u yoki bu darajada analiz va sintez qilinadi. Biroq, oliy darajadagi nozik analiz va sintez faqatgina miya po’stlog’ida yuzaga chiqishi mumkin, jumladan, ko’rish sezgisi miya po’stlog’ining ensa sohasida, eshitish sezgisi chakka sohasida, muskul-bug’im sezgisi esa tepa sohasida analiz va sintez qilinadi. Demak, har qanday sezgining ro’yobga chiqishi uchun uchta qism, uchta element, ya'ni ta'sirotni qabul qiluvchi - retseptor apparat (ko’z, quloq, teri, burun va boshqalar), qabul qilingan ta'sirotni markaziy asab tizimiga o’tkazuvchi, uzatuvchi apparat - markazga intiluvchi neyronlar tizimi va nihoyat, o’sha markaziy qism, ya'ni miya po’stlog’i ishtirok etishi shart. Analizatorning po’stloq qismi deyilganda miya po’stlog’i va markaziy asab tizimining boshqa qismlarida joylashgan, muayyan ta'sirotlarni analiz va sintez qilishda ishtirok etadigan nerv hujayralarining guruhi tushuniladi. Shunday qilib, tegishli sezgi hissiyotining (ko’rish, eshitish, hid bilish, ta'm bilish, og’riq sezish va boshqalarning) paydo bo’lishi uchun belgili sezgi organlaridagi (ko’z, quloq, teri, burun, muskul, paylar va boshqalardagi) retseptorlar qabul qilayotgan ta'sirotlarning markaziy asab tizimiga, uning oliy qismi - po’stloqqa uzatilishi va u yerda analiz va sintez qilinishi shartligini hisobga olib, avval I.M.Sechenov keyinchalik esa I.P.Pavlov fandagi "sezgi organlari" degan tushunchalarni "analizatorlar" deb yuritish maqsadga muvofiq ekanligini ta'kidladilar va shu iborani fanga kiritdilar Analizatorlarning umumiy xususiyatlari Har qaysi analizator faqat o’ziga xos bo’lgan bir qancha xususiyatlarga ega bo’lishi bilan birga, barcha analizatorlar uchun umumiy bo’lgan xususiyatlar ham bor. Bular quyidagilardir: Sezuvchanlik. Sezuvchanlik hamma analizatorlar uchun xos, ammo har xil turga mansub hayvonlardagi bir xil analizatorlar va bir turga mansub hayvonlardagi har xil analizatorlarning sezuvchanligi bir xil emas. Masalan, odam tovush tebranishlarining soni sekundiga 20 dan 20000 gacha bo’lganda, eshitgani holda, itlar esa tebranishlar soni sekundiga 40000 ga yetganida ham bemalol eshitaveradi. Alohida olingan har bir analizator retseptorlarining adekvat ta'sirotlarga javoban qo’zg’alish qobiliyati juda baland bo’ladi, deb yuqorida aytib o’tilgan edi. Masalan, ko’zdagi fotoretseptorlar bo’lmish tayoqcha va kolbachalar yorug’likning bir necha kvantlari ta'sirida bemalol qo’zg’ala oladi. Shu sababli odam qorongu joyda nihoyatda zaif yorug’likni ham tez sezadi. Shuningdek quloqdagi Kortiy organining hujayralari tovush tebranishlarining 1:10-9 sek erg/m2 sek ga teng energiyasi ta'sirida qo’zg’aladi. Analizator retseptorlarining qo’zg’alishi uchun kifoya qiladigan ta'sir energiyasining eng kam miqdoriga sezgi pog’onasi deyiladi. Sezgi pog’onasining adekvat ta'sirotlar uchun juda pastligi yuqoridagilardan ayon. Ammo noadekvat ta'sirotlar uchun sezgi pog’onasi juda baland bo’ladi. Chunki noadekvat ta'sirotdan sezgi paydo bo’lishi uchun, u adekvat ta'sirotga qaraganda bir necha milliard baravar ortiq kuch bilan retseptorlarga ta'sir etmog’i lozim. Ikki ta'sirni farq qilish uchun, ular jadaligi va sifati jihatidan birbiridan ma'lum darajada farq qiladigan bo’lishi kerak. Veber 1834 yildagi tajribalarida qo’l terisining bosim sezgisini tekshirib, ta'sirot kuchi avvalgisidan ma'lum darajada ortiq bo’lsagina sezgining o’zgarishini ko’rsatib berdi. Masalan, odam muayyan og’irlikdagi yukni, aytaylik 100 g. yukni qo’lda ko’tarib turgan bo’lsa, shu yukdan paydo bo’lgan ishning kuchayishi uchun unga muayyan miqdorda, ya'ni kamida 3g. qo’shimcha yuk qo’shib ko’tarishi kerak. Ikkinchi marta qo’lga olingan yuk 103 g. bo’lmay, 101 yoki 102 g. bo’lsa, buni odam birinchi marta qo’lga olgan yukdan, ya'ni 100 g. dan farq qilolmaydi. Umuman, terida bosim sezgisini, ya'ni vaznni payqaydigan sezgini minimal darajada o’zgartirish va shu tariqa ko’tarilayotgan yuklar og’irligidagi minimal tafovutlarni ajratish uchun navbatda ko’tariladigan har bir yukka shundan oldin ko’tarilgan yuk vaznining 1/20-1/30 qismini qo’shib ko’tarish kerak bo’ladi. Veberning bu qonunini G. Fexner tekshirib, uni ancha oydinlashtirdi va bir oz boshqacharoq ifodaladi. U tajribalarida olgan ma'lumotlarni matematik tahlil qilib, sezgi ta'sirot kuchining logarifmiga proporcional ravishda oshib boradi, degan fikrga keldi. Shundan so’ng, bu qonun Veber-Fexner qonuni deb yuritiladigan bo’ldi. VeberFexner qonuni faqat o’rtacha ko’rsatkichlar uchungina to’g’ri. Irradiatsiya-markaziy asab tizimida qo’zg’alishning kelib chiqqan zonasidan po’stloqdagi boshqa hujayralarga tarqalishi, yoyilishidir. Irradiatsiya ayniqsa, ko’rish analizatorining po’stloq zonasida yaxshi kuzatiladi, chunonchi, qora joydagi oq qism irradiatsiya tufayli aslidagidan ko’ra kattaroq bo’lib ko’rinadi. Irradiatsiya ta'sirot kuchining nechogligiga bog’liq. Adaptatsiya-ta'sirot ta'sir qilib turgan paytda analizatorlar turli zvenolari (retseptor, o’tkazuvchi, va po’stloq qismlari) qo’zg’aluvchanlik darajasining o’zgarishi, analizatorning shu ta'sirotga moslasha borishidir. Boshqacha aytganda, adaptatsiya ta'siri uzoq davom etadigan ta'sirotga nisbatan sezgirlikning kamayishi yoki kuchayishi bilan ifodalanadi. Masalan, odam birdan qorongi joyga kirganda, avval hech narsani ko’rmaydi, bir ozdan keyin narsalarni gira-shira ko’ra boshlaydi. Ko’rish analizatorining qo’zg’aluvchanligi qorongulikda oshib, ravshan yorug’likda pasayadi. Turli analizatorlarning adaptatsiya qobiliyati turlichadir. Taktil analizatori ancha tez, harakat (proprio) analizatori undan sustroq, visceral (ichki) analizator undan ham sustroq adaptatsiyalanadi. Adaptatsiya tufayli analizatorlar belgili ta'sirotlarga o’rganib, ularga moslashib qoladi. Masalan, minishga o’rgatilayotgan ot dastavval egarlanganda, egarlashga ancha qarshilik ko’rsatadi. Ammo, bora-bora teridagi retseptorlar va umuman taktil analizator egar-afzal ta'siriga o’rganib, adaptatsiyalanib qoladi. Natijada ot keyinchalik egarlashga qarshilik qilmay qo’yadi, kunikadi. Sensibilizatsiya. Ta'sirot ta'sirida analizator qo’zg’aluvchanligining oshishiga sensibilizatsiya deyiladi. Odatda qo’zg’alish endi boshlanib kelayotgan davrda qo’zg’aluvchanlik oshib, pirovardiga kelganda pasayadi. Kontrastlik (akslik) hodisasi. Biror ta'sirning yolg’iz o’zi uzoq ta'sir etganida yoxud unga tabiatan qarama-qarshi bo’lgan ta'sirot ham qushilib, ta'sir etganda analizator qo’zg’aluvchanligining oshishiga kontrastlik, ya'ni akslik hodisasi deyiladi. Masalan, sovuqdan so’ng, issiq ta'sir yaxshi seziladi, qoradan so’ng, oq rang ravshanroq ko’rinadi. Analizatorlardagi akslik hodisasi po’stloqdagi induksiyalar tufayli yuzaga chiqadi. Iz qoldirish.Analizatorda paydo bo’lgan qo’zg’alish uni keltirib chiqargan ta'sirot to’xtashi bilanoq, so’nib qolmaydi. Qo’zg’alish bir oz vaqt davomida astasekin sunib boradi, o’zidan keyin bir muncha vaqt uchmay turadigan iz qoldiradi. Shu sababli bo’linib-bo’linib ta'sir etadigan (yorug’lik kvantlari, tovush to’lqinlari va boshqalar) ma'lum ritmdagi ta'sirotlar uzluksiz sezgini keltirib chiqaradi (buyum va hodisalarni uzluksiz ko’ramiz, tovushni u tugaguncha uzluksiz eshitamiz va boshqalar). Analizatorning bu xususiyati retseptor apparatining o’ziga xos tabiati tufayli kelib chiqadi. Gap shundaki, nerv tolasiga bir marta ta'sirot bersak, u bu ta'sirotning qancha davom etishidan qat'iy nazar bir qo’zg’alish to’lqinini hosil qiladi, xolos. Retseptorlarga bir marta ta'sirot berilganda esa, ular xuddi nerv markazlari singari bu ta'sirotga bir qator impulslarni, qo’zg’alish to’lqinlarini ketma-ket hosil qilish bilan javob beradi. Ta'sirot qancha uzoq davom etib tursa, yangi-yangi qo’zg’alish to’lqinlari shuncha ko’p hosil bo’laveradi. Bu esa, hosil bo’ladigan sezgilarning uzviyligini ta'minlaydi.
Yüklə 13,12 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin