Kirish Anushteginiylar sulolasi haqida

XORAMZSHOH- ANUSHTEGINIYLAR SULOLASINING HOKIMYAT TEPASIGA KELISHI
O'z navbatida, Sanjar Xorezmda bir nechta kampaniyalar o'tkazgan bo'lsa- da, ayni paytda Atsyz Sanjarga itoatkorlikni ifoda etib, Xorezmda o'z hokimiyatini saqlab qolishda davom etdi. Bu davr mobaynida Gʻuriylar ham seljuklarga qarshi isyon koʻtardilar. Biroq Sulton Sanjar asosiy eʼtiborini Xorezmshaxlar va guriylar emas, balki karakiylarga qarshi kurashga qaratdi. Unga qarshi chiqqan Atsyzni bir necha marta kechirib, qoʻlga tushgan hukmdor Guridovni ozod qildi. 1157 yilda Sulton Sanjarning vafot etishi Transoksianadagi karakiylarning taʼsirini oshirdi.
1156 yilda otasi vafotidan soʻng Xorezmda hukmronlik qilgan Atsyz oʻgʻli Il-Arslan Karluk qabilalarining qoʻllab-quvvatlashidan foydalanib, Karakitalarga qarshi kurashni davom ettirib, Karakitalar tomonidan Xorezmga orqaga suriladi. 1158 yilda katta qoʻshin bilan Transoksianaga yurish qilib, Samarqand yaqinidagi jangda Karakitailarni magʻlubiyatga uchratdi. Biroq keyingi janglarda Karakitailar ustunlikka erisha oldilar va 1171-yilda Ular Xorezmga bostirib kirdilar.
1172-yilda Il-Arslan vafotidan so'ng uning o'g'illari Ala ad-Din Tekesh va Sultonshah Mahmud o'rtasida hokimiyat kurashi boshlanadi, Xorezm esa karakitlardan vassal bo'ysunishda qoldi, chunki aka-ukalar o'rtasidagi to'qnashuvda bir yoki ikkinchisi harbiy yordam so'rab Karakitlar tomonga yuzlandi. Dastlab Sultonshay Mahmud Xorezmda hokimiyatni qoʻlga kiritishga muvaffaq boʻlgan, davlat boshqaruvida uning onasi Turkan-xatun juda katta rol oʻynagan. Jend hukmdori boʻlgan Tekesh kichik maqtanish Sultonshahga boʻysunmadi va oʻzini taxt vorisi deb eʼlon qildi. Turkan Xatin unga qarshi qo'shin yubordi. Tekesh Karakitaiga yordam so'rab murojaat qilib, ularga tovon puli to'lashga va'da berdi. Ushbu shartnoma asosida Tekesh karakit qoʻshinlari bilan Xorezmda (1172) hokimiyatni egallashga muvaffaq boʻldi va Sultonshay Xorasanga orqaga qaytdi. Tekesh Xorezmdagi hokimiyatini mustahkamlash uchun Karakitalarga vassal bog'liqlikdan ozod bo'lish yo'llarini izlay boshladi. Tekesh xalqning ularga dushmanligidan foydalanib, 1179 yilda Oʻzbekistonda Kara-Xitoy maʼmuriyati vakillarini yoʻq qilishga buyruq bergan.
Sultonshay akaga qarshi kurashda Karakitalardan yordam soʻradi, buning uchun u Balasogʻunga bordi. Biroq Sulton Shah olib kelgan Kara-Xitoy qoʻshinlari Tekeshning qoʻshinlariga etarlicha qarshilik koʻrsata olmadi. Sultonshax 1188 yilda Merv, Serakhlar va ularning environlarini qoʻlga olish bilan cheklanadi. Aka-ukalar o'rtasidagi to'qnashuv uzoq davom etdi va faqat 1193 yilda Sultonshay Mahmud vafotidan so'ng Tekesh Xorezmning yagona hukmdori bo'ldi. 1180 yildan boshlab Tekesh o'z davlatining shimoliy chegaralarini mustahkamlab, qal'a qurilgan Jenda qal'asini mustahkamladi va shahar yirik savdo markaziga aylandi. Tekesh Karakitayga qarshi kurashni davom ettirib, ularni Balasoqungacha taʼqib qildi.
1194-yilda Tekesh Seljuqid To'g'rul III (1176-1194) qo'shinlarini mag'lubiyatga uchratib, Shimoliy Iroqni (Iroq Ajam) o'z mulkiga qo'shib oldi. Bu vaqtda Xorezmshaylar davlati juda katta hududni - g'arbdagi Bag'dod xalifaligidan sharqda Syr Darya qirg'oqlarigacha egallagan.
Davlatda aniq ma'muriy-boshqaruv tizimi o'rnatildi, tranzit savdosi va iqtisodiyot rivojlandi. Shu bilan birga, Xorezm Karakitayga tovon to'lashni davom ettirdi va yangi bosib olingan ba'zi mulklarni boshqarish etarli darajada kuchli emas edi. Xorezm Ghuriylar tomonidan xavf ostida qoldi.
Samnidlar hukmronligi davrida Xorezm Samanid davlatining bir qismi sifatida yarim mustaqil mulk bo'lib qoldi. Qaraxoniylar bosib olinishi Samanidlar sulolasining qulashiga va Samanid davlatining keng hududining qulashiga olib kelganda, Xorezm bo'yalgan mavqei tufayli na Karaxanid, na gaznavidsvak davlatiga kirmagan.
XIII asrning XII-boshlarida. Xorezmning paydo bo'lishi boshlanadi. Xoremshaylarning buyuk davlatining haqiqiy asoschisini Muhammad - Atsyz (1127-1156) o'g'li deb hisoblash mumkin, u vorislari bilan har bir qulay lahzadan foydalanib, Xorezmning seljukid davlatidan mustaqilligiga erishish uchun barcha sa'y-harakatlarni amalga oshirdi. U Syr Darya (Jend) va Mangʻyshlak yarim orolining quyi chekkalari boʻylab erlarni qoʻlga kiritishga muvaffaq boʻldi.
Bu holat Xorazm mustaqilligini yanada mustahkamladi. Xorezmshay Tekesh G'arbiy va Markaziy Osiyodagi qudratli harbiy-feodal davlatni yaratishga muvaffaq bo'lgan Xorezmning eng iste'dodli hukmdori edi. Tekesh davlat boshqaruvining samarali apparatini tashkil etdi, qishloq xo'jaligi, handicraft ishlab chiqarish va savdoni rivojlantirishga g'amxo'rlik qiladi.
Tekeshning oʻrnini uning oʻgʻli Muhammed (1200-1220) egalladi. 1203-yilda kara-xitoylarning qo'llab-quvvatlashi bilan Xorasanni butunlay bosib oldi. Xerot va uning environlarini ham bosib olgan (1204), 1207 yilda oʻz poytaxtiga qaytib, Maveranahrni qoʻlga olishga tayyorgarlik koʻra boshlaydi.
Davlat ichida Muhameddning qoʻllab-quvvatlashi boʻlgan birorta ham jamiyat sinfi boʻlmagan. Feodallar, ruhoniylar, xalq, turli sabablarga ko'ra, uning siyosatidan norozi bo'lganlar. Hatto unga harbiy muvaffaqiyatlar baxsh etgan merganlik qoʻshini ham oxir-oqibat itoatdan chiqdi. Mukhamedd Xorezmshahning ulkan davlati ichki kuchga ega emas edi va shuning uchun mo'g'ullarning zarbalari ostida osongina tushib qoldi.