Kirish. Asosiy qism. Buxoroda mang’itlar sulolasi hukmronligining o’rnatilishi

16-AMIRLIKNING XO’JALIK HAYOTI

Buxoro davlatida yer-suv mulkchiligining uch shakli mavjud edi: 1) davlat yerlari (bu amlok yerlar deb ham atalgan); 2) mulk yerlari (xususiy); 3) vaqf yerlari.

Davlat yerlarining suvsiz dasht, to’qayzor qismi ko’chmanchi jamoalarga bo’lib berilgan bo’lib, ular bu yerlardan foydalanganliklari uchun davlatga xiroj to’lar edilar. Bunday yerlar sotilmasdi va ayirboshlanmasdi. Davlat yerlarining boshqa bir qismi hukmron sulola a’zolariga, yirik davlat mansabdorlariga, lashkarboshilariga davlat oldidagi xizmatlari evaziga suyurg’ol shaklida in’om etilgan edi. Suyurg’ol olganlar u yerni boshqarish huquqini ham olganlar. Suyurg’ol egasi davlat xazinasiga xiroj to’lashi hamda oliy hukmdorning chaqirig’iga ko’ra o’z qo’shini bilan harbiy yurishlarda ishtirok etishi lozim edi. XVI asrdan boshlab davlat yerlarini "tanho" deb nom olgan shaklda in’om etish qaror topa borgan. Bunday in’omga sazovor bo’lgan kishi yerga emas, shu yerdan olinadigan soliqqa egalik qilgan. XIX asrning birinchi choragida amirlikda tanholarning soni 12 mingdan 36 ming nafarga yetgan. Eng kichik tanho yeri 3-5 gek­tarni tashkil etgan. Davlat yerlarining yana bir qismi dehqonlarga ijaraga berilgan. Xazinaga eng ko’p soliq ham ana shu yerlardan tushar edi. Xususiy yerlar (mulk) ning bir qismi xususiy shaxslarning yerlari bo’lib, ularning bu yerlarga egalik qilishlari davlat xizmati bilan bog’liq bo’lmagan. Bunday yerlar, asosan, amirlikda asrlar osha yashab kelayotgan arablarga qarashli yerlar bo’lgan. Bu yerlardan 1/10 qismi miqdorida o’lpon to’lanardi. Mulk yerlarining 2-qismi (mulki hur yoki mulki hurri xolis) davlat xizmati bilan bog’liq bo’lib, bunday yerlar urushlarda jasorat ko’rsatgan yoki hukmdorning alohida topshiriqlarini bajarishda namuna ko’rsatgan shaxslarga berish natijasida vujudga kelgan. Bunday yerga ega bo’lgan shaxslarga maxsus yorliqlar berilgan hamda ular barcha soliqlardan ozod etilganlar. Vaqf yerlari-bu masjid, mozor, xonaqoh, madrasa va Maqbaralar uchun ajratilgan yerlar edi. Bunday yerlar musodara etilgan, davlat hamda yirik yer egalari tomonidan hadya etilgan yerlar hisobiga vujudga keltirilar edi. Masjid, madrasa, qabristonlarning asosiy sarf-xarajatlari, shuningdek, talaba, mudarris hamda mutavallilarga beriladigan nafaqa va maoshlar vaqf yerlaridan olinadigan daromad hisobidan qoplanar edi. Vaqf mulkini mutavalli tasarruf etishi belgilab qo’yilgan edi. Shohmurod zamonida har bir ziroatchidan qo’shpuli (har qo’sh (48-50 tanob) yerdan 40 tiyin) olingan. 1807-yili amir Haydarning bir yorlig’ida har tanob yerdan bir tillodan tanobona olinishi zarurligi ko’rsatilgan. Agar ekinzor egasi tanobona to’lashdan bosh tortsa, hosilning uchdan bir qismi mol (xiroj) tariqasida olingan. Ba’zida xiroj hosilning yarmini tashkil etgan. XV-XVII asrdan zakot solig’i beva-bechoralar, musofirlar foydasiga olingan bo’lsa, XVIII asrdan boshlab xazina foydasiga olinadigan bo’ldi. Kanallar, inshoot, qal’a, ko’priklar, yo’llar ta’miri hashar yo’li bilan amalga oshirilgan. Boshda hasharchilar oziq-ovqat bilan ta’minlangan. XVIII asrdan boshlab hasharga keluvchilar oziq­-ovqati, ish asboblari, ot-aravasi bilan kelishi lozim bo’lgan. O’rta Osiyoda, jumladan, Buxoro davlatida ham qishloq xo’jaligining taqdiri sun’iy sug’orishning qanchalik to’g’ri hal etilgan­ligiga bog’liq edi. Shuning uchun ham XVIII asrda sug’orish tarmoqlarining kengaytirilishiga alohida e’tibor berildi. Zarafshon daryosida Xurmo va Sarazm nahr(ariq)lari chiqarilgan. Ularning biri to’rt chaqirim, ikkinchisi uch chaqirim uzunlikda bo’lgan. Amir Shohmurod zamonida 40 chaqirim uzunlikdagi Qozonariq (Urgut tumanini sug’organ), 24 chaqirim uzunlikdagi Toyman arig’i, 24 chaqirim uzunlikdagi To’g’uzariq qazilgan. Yana Oqdaryo va Qoradaryodan ham nahrlar chiqarilgan. Sug’orish inshootlarini yaroqli holda saqlashning og’ir yuki mehnatkashlar gardanida edi. Aynan ularning matonatli mehnati, sabr-toqati, sug’orish inshootlarining muqim ishlashini ta’minlar edi. Dehqonlar suvdan foydalanishda asrlar davomida juda katta tajriba to’plagan edilar. Ular shunday sug’orish inshootlarini bunyod eta oladilarki, unga tan bermaslikning iloji yo’q edi. Xususan, suv ayirg’ich to’g’oni qurishdagi mohirlik buning isbotidir. Masalan, suv oqimi qiya va tez bo’lgan tog’daryolari hamda soylarda suv ayirg’ich (sepoya)lar, tinch oqadigan daryolarda shox-­shabbadan qurilgan to’g’onlar, Amudaryodek chuqur va tezoqar daryolarda esa ko’p boshli suv ayirg’ichlar qurganlar. Ayrim joylarda esa yirik to’g’onlar qurilgan. Daryo va kanallarga o’rnatilgan chig’iriq eng ko’p ishatiladigan suv ayirg’ich edi. Shunday chig’iriqlar ham yaratilganki, ular suvni hatto 4 metr va undan ham balandga chiqarib bera olardi. Suvni chuqur ariqlardan chiqarib olish uchun tutqichli suv ayirg’ichlar ishlatilar, bunda ot, tuya, eshak va ho’kiz kuchidan foydalanilar edi. XIX asrda birgina Amudaryoning quyi oqimida 600 mingdan ko’proq chig’iriq o’rnatilgan edi. Bu kabi inshootlar Buxoro xonligi xo’jaligida katta o’rin tutgan. Bu hayot ta’minoti bo’lgan inshootlarning bosh bunyodkori, dalalarni hosildor yerlarga aylantirgan asosiy kuch-dehqonlar ommasi edi. Har bir dehqon xonadoni yiliga 60 kundan 100 kungacha sug’orish inshootlari qurish, kanal va ariqlarni tozalash, sozlash ishlarida qatnashishga majbur edilar. Dehqonchilik mehnat qurollari nihoyatda sodda edi. Oddiy dehqon so’qasi (omoch) asosiy dehqonchilik quroli edi. Ot, ho’kiz, sigir, tuya, eshak dehqonning suyanchig’i hisoblangan. Yax­shiyamki, O’zbekiston tuprog’i hosildor, iqlimi qulay mamlakat­dir. Shu ikki muhim omil ham oddiy ishlab chiqaruvchi kuchlar bilan ancha serhosil va unumdor dehqonchilikni yo’lga qo’yish imkonini berar edi. Amirlik yerlarida paxta, bug’doy, jo’xori, tariq, arpa, beda yetishtirish dehqonchilikning asosini tashkil etardi. Deyarli har bir dehqon xo’jaligida o’z ehtiyoji va sotish uchun paxta yetishtirilardi. Ipakchilik ham rivoj topgan edi. Bog’dorchilik, sabzavotchilik va polizchilik keng rivojlangan. Piyoz, sabzi, bodring, qovoq, qovun, tarvuz, olma, olxo’ri, o’rik, shaftoli, nok, yong’oq, bodom, anjir, uzum yetishtirilar edi.Buxoro amirligi o’zining qovun va uzumi bilan mashhur edi. Ayni paytda; bog’dorchilik ham yaxshi rivojlangan. Hatto ko’pgina shaharlarni bog’lar o’rab turardi. 4 qismdan iborat alohida reja asosida bunyod etilgan bog’lar ham bo’lardi. Bog’qismlarining har birini ariqlar ajratib turgan. Bunday bog’lar chorbog’deb atalgan. Buxorodagi Jo’ybor, Toshkentdagi Kaykovus bog’lari eng mashhur bog’lar edi. Amirlikda bo’yoq olinadigan o’simlik-mardona ham o’stirilgan. Dorivor o’simliklardan esa dorilar tayyorlashgan. Amirlikda, garchand salmog’i dehqonchilikdan pastroq bo’lsa­-da, chorvachilik ham rivojlangan. Chorvachilik tumanlarida dumbali va qorako’l qo’ylar yirik shoxli qoramollar, tuya va otlar boqilgan. Jun, teri, go’sht, sut-qatiq va yog’kabi chorvachilik mahsulotlari xalq hayotida muhim rol o’ynagan.